Լրագրող Ժաննա Նեմցովայի հարցազրույցը պրոֆեսոր, քաղաքական փիլիսոփա, Սթենֆորդի համալսարանի Միջազգային հետազոտությունների ինստիտուտի առաջատար գիտաշխատող Ֆրենսիս Ֆուկույամայի հետ՝ հետխորհրդային երկրների քաղաքական զարգացման, Դոնալդ Թրամփի նախագահության և ԱՄՆ-ում քաղաքականության անկման մասին։
Մայիսի 9-ին Ռուսաստանում նշում են Խորհրդային Միության Հաղթանակի օրը նացիստական Գերմանիայի նկատմամբ։ Ռուսաստանում մեծ նշանակություն են տալիս այս տոնին, անցկացնում զորահանդես և այլ միջոցառումներ։ Շատ դիտորդներ կարծում են, որ Ռուսաստանի Դաշնության ղեկավարը օգտագործում է Հաղթանակի օրը որպես քաղաքական գործիք։ Դուք կիսու՞մ եք այս կարծիքը։
-Իսկապես այդպես է։ Այդպես եղել է նաև Խորհրդային Միության ժամանակ։ Ռուսներն արժանիորեն հպարտանում են նրանով, որ հաղթել են Գերմանիային և հասել Բեռլին։ Սակայն, կարծում եմ, որ դա վերածվել է ազգայնական կարգախոսի, որն օգտագործվում է ռեժիմի օրինականությունը պահպանելու նպատակներով։
Դուք հավանաբար հետևել եք Հայաստանում վերջերս տեղ ունեցած քաղաքական ցնցումներին։ Որոշ ռուսաստանյան դիտորդներ դրան վերաբերում են մեծ խանդավառությամբ, տեղի ունեցածը համարելով մեկ այլ «թավշյա հեղափոխություն»։ Ինչպե՞ս եք գնահատում Հայաստանում տեղի ունեցող իրադարձությունները։
-Դա խրախուսելի է այն իմաստով, որ մարդիկ դեռևս կարողանում են միավորվել և, որ նրանց հնարավոր է բարկացնել։ Նրանց դուր չեկավ այն, որ Սարգսյանը պատրաստվում էր պահել իր իշխանությունն արդեն որպես վարչապետ, քանի որ սահմանադրությամբ սահմանված կարգով 10 տարի նախագահելուց հետո այլևս հնարավորություն չուներ նախագահ դառնալու։ Մարդիկ արդեն հոգնել են այն ղեկավարներից, ովքեր ցանկանում են ցմահ կառավարել։ Այնպես որ Հայաստանում տեղի ունեցած իրադարձություններն այս իմաստով շատ դրական եմ գնահատում։ Ես անհանգստանում եմ, որովհետև Հայաստանը ենթակա է Ռուսաստանի ազդեցությանը։ Ռուսաստանին լիովին ձեռնտու էր հին համակարգը, և Հայաստանի իրադարձությունները նրան խանգարում են։ Այդ իսկ պատճառով, ինձ թվում է, որ Ռուսաստանը կներդնի բոլոր ջանքերն՝ անկախ տեղի ունեցածից, որպեսզի Հայաստանին թույլ չտա դուրս գալ ռուսական ազդեցության գոտուց, ինչպես դա տեղի ունեցավ Վրաստանի և Ուկրաինայի դեպքում։ Ինձ անհանգստացնում է Հայաստանի հետ առաջիկա առճակատումը։
Հետխորհրդային տարածքում ավտորիտարիզմից ժողովրդավարություն անցման միակ ճանապարհը հեղափոխությու՞նն է։
-Երբեմն դա անհրաժեշտ է, բայց հեղափոխությունների միջոցով հնարավոր չէ լուծել ամեն ինչ։ Օրինակ՝ Ուկրաինայում ծայրահեղ վիճակ է։ Երկիրը հնարավորություն ունի գնալ իրական ժողովրդավարության վերափոխման ճանապարհով։ Ուկրաինան մեծ խնդիրներ ունի կոռուպցիայի և իշխանության չարաշահումների հետ կապված։ Սակայն երկրում կանցկացվեն նոր նախագահական ընտրություններ, որոնց շնորհիվ հնարավոր կլինի իշխանությունը փոխել խաղաղ ճանապարհով, առանց հեղափոխության գնալ նոր բարեփոխումների ուղով։ Հիմա շատերն են զգում, որ 2014 թվականին սահմանված բարեփոխումների իմպուլսը սպառվել է։
Ինչպե՞ս կբնութագրեք Վրաստանում առկա իրավիճակը, որտեղ 2003 թվականին տեղի է ունցել «վարդերի հեղափոխություն»։ Կարելի՞ է դա անվանել հաջողության պատմություն։
-Սաակաշվիլիի կառավարությունն իրականացրել է մի շարք խոշոր բարեփոխումներ, ինչպես տնտեսության մեջ, այնպես էլ քաղաքականության։ Նրան հաջողվել է հաղթարել տարբեր ոլորտներում առկա կոռուպցիան, իրականացնել հաջող վարչական բարեփոխումներ։ Սակայն, ցավոք, այժմյան Վրաստանում ստեղծվել է տհաճ իրավիճակ։ Երկրում իշխանությունը դե ֆակտո պատկանում է օլիգարխիային, բայց որը փաստացի ոչ մի պետական պաշտոն չի զբեղեցնում։
Եկեք տանք նրա անունը։ Բիձինա Իվանիշվիլի։
Այո, Իվանիշվիլին։ Նա գաղտնի, տարբեր մանիպուլյացիաների օգնությամբ և քաղաքական համակարգում ոչ թափանցիկ մեթոդներով «քաշում է պարանները», սակայն նրան նույնիսկ չի կարելի պատասխանատվության ենթարկել դրա համար։ Այնպես որ դա անավարտ ժողովրդավարական հեղափոխություն է։ Հակառակ ուղղությամբ շարժվելու հնարավորություն կա։
Դուք «Պատմության ավարտը և վերջին մարդը» շատ հայտնի գրքի հեղինակն եք, որը հրատարակվել է 90-ականների սկզբին։ Գրքում պնդում եք, որ կոմունիզմի անկումը հանգեցրել է ազատ շուկայի և լիբերալ ժողովրդավարության հաղթանակին, որը պետք է դառնա քաղաքական ռեժիմի վերջին ձևը։ Բայց ինչ-որ բան այնպես չընթացավ։ Ըստ Ձեզ, ո՞րն է լիբերալ դեմոկրատիայի ներկայիս ճգնաժամի պատճառը։
-Ժողովրդավարությունն ապահովում է մարդկային արժանապատվության նվազագույն մակարդակը՝ տալով ձեր իրավունքները։ Բայց դուք միշտ չէ, որ բավարարված եք դրանցով, եթե դուք չունեք աշխատանք։ Կամ էլ եթե դուք պատկանում եք փոքրամասնությանը, որը ենթարկվում է խտրականության։ Կամ էլ եթե ձեզ ինչ-որ ձևով չեն հարգում այնպես, ինչպես ձեր կարծիքով անհրաժեշտ է։ Դա ձեզ զայրացնում է և դուք միավորվում եք ուրիշների հետ, ովքեր նույնպես դժգոհ են։ Կարծում եմ, որ որոշ չափով դա հենց այն է, ինչը հիմա տեղի է ունենում Եվրոպայում։ Միգրացիան դարձել է ժողովրդի ազգային ինքնությունը կորցնելու վախի պատճառը։
Արդյոք սպառնալիքներն, այդ անհանգստություններն արդարացված են։ Թեկուզև առնվազն մասամբ։
-Դրանք արդարացված են հետևյալ իմաստով։ Եվրոպայում և Հյուսիսային Ամերիկայում միգրանտների թիվն այնքան էլ մեծ չէ։ Այն երկրներում, որտեղ չկան մեծ թվով ներգաղթյալներ, ներկա բնակչության 10-20%-ը ծնվել է այդ երկրներից դուրս։ Եվրոպական շատ պետություններ այնքան էլ լավ չեն զբաղվել այս ինտեգրումներով, հետևաբար որոշ վախեր արդարացված են։ Հատկապես Սիրիայի քաղաքացիական պատերազմից հետո տեղի ունեցած միգրացիոն ճգնաժամից հետո։
Սա պոպուլիստական կամ աջակողմյան քաղաքական կուսակցությունների ժողովրդականության աճի պատճառներից մեկն է։
-Սա թերևս ամենակարևոր պատճառն է։ Սա բացատրում է Հունգարիայի և Լեհաստանի անբնական վիճակը, որտեղ գործնականում չկան ներգաղթյալներ։ Այնտեղ գերակշռում են կուսակցությունները, որոնք վախեցնում են իրենց քաղաքացիներին նրանով, որ Հունգարիային և Լեհաստանին սպառնում է զարգացող երկրների սևամորթ մարդկանց ալիքը։
«Քաղաքական զարգացում և քաղաքական անկում» ձեր վերջին գրքում պնդում եք, որ բոլոր քաղաքական համակարգերը (ժողովրդավարություն թե ինքնակալական) հակված են քայքայման։ Որո՞նք են ԱՄՆ քաղաքական անկման նշանները։
–Կան միմյանցից անկախ երկու գործընթացներ։ Մի կողմից նկատվում է երկարատև անկում։ Հաստատվել է որոշակի կարգ և այն այնքան է խճճվել, որ անհնար է լուծել դրա խնդիրները։ Այսպիսով, ընտրիչների կոլեգիան ԱՄՆ վերջին ընտրություններում նախագահ է ընտրել նրան, ով չի ստացել ձայների մեծամասնությունը։ Դա պետք է փոխել։
Բացի այդ մենք ստիպված կլինենք ավելի շատ վերահսկել այն գումարները, որոնք գոյանում են նախընտրական արշավների ֆինանսավորման համար։ Բայց Գերագույն դատարանն ասում է՝ այդ իրավունքը երաշխավորված է Սահմանադրությամբ, այնպես որ չենք կարող այն սահմանափակել։ Շատ բաներ պահանջում են մեր միջամտությունը, բայց համակարգը փակուղում է, և քաղաքական կամք է պետք իրավիճակը փոխելու համար։ Ես կարծում եմ, որ սրանք քաղաքական անկման նշաններ են։
Այսպիսով, այսօր չե՞նք կարող ԱՄՆ-ին համարել ժողովրդավարության իդելական մոդել։
Ես նույնիսկ չեմ կարծում, որ ԱՄՆ-ն երբևէ եղել է։ Ենթադրում եմ, որ կան այլ ժողովրդավարական համակարգեր, որոնք գործում են ավելի լավ, քան ԱՄՆ-ն է։ Գերմանիան շատ հաջողակ է եղել վերջին երկու տասնամյակների ընթացքում, ինչպես նաև Կանդան կամ Ավստրալիան։ Եվ ընդհանրապես ժողովրդավարական կառուցվածքի մոդելները մի քանիսն են։
Հարցազրույցի բնօրինակը՝ «Deutsche Welle»-ի կայքում։