Երկար ժամանակ խորհրդային հասարակագիտությունը չէր հետազոտում սոցիալիստական բազմազգ պետության բյուրոկրատիան, նշելով բյուրոկրատիայի զուտ բուրժուական պետություններին անհրաժեշտ լինելը: Եվ «բյուրոկրատիա» հասկացությունը նույնացնում էր բյուրոկրատիզմի հետ: Միայն վերջերս, հանրապետությունների անկախությունից հետո, սկսեց հետազոտվել բյուրոկրատիայի հասարակական դերն ու նշանակությունը, տպագրվել են առաջին ուսումնասիրությունները: Ինչ վերաբերում է մտավորականությանը, այն բավարար չափով ուսումնասիրվել է, բայց, իհարկե, որպես սոցիալիստական հասարակության կառուցման մտավոր ուժ և շատ հազվադեպ, որպես ազգային գոյության պայման:
Ղարաբաղյան շարժումը և շարժման մեջ հայ մտավորականության ղեկավար դերը, այնուհետև իշխանության «զավթումը» հասարակական քաղաքական հայտնի իրադարձությունների շղթայի փոխկապակցված օղակներն են: Այս օղակներից յուրաքանչյուրի առանձին-առանձին հետազոտումը սոցիոլոգիական և քաղաքագիտական կարևորագույն խնդիրներ են, քանի որ մենք ականատես ենք բյուրոկրատիայի և մտավորականության սերտաճման, ճիշտ կլիներ ասել՝ մտավորականության որոշ մասի տրանսֆորմացիային՝ բյուրոկրատիային: Այս տրանսֆորմացումն անպայման հետևանք է հայ ազգային-ազատագրական շարժման և դրա մեջ մտավորականության հեգեմոն դերի: Հարկ է նշել, որ մեր դարի 50-60-ական թվականների ազգային ազատագրական շարժումներում, որոնք հանգեցրին համաշխարհային գաղութային համակարգի փլուզմանը, նույնպես ղեկավար դերը պատկանում էր ազգային մտավորականությանը, որի մի մասը դարձյալ տեր կանգնեց նորաստեղծ իշխանությանը, դառնալով ազգային նորաստեղծ բյուրոկրատիայի հիմքը: Բայց նույնացնել երբեք չի կարելի, որովհետև թեկուզև ԽՍՀՄ բյուրոկրատիայի անքակտելի մասը հանդիսացող, այնուհանդերձ ազգային նկարագրով բյուրոկրատիա հանրապետությունները, այդ թվում նաև մենք, ունեինք շնորհիվ այն պետականության, որը կար:
Ինչպես հայտնի է, բյուրոկրատիան մարմնավորում է ազգի իշխանությունը, իսկ մտավորականությունը նրա Ոգին է: Ասվածից հետևում է, որ իշխանությունը իր ձեռքը վերցրած մտավորականությունը որոշակի իմաստով դադարում է լինել Ոգին, վերածվելով Իշխանության: Իսկ, ինչպես հայտնի է, իշխանությունը իրենից ներկայացնում է այս կամ այն հասարակական ուժերի կամքը՝ գործադրման պաի մեջ՝ օրենսդիր, գործադիր և դատական ոլորտներում։ Երկար ժամանակ խորհրդային հասարակագիտությունը հիմնավորում էր այն դրույթը, թե խորհրդային իշխանությունը ծագելով որպես բանվորագյուղացիական ուժերի կամքի իրականացում, վերածվել է համաժողովրդական պետության, որն արտահայտում է հասարակական բոլոր շերտերի ու խավերի շահերը։ Քաղաքական կեղծիքն այս թեզի մեջ ակնհայտ է, որովհետև կեղծ ժողովրդավարության պայմաններում, ավտորիտար համակարգի դեպքում իշխանությունը վերածվում է հենց իշխանավորների նպատակներին ծառայելու գործիքի:
Հետևաբար նման իրավիճակում բյուրոկրատիան դրսևորում է ոչ թե ազգի իշխանությունը, այլ հաստատում է բուն բյուրոկրատիայի անհրաժեշտությունը, այսինքն նա իր գործառնության ժամանակ արտահայտում է իր «ինքնա» իշխանությունը, որը մնացած կապակցություններում հանդես է գալիս որպես պարտադրված և օտարացված ուժ: Այստեղից էլ այն հակասությունների գամման, որ ծագում են «ինքնա» իշխանության և հասարակության միջև: «Պերեստրոյկան» և ԽՍՀՄ-ում ծագած ազգային ազատագրական շարժումները թվում է, թե կոչված էին այս հակասությունները լուծելու: Մինչդեռ, որոշակի իմաստով, վերածվեցին հակադրությունների: Ինչո՞ւ:
Մտավորականությունը ներկայացնելով ազգի Ոգին, միաժամանակ իր մեջ կրում է նաև ազգի Իշխանությունը, որովհետև հենց ազգի մտավորականությունն է կրթում և դաստիարակում ազգի Իշխանությանը, ասել է թե՝ բյուրոկրատիային: Այսինքն՝ Իշխանությունը շնորհիվ մտավորականության ստանում է ազգային Ոգի: Եվ հակառակը՝ Իշխանությունը որոշակի իմաստով գործելով որպես մտավորականության կամքի դրսևորում, նպաստում է, որ մտավորականությունը իշխանավորվի, ձեռք բերի այն, ինչը կոչվում է պետականություն և պետական մտածողություն: Ասվածից կարելի է կատարել հետևյալ հետևությունը՝ բյուրոկրատիան և մտավորականությունը գործառնելով որպես հասարակության տարբեր ենթահամակարգեր փոխպատճառաբանելիս փոխհարստացնում են մեկմեկու, որով ծառայում են հասարակության համընդհանուր առաջադիմությանը: Բայց այսպես լինում է, երբ հասարակությունը առողջ է: Իսկ մեր հասարակությունն այսօր հիվանդ է, հիվանդությունն ընդգրկել է բոլոր ոլորտներն անխտիր: Եվ ամենից առաջ հիվանդ են ազգի Իշխանությունը և ազգի Ոգին:
Իշխանության հիվանդությունը դրսևորում է նրա օտարվածությամբ, կաթվածահարվածությամբ, «ինքնա» իշխանությամբ: Ազգի Ոգին ախտահարված է հասարակական իր անօգտակարության գիտակցությամբ, հոռետեսությամբ: Ընդ որում պետություն-հասարակություն փոխհարաբերությունում բյուրոկրատիան անտեսում է իրենից դուրս գտնվող գիտելիքները, փորձը, սկզբունքները և գաղափարները: Բայց սա վնաս է հասցնում ոչ միայն հասարակությանը, այլև ամենագլխավորին՝ ազգային բյուրոկրատիայի ձևավորմանը, նրա հասունացմանը: Դեռ չձևավորված՝ նա տառապում է կաշառակերությամբ, թայֆաբազությամբ և մաֆիականությամբ։ Ստեղծված այս կացության մեջ մտավորականությունը երկփեղկվել է, մի մասը հանուն իր նեղ շահերի, իր ես-ի բավարարման անցել է բյուրոկրատիայի կողմը, որպես անդամ կամ լակեյ, իսկ մյուս մասը՝ ընդդիմության հոծ շարքերում է՝ փորձելով ապացուցել իր օգտակարությունը, այսինքն՝ պայքարի միջոցով հաղթահարել իրեն պատած ախտերը: Եվ փաստորեն ստացվել է, որ ազգի Ոգին հակադրվել է ազգի Իշխանությանը: Եվ սա անփոխզիջում պայքար է: Երկուսն էլ պայքարում են գոյատևման համար, մեկը՝ իր իշխանության պահպանման համար, մյուսը՝ հանուն Ազգի:
Ազգի գոյապահպանումը պահանջում է ազգի իշխանությունը մաքրել ներկա բյուրոկրատիայից՝ իշխանությունը կրողներից: Այսինքն՝ մենք պետք է վերադառնանք այն քաղաքական ճգնաժամային վիճակին, ինչ կար մինչև 1990 թ. ընտրությունները, երբ մի խումբ մտավորականներ առաջնորդեցին խանդավառ (հասկացիր մոլորված) ժողովրդին նոր բյուրոկրատիա կազմելու համար, ասել է, թե ազգի Իշխանությունը դառնալու համար: Բայց այն պայքարը և այս պայքարը խիստ տարբեր են: Մտավորականությունը այն պայքարը մղում էր հանուն ազգի Իշխանության հաստատման, այս պայքարը՝ ազգի գոյության ապահովմամբ՝ ազգի Ոգու կեցության համար: Ներկա բյուրոկրատային գործառնության դեպքում ազգի ապագան երևում է մշուշոտ և անհեռանկար:
Մտավորականության այն մասը, որը հասավ իշխանության, ավելի վատը դարձավ (անգործունյա), քան իր նախորդները, և կարճ ժամանակ անց հակադրվեց իրեն ծնած սոցիալական ուժին: Սա ոմանց թվաց խիստ անսպասելի: Մինչդեռ այս կերպարանափոխման մեջ կա օրինաչափություն, այն է, որ ցանկացած իշխանություն օտարվածություն է: Մենք նկատի չունենք խորթությունը և հակադրումը, այլ այն, որ իշխանությունը ինքը պետությունն է: Իսկ պետությունը ծառայում է որոշակի հասարակական ուժերի, նրանց գործիքն է: Մեր դեպքում պարադոքսն այն է, որ նոր բյուրոկրատիան իշխանության գլուխ անցավ իր սեփական գաղափարները ներկայացնելով որպես ազգի գաղափարներ, ազգի իդեալներ և ազնվության ու շիտակության աղավնափետուր թևերով ճախրելով բազմամարդ հրապարակներում: Եվ կառավարման գիտելիքների, կազմակերպման փորձի, կուտակված բյուրոկրատական դրական ավանդների հոռի ժխտմամբ նոր բյուրոկրատիան հեշտությամբ վերածվեց հակաբյուրոկրատիայի, այսինքն՝ հակաիշխանության և հակապետության: Ուստի բնական է, որ այն ամենը, ինչ կոչվում է ընդդիմություն, նոր բյուրոկրատիան պետք է ժխտի: Հակառակ դեպքում նա պետք է ինքնաբացատրվի և ինքնալուծարվի: Նման դեպք բյուրոկրատիայի պատմության մեջ չի եղել: Նրան կամ տապալում էն (օրինական կամ ոչ օրինական ճանապարհներով), կամ բարձրացնում աստվածացնում: Պատմության մեջ ամենից հաճախ հենց բյուրոկրատիան է ստիպում իրեն աստվածացնել: Իշխանությունները գործում են հանուն պետության, իսկ սա արդեն ամբողջակալություն է, լավագույն դեպքում անհատապաշտություն, այսինքն՝ այն ճահիճը, որից դուրս ենք եկել:
Մեր պետականությունը կկայանա այն դեպքում միայն, երբ ազգի Իշխանությունը հոգևորվի ազգի Ոգիով, իսկ Ազգի ոգին մարմնավորվի ազգի Իշխանությամբ:
Հրապարակման բնօրինակն՝ այստեղ։