ԽՍՀՄ առաջին և վերջին նախագահ, ԽՍՀՄ վերակառուցման հայեցակարգի հեղինակ, Նոբելյան մրցանակակիր Միխայիլ Գորբաչովի դասախոսությունը՝ իր քաղաքական կարիերայի, հայացքների, կառավարման փիլիսոփայության, ԽՍՀՄ փլուզման և դրան հաջորդած իրադարձությունների մասին։
«Մա՞րդն է փոխում պատմությունը, թե՞ պատմությունն է փոխում մարդուն»: Այս հարցին պատասխանելն այդքան էլ հեշտ չէ։ Մեկնարկային կետը հետևյալն է․ պատմությունը ճակատագրական չէ։ Պատմությունը կանխորոշված չէ (թեև ընդունված է, որ ինչ–որ տեղ ինչ–որ մեկի կողմից ամեն ինչ կանխորոշված է)։ Եթե չհավատանք, որ մարդը կարող է ազդել պատմական իրադարձությունների վրա, ապա քաղաքական շարժումներին մասնակցելու, նույնիսկ քաղաքական իրադարձություններին արձագանքելու իմաստ չկա։ Բայց սա անհետաքրքրության, պասիվության, անտարբերության բաղադրատոմսն է։ Իհարե, կարելի է ապրել և այդպիսի իրավիճակում, բայց ինձ համար հենց սկզբից դա անընդունելի էր։ Իմ ամբողջ կյանքը կապված է քաղաքականության հետ։ Երիտասարդ տարիներին դա դպրոցում և համալսարնում հասարակական աշխատանքն էր։ Իսկ հետո՝ 1955 թվականի օգոստոսից սկսած, դա արդեն պրոֆեսիոնալ քաղաքական գործունեություն էր։
Իմ կարիերան հաջողված էր։
Իսկ ամեն ինչ սկսվեց այսպես։ Պրիվոլիա գյուղի դպրոցում ես ավարտեցի ութերորդ դասարանը և պետք էր որոշել՝ ինչ անել՝ ավարտել միջնակարգ կրթությունը կամ ընդունվել քոլեջ կամ էլ պարզապես շարունակել աշխատել ՄՏԿ–ում։ Ես որոշեցի ավատել միջնակարգ դպրոցը և հետո արդեն որոշել իմ ապագան։ Իմ ուսման 9-10–րդ դասարանները ես ստիպած էի շարունակել շրջկենտրոնի միջնակարգ դպրոցում։ Դա մեծ դպրոց էր՝ ավելի քան հազար մարդ։ 1949 թվականի հոկտեմբերին համադպրոցական հանդիպման ժամանակ պետք է ընտրեին կոմսոմոլյան կազմակերպության քարտուղար։ Յուրաքանչյուր խումբ առաջադրել էր իր թեկնածուին։ (Յոթ խումբ՝ յոթ գյուղերից եկած, յոթ թեկնածու)։ Առաջադրվածների թվում էի նաև ես։ Կոմսոմոլի անդամների խնդրանքով յուրաքանչյուր թեկանծու պետք է ինքն իր մասին խոսեր, ասեր այն, ինչ անհրաժեշտ էր համարում։ Ամեն ինչ շատ պարզ էր։ Երբ հերթը ինձ հասավ, ես վեր կացա, ներկայացա և ինչ–որ բան ասացի (արդեն չեմ հիշում՝ ինչ)։
Երբ ես նստեցի, աթոռն իմ տակից քաշել էին։ Կարծես թե բոլոր ներկաները մեծ հաճույք ստացան դրանից (ծիծաղ, ծափահարություններ): Երիտասարդության ժամանակը․ այն միայն մեկ թերություն ունի՝ այն արագ է անցնում։ Գաղտնի քվեարկության արդյունքների համաձայան՝ ես ընտրվեցի Կոմսոմոլի կազմակերպության քարտուղար։ Ինձ համար դա քաղաքականության մեջ ժողովրդավարության առաջին դասն էր։ Դպրոցական վերջին երկու տարիների ընթացքում իմ կյանքում այլ նշանակալի իրադարձություններ էլ են եղել։ Տեղական ՄՏԿ–ում (մեքենա-տրակտոր կայարան) կոմբայնավարի օգնական աշխատելիս 1948 թվականին հաջող բերքահավաքի համար արժանացել եմ «Կարմիր դրոշ» շքանշանի։ Սա այն ժամանակ հազվադեպ պարգև էր։ Իսկ 1950 թվականին՝ տասներորդ դասարանում, ես դարձա ՍՄԿԿ անդամի թեկնածու։
Դա իմ անձնական որշումն
էր։ Բայց ես խորհրակցում էի պապիկիս (մայրական)՝ Պանտելեյի հետ, ով հին կոմունսիտ էր
և հայրիկիս հետ, ով միացել էր կուսակցությանը
ռազմաճակատում։ Երկուսն էլ աջակցում էին իմ որոշմանն, ընդ որում ակտիվորեն։
Ես 19 տարեկան էի։ Ես ակտիվ մարդ էի, ինպես հիմա կասեին ՝ լիդեր։ Ինչ–որ բան ինձ տրված
էր բնությունից։ Իմ զարգացման վրա մեծ ազդեցություն ունեցավ ժամանակը՝ պատերազմը և
հետպատերազմյան տարիները։ Պատերազմից հետո և քաղաքաներում և գյուղերում ապրելը հեշտ
չէր։ Ռազմաճակատից զինվորները վերադարձել էին հաղթանակով, իրենց ուժերի նկատմամբ հավատով,
երկրի արագ վերածննդի տրամադրությամբ։ Դա արտահայտվում էր ամեն ինչում՝ հատկապես ազդել
էր երիտասարդության վրա՝ կյանքի, աշխատանքի, ուսման նկատմամբ վերաբերմունքի՝ամեն ինչի
վրա։ Միջնակարգ դպրոցի 10-րդ դասարանը ես ավարատեցի արծաթե մեդալով։ Ավարտական վկայականի շարադրության համար ես ընտրեցի
ազատ թեմա՝ «Ստալին՝ մեր մարտական փառք, Ստալին՝ մեր երիտասարդական թռիչք» ։ Սրանք
Միխայիլ Իսկովսկոյի երգի խոսքերից էին։
Այն ժամանակ և մեծահասակաները, և հատկապես մենք՝ երիտասարդներս, հավատում էինք Ստալինին և խոնարհվում նրա առաջ։ Շատ տարիներ կանցնեն, նախքան իմ հայացքները Ստալինի և ընդհանուր առմամբ կյանքի նկատմամբ կփոխվեն։ Սակայն իմ զարգացման կարևորագույն շրջանը Մոսկվայի համալսարանում ուսումնառության տարիներն էին (1950-1955)։ Մոսկվայի պետական համալսարանում սովորելն ինձ համար դարձավ կյանքի դպրոց։ Այդ տարիներին ես շատ բան իմացա, հասկացա և շատ բաներում որոշակիացրեցի իմ հայացքները։ Իմ կարիերան կայացավ ՍՄԿԿ–ում և այն հաջողված էր։ Ես աշխատանք երբեև չեմ խնդրել։ Ինձ համար երբևէ չեն միջնորդել։ Բայց ես բավականին արագ բարձրացա կարիերայի սանդուղքով. Ստավրապոլ վերադառնալուց 15 տարի անց ես դարձա Ստավրապոլի շրջկոմի կուսակացության առաջին քարտուղար, ընտրվեցի ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի պատգամավոր, իսկ հաջորդ տարի՝ կուսակցության համագումարում ՍՄԿԿ ԿԿ անդամ։ Սրանք բոլորը բարձ պաշտոներ էին, մեծ պարտավորություններով։ Ընտրության պահին ես ԽՍՀՄ–ում շրջկոմի ամենաերիտասարդ քարտուղարը և ՍՄԿԿ ԿԿ–ի անդամն էի։
Ինձ համար այս ամենն այնքան կարիերա չէր, որքան գործելու խթան։ Ինձ դուր եկավ մարդականց մեջ լինելը, ես սրտիս մոտ ընդունեցի նրանց խնդիրները և հասարակության խնդիրներն ամբողջությամբ։ Ստավրապոլում աշխատանքի տարիներին ես կարողացա շատ բան անել․ մշակվեցին և իրականցավեցին մեծ նախագծեր, որոնք տարածաշրջանը բարձրացրին նոր մակարդակի։ Այդ տարիների ընթացքում ես զգում էի աջակցություն վերևից՝ ամենից առաջ, այն ժամանկավա ՍՄԿԿ ԿԿ–ի գլխավոր քարտուղար Լեոնիդ Բրեժնևի կողմից։ (Մի անգամ նա ասաց․«Մենք պետք է աջակցենք երիտասարդ քարտուղարներին նրանք մեծ էներգիայով են աշխատում պետության անունից)։ Բայց որքան շատ էի ես սուզվում տարածաշրջանի խնդիրների մեջ, այնքան ավելի հաճախ էի բախվում համակարգի հետ կապված խոչընդոտների։ Ես կասկածի տակ չէի դնում դրա հիմքերը, բայց կարծում էի, որ այն կարելի է և պետք է բարելավել։
Ընդհանուր առմամբ Ստավրապոլում
աշխատանքն ինձ համար դարձավ մեծ գիտություն։ Ես և նախկինում և հիմա հաճախ ասում եմ,
որ այն «իմ փոքր վերակառուցումն էր»։ Ես զգացի իմ ուժերն ու հնարավորությունները՝ իմ
վրա ավելի մեծ պատասխանատվություն վերցնելու։ Ստավրապոլի շրջանի ղեկավարի պաշտոնում իննամյա աշխատանքից հետո 1978 թվականին ես ընտրվեցի
ՍՄԿԿ–ի Կենտրոնական Կոմիտեի քարտուղար, 1979 թվականին՝ Քաղբյուրոյի անդամի թեկնածու,
իսկ 1980–ին Քաղբյուրոյի անդամ։
Ժամանակը, երբ ես հայտնվեցի Մոսկվայում, այնքան էլ հեշտ չէր։ Համակարգը, որը հսկայական
զոհաբերությունների գնով փորձում էր արդյունաբերականացման
անցնել և տնտեսական զարգացման բարձր տեմպեր ապահովել, սկսեց ձախողվել։ Աճի տեմպերը
մոտ էին զրոյին։ Արդյունաբերությունում աշխատուժի արտադրողականության տեսանկյունից
մենք զարգացած երկրներին զիջում էինք 3.5 անգամ, իսկ գյուղատնտեսությունում՝ 5 անգամ։
Ապրանքի որակը ցածր էր։ Երկիրը, որն ուներ հսկայական հնարավորություններ, որոնք ուրիշները
չունեին, չէր կարողանում մարդկանաց ապահովել առաջին անհրաժեշտության ապրանքներով։ Համակարգն անկարող էր գիտատեխնիկական առաջընթացի
մարտահրավերների առաջ։ Դա արատահայտվում էր մարդկանց ողջ կյանքի վրա։
Այս ամբողջ իրավիճակը մեկ բառով կոչվում է լճացում։ Իսկ այդ ժամանակ առաջատար պետությունները, չնայած ցավոտ, նավթային ճգնաժամից հետո՝ 70-ականների սկզբին, անցում կատարեցին արտադրության և կառավարման կազմակերպման նոր տեխնոլոգիաների։ Լճացումը ոչ միայն տնտեսական էր, այլ նաև գաղափարախոսական և քաղաքական։ Եվ հատկապես կադրային։ Այն ձեռք բերեց հատկապես կոպիտ ձևեր քաղաքական արձագանքի ձևով, երբ սովետական զորքերը մտան Չեխոսոլովակիա՝ այնտեղ ճնշելով համակարգի ժողովրդավարացման և բարեփոխաման փորձը։ Աշխատելով Ստավրապոլի շրջանում՝ ես անմիջապես ամեն ինչ չհասկացա։ Բայց երբ հայտնվեցի Չեխոսլովակիայում պատվիրակության կազմում, ես տեսա, որ մարդիկ չեն ընդունում Վարշավյան համաձայնագրի երկրներին։ Մեր աչքի առաջ արտահայտվեց վիրավորանքը և աշխատավորների, և մտավորականների, և երիտասարդների։ Ես ավելի ու ավելի համոզվեցի, որ համակարգը պահում է և շղթայում բոլորին, ամբողջ հասարկությանն, այդ թվում՝ երկրի ղեկավարությանը։
Զրկված լինելով ժողովրդավարությունից և ազատությունից՝ նա պահպանեց ստատուս-քվոն։ Պետք էր թարմացնել երկիրը, անցում կատարել զարգացման նոր մոդելի։ 80-ականներին դա առավել ակնհայտ դարձավ։ Հասարակությունը փոփոխություն էր պահանջում։ Արդյունքում հասարակության ներսում ծնվեց կարգախոս․«Այլևս այսպես ապրել չի կարելի»։ ՍՄԿԿ ԿԿ–ի գլխավոր քարտուղարի պաշտոնում իմ ընտրությունը տեղի ունեցավ այն ժամանակ, երբ փոփոխությունների պահանջը բառացիորեն թակում էր դռներն ու պատուհանները։ Մենք լսեցինք ժողովրդի պահանջները։ Մեկ այլ բան ևս կարևոր է․ փոփոխություններն անհրաժեշտ էին՝ համաշխարհային քաղաքականության մարտահրավերներին դիմակայելու համար։ Մարտահրավերներն ընդհանուր էին բոլոր երկրների համար։ Անվտանգության, աղքատության և հետամնացության, էկոլոգիայի գլոբալ խնդիրները պահանջում էին նոր մոտեցումներ, նոր մտածողություն։
Մենք սկսեցինք հրապարակայնությամբ։ Առանց ժողովրդավարության, առանց մամուլի ազատության իրավիճակը փոխել հնարավոր չէր։ Ժողովրդի ձայնը հնչեց։ Մամուլը դարձավ ավելի հաստատակամ։ Ամբողջ հասարկությունը ներառվեց շարժման մեջ։ Բայց արդեն այս փուլում ի հայտ եկավ դիմադրություն փոփոխություններին։ Վերջին հաշվով դա վերաբերում էր քաղաքականությանը, իշխանության ձևավորման համակարգին, որտեղ գերակշռում էր կուսակցական բյուրոկրատիան։ Հիմնարար ժողովրդավարական փոփոխությունների հարց առաջացավ։ Հենց այդ հարցը քննարկելու համար 1988 թվականի ամռանը ХIХ կուսակցական համագումար անցկացնելու մասին որոշում ընդունվեց։ Դա վերակառուցման շրջադարձային պահն էր։ Համագումարը քաղաքական բարեփոխումներ անցկացնելու մասին որոշում ընդունեց։ Դրա էությունն ընտրությունների միջոցով իշխանության փոխարինելիության, քաղաքական մրցակցության մեջ էր։ Այդ համագումարին առաջին անգամ հնչեցին խոսքեր քաղաքական բազմակարծության մասին։
Ի դեպ, ձեզ կարող է այն զարմանցնել, բայց բոլորն, այդ թվում՝ Քաղբյուրոյի պահպանողական անդամներն, աջակցեցին այս որոշմանը։ Համագումարին ոչ ոք հրապարակայնորեն չընդդիմացավ։ 1989 թվականին կտրուկ փոխվեց երկրի կյանքը։ Իր հազարամյա պատմության ընթացքում առաջին անգամ անցկացվեցին ազատ և մրցակցային ընտրություններ։ Ոչ մի միջամտություն, ընտրողների նկատմամբ ոչ մի ճնշում, ոչ մի կեղծիք։ Արդյունքում քաղաքականություն եկան նոր մարդիկ։ Նրանք ուրիշ մարդիկ էին, որոնց կարիքը երկիրն ուներ։ Բայց փոփոխությունները դժվար էին ընթանում։ Տասնյակ տարիների ընթացքում կուտակված խնդիրները, որոնք ջրի երես էին դուրս եկել, շատ ցավոտ էին։ Եվ դրանից օգտվեցին պահպանողականները։ Նրանք սկսեցին կազմակերպվել, հարձակվեցին իմ և փոփոխությունների այլ նախաձեռնողների վրա։
Մի քանի անգամ նրանք բարձրացրին ինձ ՍՄԿԿ ԿԿ գլխավոր քարտուղարի պաշտոնից հեռացնելու, նախագահին անվստահություն հայտնելու, նրա լիազորությունները սահմանափակելու հարցը՝ հօգուտ նախարարների կաբինետի։ Իրավիճակը լարված էր և հասավ այն սահմանին, որ ժողովներից մեկում ես հայտարարեցի գլխավոր քարտուղարի պաշտոնից իմ հրաժարականի մասին և լքեցի նիստերի դահլիճը։ Ի՞նչ կարող եմ ես հիմա ասել։ Կարծում եմ, որ ես այն ժամանակ սխալվեցի, երբ տուրք տվեցի վերադառնալու հորդորներին։ Պետք էր մինչ վերջ գնալ,ԿԿ–ի անդամների ավելի քան 100 մարդ միավորվել էր նրանց ցուցակում, ովքեր պատրաստ էին հետևել Գորբաչովին։ Իսկ իրականում իմ կողմնակիցներն ավելի շատ էին։ Ընդհանրապես, բաց հրապարակային քաղաքական պայքարում իմ հակառակորդներին չհաջողվեց հասնել իրենց նպատակներին։ Եվ 1991 թվականի օգոստոսին նրանք խռովություն կազմակերպեցին՝ փորձելով պետական հեղաշրջում իրականացնել։ Խռովությունը ձախողվեց, բայց նրանք թուլացրին իմ դիրքերը, և դրանից օգտվեցին արմատականները, անջատողականները և պարզապես մարդիկ, ովքեր իշխանության էին շտապում։
Խռովությունից հետո բառացիորեն երկու շաբաթվա ընթացքում բոլոր հանրապետություններն ընդունեցին Անկախության հռչակագիր։ Օգոստոսին Ելցինը չգնաց խռովարարների հետ համաձայնության՝ չնայած նրանք առաջարկել էին նրան միավորվել Գորբաչովի դեմ։ Ոչ, նա ղեկավարեց դիմադրությունը։ Բայց խռովության ձախողումից հետո նրա գործունեությունը կործանարար էր՝ ամենից առաջ ձգտելով Կրեմլում միանձնյա իշխանության։ Թարմացված միությունը, որին մենք ձգտում էինք, խանգարեց նրան։ Դրա համար վերջին ցնցումից հետո վերջ ի վերջո Ելցինը բռնեց միացյալ պետության ոչնչացման ուղին։ 1991 թվականի դեկտեմբերի 6-8–ը նա Բելառուսում գաղտնի հանդիպեց Ուկրաինայի և Բելառուսի ղեկավարների հետ։ Այնտեղ ստորագրվեց Խորհրդային Միության գոյության դադարեցման մասին փաստաթուղթ։ Այստեղ է իմ և Ելցիինի և նրա կողմնակիցների միջև սկզբունքային տարբերությունը։
Տեսնելով Միության վերականգնման, ապակենտրոնացման անհրաժեշտությունը՝ ես, այնուամենայնիվ, ելույթ ունեցա և պայքարեցի միացյալ պետության պահպանման համար։ Միության փլուզաման մեջ ինձ մեղադրող բոլոր խոսակցությունները և փորձերը անպատասխանատու են, անհիմն և կեղծ։ Ի դեպ, խռովարարներից մեկը, հիմա Տիզյակովում բանտարկված, բանտից դիմել է իր զինակիցներին՝ պահանջելով․ «Դադարեք ապաշխարել և ամեն ինչում Գորբաչովին մեղադրել»։ Ահա և մեղադրում են արդեն 20 տարուց ավել։ Սակայն սուտը մնում է սուտ։ Եվ այնուամենայնիվ, քիչ մարդիկ չէ, որ հավատում են դրան։ Հավատում են, այդ թվում՝ նրա համար, որ իշխանությունները, իրենց շահերից ելնելով, այս բոլոր տարիների ընթացքում հիմնականում մասնակցում են Գորբաչովի վարկաբեկմանը։ (Դուք հասկանում եք՝ խոսքը իմ մասին է)։
Աբսուրդ։ Մտածեք՝ ինչ իմաստ ուներ նրանից հետ, ինչ 1991 թվականին ընդունվել էր հակաճգնաժամային տնտեսական ծրագիրը՝ բոլոր հանրապետությունների աջակցությամբ, պատրաստվում էր նոր միության պայմանագիր, որի ստորագրումը նախատեսված էր օգոստոսի 20-ին, 1991 թվականի հուլիսին անցկացվեց Կենտրոնական Կոմիտեի լիագումար նիստ՝ ՍՄԿԿ–ի նոր ծրագրի աշխատանքների մասին որոշում ընդունելով, նախատեսվում էր կուսակցության արտահերթ համագումար անցկացնել նոյեմբերին. ո՞րն էր այս ամենը ոչնչացնելու իմաստը։ Վերակառուցման ճեղքվածքը և Միության փլուզումը խռովության կազմակերպիչների, արմատական և անջատողական ուժերի ավանտյուրիստական գործողությունների արդյունքը դարձան։ Իրենց դերը խաղացին նաև բարեփոխման ուժերի կողմից թուլ տված սխալները՝ մենք պետք ավելի վաղ սկսեինք բարեփոխել ՍՄԿԿ–ն․ մենք ուշացանք։
Բայց դա չի ջնջում ընդամենը վեց տարվա ընթացքում ձեռք բերած արդյունքները։ Հարյուրամյա պատմության ընթացքում առաջին անգամ երկիր եկավ ազատությունը՝ խոսքի, հավաքների, մասնավոր ձեռարկատիրության, խղճի, ելքի ազատությունը։ Անցկացվեցին ժողովրդավարական ընտրություններ, ստեղծվեցին ժողովրդին հաշվետու իշխանության մարմիններ։ Մենք կարգավորեցինք ԱՄՆ–ի և Չինաստանի հետ հարաբերությունները, ազատեցինք ժողովրդին Սառը պատերազմի բեռից, նվազեցրինք միջուկային աղետի վտանգը, սկսեցինք կրճատել միջուկային և սովորական զենքերը և համաձայնեցինք քիմիական զենքի վերացման շուրջ։ Խորհրդային զորքերը դուրս բերվեցին Աֆղանստանից՝ դրանով ուղղելով նախկին ղեկավարության սխալները՝ փրկելով հազարավոր մարդկանց կյանքեր։ Տասնամյակներ շարունակ բորբոքված հակամարտությունները մարեցին։ Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպայի ժողովուրդները իրենց ճակատագիրը տնօրինելու հնարավորություն ստացան ։
Եվ երբ ինձ մեղադրում են, որ ես «հանձնեցի Արևելյան Եվրոպան» , ես պատասխանում եմ՝ հանձնեցի ու՞մ Լեհաստանը՝ լեհերին, Չեխոսլովակիան՝ չեխերին և սլովակներին, Հունգարիան՝ հունգարներին։ Այս բոլոր պատմական փոփոխություններն իրենք իրենց չեն կատարվել։ Դրանք իրականացվեցին այն մարդկանց ձեռքերով, ովքեր սկսեցին վերակառուցումը և նրանց, ովքեր աջակցեցին նրանց։ Մարդիկ փոխվեցին և փոխեցին պատմության ընթացքը։ Սա այսօրվա դասաախոսության հիմնական հարցի պատասխանն է։ Բայց պատմությունը ոչ միայան ճակտագրական չէ, այլ նաև գծային չէ։ Վերակառուցումն ընդհատվել է և Ռուսաստանը հայտնվել է պատմական զիգզագի մեջ։ Կա վիճակագրություն՝ լեռնագնացների մեծամասնությունը մահացել է ոչ թե Էվերեստը բարձրանալիս, այլ վերադառնալիս, երբ իջնում են։ Կյանքն իշխանությունից հետո մեծ փորձություն է։ Ոչ բոլորն են դրան դիմանում։ Ի՞նչն է ինձ օգնել առաջին՝ ամենադժվար ամիսներին և հետագայում։ Առաջին հերթին համոզածությունը, որ վերակառուցումը անհրաժեշտություն էր, որ գլխավոր ընտրությունը մենք ճիշտ ենք կատարել։
Ես տեսա՝ սկսվեց վերակառուցման վրա հարձակումը և աջից և ձախից։ Հարձակում ոչ միայն ինձ վրա, այլև վերափոխման սկզբունքների, փոփոխության էվոլուցիոն մոտեցման վրա։ Այն ժամանակ, երբ ես հաշվել և ասում էի, որ էվոլյուցիոն փոփոխությունները կպահանջեն առնվազն 15-20, հնարավոր է 30 տարի, Ելցինը խոստացավ մարդկանց․«համբերեք մի քիչ և մեկ-երկու տարի հետո Ռուսաստանը կդառնա աշխարհի ամենաբարգավաճող երկրներից մեկը։ Եթե ոչ՝ կպառկեմ ռելսերին»։ Ելցինը մտածում էր, որ հնարավոր է հասնել դեպի լավն արագ փոփոխությունների հրամաններ տալով։ Ես կարծում էի, որ բարոփոխումների հաջողությունն ապահովելու համար անհրաժեշտ են ուժ, անձնակազմ և ռեսուրսներ։ Ռուսական նոր իշխանությունը պնդում էր՝ Գորբաչովն անվճռական է։ Մենք համարձակ, արմատական բարեփոխիչներ ենք։ Մենք հաջողության կհասնենք։ Գորբաչովին զրպարտելու քարոզչությունը հատկապես ուժեղացավ, երբ պարզ դարձավ, որ «շոկային բարեփոխումների» անպատասխանատու քաղաքականությունը հանգեցրել է աղետալի հետևանքների: 1992 թ. արդյունքները ցավոտ էին: Արտադրությունը կրճատվել էր կիսով չափ: Բնակչության երկու երրորդն աղքատության գծի մոտ կամ գծից ներքև էր։ Գործազրկությունը հասավ աննախադեպ մասշտաբների, մարդիկ ամիսներով աշխատավարձ և թոշակ չէին ստանում։
Մասնավորեցումը, որից մեծ ազդեցություն էր ակնկալվում, իրականացվեց կողպտչական եղանակով՝ մի քանի մարդկանց շահերից ելնելով։ Այս ամենը հանգեցրեց հասարակության պառակտման, օրենսդիր և գործադիր իշխանությունների նկատմամբ ընդդմիության։ Գագաթնակետը դարձավ 1993 թվականի հոկտեմբերին խորհրդարանի գնդակոծումը։ Իսկ հետո հաջորդեց չեչենական պատերազմը, որը կարող էր և պետք է կանխվեր։ Բայց նախագահ Ելցինն ու իր շրջապատը դարձյալ ապավինեցին ուժին։ Դրա հետևանքները մենք մինչ այժմ զգում ենք՝ Կովկասում և ոչ միայն։ Ընդհանրապես Ելցինի իշխանության արդյունքը ոչ թե խոստացված բարգավաճումն էր, այլ տնտեսության փլուզումը և քաոսը կյանքի բոլոր ոլորտներում։ Այս տարիների ընթացքում ես չեմ հեռացել քաղաքականությունից՝ թեև իշխանությունը բառացիորեն ինձ շրջափակման է ենթարկել։
Հեռուսատեսությունը փակ էր ինձ համար, մամուլի հետ շփումը չափազանց դժվար էր։ Ինձ արգելված էր արտասահման մեկնելը (այս արգելքը վերացվեց միայն հասարակական կարծիքի ճնշման ներքո): Ես չլռեցի և չդադարեցի գործել։ Ստեղծեցի սոցիալ–տնտեսական և քաղաքագիտական հիմնադրամ, որը դարձավ լայն հասարակական քննարկումների հարթակ։ Ավելի քան 100 երկրների հասարակությունների կողմից հրավիրվելով՝ ես դարձա Միջազգային Կանաչ Խաչ բնապահպանական կազմակերպության հիմնադիր–նախագահը։ Հպարտ եմ, որ այսօր այն գործում է աշխարհի բոլոր մայրցամաքներում, ունի կազմակերպություններ տասնյակ երկրներում։ Բայց գլխավորն այն է, որ ես չլռեցի։ Օգտագործեցի բոլոր հնարավորությունները, այդ թվում՝ 1996 թվականի նախագահական քարոզարշավը, որպեսզի խոսեմ մարդկանց հետ, պաշտպանեմ վերափոխման գաղափարները և ձեռքբերումները։
Երբ Ելցինը հեռացավ, ես, չնայած այն հանգամանքին, որ «իրավահաջորդ» նշանակելու պրակտիկան ինձ համար օտար է, ինչպես ռուսների մեծամասնությունը, աջակցեցի Վլադիմիր Պուտինին։ Պուտինը ժառանգել էր քաոս։ Անգործության մատնվել պետք չէր։ Իրավիճակի կայունացման համար նա դիմեց արտակարգ միջոցառումների, որոնցից մի քանիսն ավտորիտար բնույթ էին կրում։ Տեսնելով դա ես, այնուամենայինիվ, հավատում էի, որ մինչև որոշակի սահման նման միջոցառումները թույլատրելի են։ Մասնավորապես ես աջակցեցի Ռուսաստանի բոլոր շրջաններում սահմանադրական կարգի վերականգնման քայլերին։ Այդ ժամանակ իրակացված միջոցառումներն իրենց դերը խաղացին՝ նպաստելով իրավիճակի կայունացման և տնտեսական աճի վերսկսման գործընթացներին։ Այդ ամենին օգնեց նաև արտաքին տնտեսական կոնյուկտուրայի փոփոխությունը։ Նկատի ունեմ նավթի գների բարձրացումը ՝ մեկ բարելի դիմաց 100-120 դոլար։ Ինչպես կարող ենք չհիշել վերակառուցման տարիներին գների անկումը՝ մինչև 10-20 դոլար։ Ես միշտ ասել եմ․ կայունացմանը պետք է հետևեն բարեփոխումների և զարգացմանն ուղղված միջոցառումներ։ Քանի որ պահպանել ստատուս–քվոն, նշանակում է բռնել լճացման ուղին է։
Վլադիմիր Պուտինի նախագահության երկրորդ ժամկետը բացեց նոր ռազմավարությունների իրականացման հնարավորություններ։ Սակայն իշխանությունը գնաց այլ ճանապարհով։ Ըստ էության, ամեն ինչ մնաց նույնը նաև Դմիտրի Մեդմեդևի նախագահության տարիներին։ Ի՞նչ ունենք մենք արդյունքում։ Քաղաքականությունը ավելի ու ավելի վերափոխվում է ժողովրդավարության նմանակման։ Ամբողջ իշխանությունը գործադիր իշխանության՝ նախագահի ձեռքում է։ Խորհրդարանը միայն կնքում է նրա որոշումները։ Դատական իշխանությունն անկախ չէ։ Տնտեսությունը մոնոպոլիզացված է, նստած է նավթային և գազային ասեղի վրա։ Ձեռնարկատերերի նախաձեռնությունները շղթայված են, փոքր և միջին բիզնեսը դեմ է առնում հսկայական խոչընդոտների։
Վիթխարի մասշտաբների է հասնում կոռուպցիան։ Խիստ մտահոգիչ են այնպիսի ոլորտները, ինչպիսիք են կրթությունը, առողջապահությունը, գիտությունը։ 2004-2005թթ ես անընդհատ խոսում եմ այս հարցերի շուրջ։ Այս հարցերը բարձրաձայնում են նաև ուրիշները, ոչ միայն ես։ Սակայն կառավարությունն, ըստ էության, չի արձագանքել հասարակության ազդանշաններին։ Վերջին հաշվով իշխանությունների կողմից հասարկության հանդեպ այսպիսի վերաբերմունքը արձանգանք տվեց։ Հասարկությունը արթնացել է։ Մարդիկ կրկին պահանջում են փոփոխություններ։ Բայց հասարակության հետ երկխոսություն սկսելու փոխարեն՝ իշխանությունները դիմեցին մանիպուլացիայի, որի նպատակն էր՝ ինքնապաշտպանություն ամեն գնով։ Սակայն երկրի խնդիրները ոչ մի տեղ չեն գնացել և եթե ամեն ինչ մնա նույնը, ապա դրանք կվատթարանան։ Իսկ դա նշանակում է, որ ռուսական հասարկությունը նոր փորձ կանի իրական ժողովրդավարության անցնելու համար։ Այն կունենա պատմական նշանակություն։
Մարդիկ կարող են ազդել պատմության ընթացքի վրա միան քաղաքականության մեջ մասնակցությամբ։ Իրականությունն այնպիսին է, որ գործնականում գործող կուսակցություններն ու հասարակական կառույցներն իրենց շահերը արտացոլող որոշումների վրա ազդելու հնարավորություն չունեն։ Եվ նրանք փնտրում են այլ ուղիներ՝ ինտերնետով, ինքնաբուխ և կազմակերպված բողոքի ակցիաների միջոցով, ռադիոյով՝ վրդովված զանգերով։ Բայց դա բավարար չէ։ Անհրաժեշտ է իրական քաղաքական կյանք։ Իսկ այն ինչպես բջջում, ներծծվում է «Միասնական Ռուսաստանի» և մյուս պետական և նրան մոտ կառույցների մեջ։ Երբ մարդը դուրս է գալիս անվանացանկից, սկսվում է նրա մարգինալացման գործընթացը, նա դուրս է մղվում քաղաքական դաշտից։ Մենք կարող ենք թվարկել տասնյակ մարդկանց անուններ, ովքեր հինգ կամ տասը տարի առաջ քաղաքականությա մեջ ակտիվ էին և ում մասին, ինչպես ասում են, այսօր ոչ մի լուր չկա։ Անկախ նրանից, թե ինչպես եք վերաբերվում նրանց՝ վատ է, որ մարդիկ պարզապես ջնջվում են քաղաքականությունից:
«Միասնական Ռուսաստանը» դարձել է «առաջատար և առաջնորդող»։ Սակայն մարդկանց իրական խնդիրները չեն լուծվում, հայտնվում են մակերևույթի՝ պահանջելով «միջամտություն ամենաբարձ մակարդակով»։ «Ձեռքով կառավարումն» աչքի առաջ փոխարինվում է փողոցային երթևեկության կարգավորմամբ՝ գնացքների չվացուցակի կազմամբ։ Այս ամենն արվում է «կայունության անվան տակ»։ Այո, մեզ պետք է կայունություն, բայց միայն ժողովրդավարությամբ, որը ձեռք է բերվում երկխոսության, պատասխանատու քաղաքական ուժերի մրցակցության, մրցակցող ծրագրերի ձևավորման և առաջխաղացման հնարավորությունների ապահովման միջոցով։ Մենք չունենք դա՝ չնայած մենք այդ ուղղությամբ ճանապարհ ենք անցել։ Գուցե կիսով չափ, գուցե ավելի քիչ։ Եթե դուք չեք գնա, ապա մենք կարող ենք վերադառնալ, և հարկ կլինի նորից ճանապարհ փնտրել։ Մենք կկորցնենք տեմպը, կկորցնենք ժամանակ, և դա վտանգավոր է ժամանակակից աշխարհում։ Ի վերջո մեր հարևաններն աշխարհում արդեն արել են բեկում կամ պատրաստվում են դրան։
Եթե քաղաքական դաշտի արդիականացում չլինի, ապա մենք կներքաշվենք ճահճի մեջ և ցած կգլորվենք միջազգային ասպարեզում։ Կարծում եմ, որ կառավարությունն ու հասարակությունը հիմա պետք է պատմական ընտրություն կատարեն։ Անհրաժեշտ է, որ և կառավարությունը, և հասարակությունը հասկանան, որ երկրի ամենադժվար խնդիրները կարող են լուծվել միայն ժողովրդավարական փոխհարաբերությունների ճանապարահով։ Կառավարության և ժողովրդի միջև առկա ճեղքվածքն այլևս անտանելի է։ Ես անկեղծորեն կասեմ՝ հիմա խոսքն առաջին հերթին իշխանության մասին է։ «Պտուտակները ձգելու» ճանապարհով շարժվելը՝ մարդկանց ազատությունը և իրավունքները սահմանափակող օրենքներ ընդունելը ապակառուցողական, անհուսալի եղանակ է։ Համոզված եմ, որ եթե իշխանություններն ընտրեն հասարակության հետ երկխոսության ուղին, այն նրանց կողմից պատասխան կգտնի։ Այդ թվում երիտասարդությունը։ Երիտասարդությունն ակտիվորեն դրսևորեց իրեն հանրային բողոքի շարժումների ժամանակ։ Ինձ ուրախացնում է նրա էներգիան, նրա վարքը ցույցերի ժամանակ։
Բայց իմ կյանքի ողջ փորձը ցույց է տալիս, որ դժվար կլինի, լուրջ փոփոխությունները հեշտությամբ չեն տրվում: Էներգիան և խանդավառությունը պետք է համալրվեն հաստատակամությամբ, կազմակերպելու, մտածելու, լսելու ունակությամբ և հաշվի առնվեն տարբեր կարծիքներ: Ընդհանուր առմամբ, դուք պետք է սովորեք պայքարել ժողովրդավարության համար և ապրել ժողովրդավարության մեջ: Մի կարևոր կետ, որի մասին ուզում եմ ասել՝ հատուկ կարևորելով դրա արժեքը: Բաժանում պետք է տեղի չունենա՝ թե սերունդների միջև, և թե ժողովրդավարական ուժերի տարբեր հոսանքների միջև: Պետք է ցույց տալ հասունություն, իսկական հայրենասիրություն, այսինքն`երկրի նկատմամբ, հասարակության հանդեպ, Ռուսաստանի ապագայի հանդեպ պատասխանատվություն: Եվ այս կերպ ապացուցել, որ մարդը կարող է փոխել պատմությունը, որ Ռուսաստանի քաղաքացիները կարող են երկրի ապագան վերցնել իրենց ձեռքը և կառուցել այն ժողովրդավարության ուղով: Քանզի մենք, ըստ էության, այլ ճանապարհ չունենք։
30 մարտ 2013թ., Մոսկվա