Այս հողի վրա կբնավորվեր ճարահատ, բայց զարմանալի պինդ ու աշխատասեր մի ժողովուրդ: Այս հողն, այո, մարդու չնման – մարդու չհավան կնկա նման ուզվորին չէր տրվի: Սա բազմակողմանիորեն ու հանգամանալի մի լա՛վ պիտի մշակվեր: Աշխարհն էլ առա՜տ, ընտրության հնարավորությունը մե՜ծ, ո՞վ գլուխ կդներ էդ սև տրճեի հետ: Զարմանալի պինդ ու համբերատար տղամարդկանց ցեղ էր պետք, որ սեփական ճակատագրի հետ քյալլա տալով էդ սև տրճեից բազմաբեղուն ծննդկան շիներ և, որ իրենց նման պինդ ու հաստատուն սերունդներ տային աշխարհին. մենք՝ մենք ենք, խոսեք, տեսնենք՝ դու՞ք ովքեր եք: Երկու եղբոր օջախների արանքում պապից մնացած սուրբ է Ջավախք աշխարհը՝ մի պատով սրան հենված, մյուսով՝ նրան: Կյանք է, եղբայրներ են, թե վեճ ու կռին էլ ունենան՝ մոմն էդ սրբում են վառելու, իսկ չար սրտով սրբավայր մտնել չի կարելի: Դժբախտության ժամին չախտոտված ճանապարհները դեպի սրբավայր են տանում: Ճանապարհներն, ուրեմն, աղտոտել չի կարելի: Ու հիմա չաղտոտված ճանապարհներով եկել, Ախալքալաքում հավաքվել են իրար գլխի՝ իրենք այն կողմից արգելափակոցը հաղթահարած-զննված, մենք՝ այս կողմից:
Այսօր կրկին ցավն է մեզ միավորել, բայց ցավի մեջ անգամ չենք կարողանում չմտածել, թե սուրբ ճանապարհի վրա արգելափակոցներն ինչի՞ համար են: Հարսնացած աղջկա ոտքը հորանց տնից իսպառ կտրելու նման է գոնե Ծալկայի ու Ախալքալաքի այս կարգի բաժանումը, երբ անգամ հարսանիք ու թաղում չես գնա առանց մեծ կեսուրի թույլտվության: Ախալքալաքցիք մեզ հանգստացնում են՝ շուտով հանելու են, դուք ավելի լավ է երեկվա որոշման մասին խոսեք. ո՞ նց որոշում էր: Ու իրենք էլ իրենց հարցին պատասխանոոմ են.- Լավ որոշում է, ավելի շուտ պիտի կայացվեր, թե չէ ամբողջ տարին բան ու գործներիդ անունը հենց փախստական ընդունել- տեղավորելն էր՝ Սումգայիթից ու Շուշիից, հետո էլ արդեն Բաքվից ու Կիրովաբադից, Խանլարից… Միասին էինք ընդունում ու տեղավորում: Որ Ախալքալաքից բեռնատարները տնքալով գալիս հասնում էին մինչև Երևան, հուզմունքից կոկորդներս սեղմվում էր: Էն որ տուն առ տուն հավաքում բերում էիք՝ կարտոֆիլը՝ կարտոֆիլ, ալյուրն էլ՝ ալյուր, բայց յուրաքանչյուր պարկով, իմացած լինեք, առաջին հերթին հույս, հավատ ու պնդություն էիք բերում: Տուն առ տուն հավաքած պնդություն, որ «աբխազ» Ժորայի (աբխազը մականունն է, ինքը սրսուռ հայ է) հզոր «Կամազով» մի գիշեր վայրէջք կատարեց ուղղակի՝ թատերական հրապարակում. «Ես մեղավոր չեմ, եսքաղաքը լավ չգիտեմ, մեքենայի սանձերը թողի, ինքնագլուխ եկավ, կանգնեց էստեղ». որ Օրջայից հասավ Արարատ ու զարմացրեց Արարատի ամուր ու ձեռնբաց ժողովրդին. «Էս ինչ մարդիկ են,երկու հարյուր պարկ կարտոֆիլ են բերել-բաժանել գաղթականներին ու իրենց բերածի համար մեզանից են թույլտվություն խնդրում՝ ախպերս կողքի գյուղում է ապրում, կարելի՞ է էս մի պարկըտանեմ ախպորս տուն…». որ հազարավոր կտոր գեղարվեստական գրականության, դասագրքերի, տաք հագուստի, բոլոր գյուղերից հանգանակված գումարների, շրջկենտրոնում կազմ ու պատրաստ սպասող, մթերքներով բեռնված ավտոշարասյան տեսքով դեռ պիտի հասներ գաղթականներին, բայց Աստված «հոգացել էր» մեր մասին. նոր ցավ էր տվել, որ հինը մոռանանք… Աբուլ սարը ձյունել էր:
Դեկտեմբերի 7-ի կեսօրն էր, սոցապի Միշան ու գործկոմի Սամվելն արդեն ավտոշարասյան գլուխն էին անցել, թե շարժվեն, երբ գույժը բերաններն առած ու շարժիչները տրաքտրաքացնելով՝ տաքսու վարորդները եկան Լենինականից… «Ասում են՝ Աստված ցավը տվեց քարին՝ քարը չդիմացավ, – Սամվելն է ասում, – ցավը քարից առավ, տվեց հային, հայը դիմացավ: Հետո իբր խղճաց ու իր տված ցավի բուժումն էլ գտավ-մոգոնեց.ցավ տամ, ցավդ մոռանաս, ցավ տամ, ցավդ մոռանաս, ցավ տամ…»: Ու գցել, բարձրացնելով, վերցնել- վերցնելով, ուրիշների մեղքերը մեր խեղճ մարմնից հանելով, Աստծո մատաղացու գառան մեր ճակատագիրը հասցրեց մեզ, թվում է , փրկության մի ժամանակաշրջան: Բայց դե, մատաղի գառան օրը կտրվի, խոտը դեռ բերանը չտված, ձեռքները դմակից են գցում: Հետո էլ վզից կարմիր ժապավեն են կապում ու յոթը պտույտ ֆռռացնում զոհասեղանի շուրջ: Այս անգամ, սակայն, այլ կերպ եղավ, վզից կարմիր ժապավեն կապեցին ու պատվիրեցին երջանկությունից տռճիկ տալ: Ու երբ երկար տռճիկ տալուց իր վտիտ մարմնից դմակը պոկվեց ընկավ, կողքից ասացին՝ տանենք գցենք մեր կատվին: Եվ մինչ կպարզվեր, որ տռճիկ տալու առիթ չկար ու դադարեցնելու հրաման կլիներ, կողքից դմակն արդեն իրենցով էին արել: Այո, բայց միտքս էլի նախորդ ինն ամիսների հետագծով է գնում:
Չեմ ուզում, չե՛մ ուզում վերապրել մեր հզոր ու ազնիվ պոռթկումին ի պատասխան վիրավորանքների, ստորացումների ու ողբերգությունների սահմռկեցնող զգացումները: Այսօր արդեն 1989 թվականի հունվարի 14-ն ՝է, ճշմարտության հաղթանակի ճանապարհին մի մեծ ու հաստատուն քայլ արդեն արված է, և հիմա մեզ ամենից առավել հանդարտվել, այս խոր վիրապից էլ դուրս գալ է պետք: Մի վերջին նախադասությամբ միայն ասելիքս ամփոփեմ ու վերջ: Աշխարհից մեր խնդրանքը մեկն էր՝ որ մեզ ճիշտ հասկանան, ոչ մեկի դեմ մենք կռիվ չունենք, մեր պայքարը ճշմարտության հաղթանակի համար էր, և աշխարհն էլ մեզ կարծես հասկացել-հասկանալու վրա էր, երբ Տեր Աստված բոլորին-բոլորին իրենց համակրանքն ու խղճմտանքը ի մեզ արտահայտելու ցնցող հնարավորություն տվեց: Երանի չտար այդ հնարավորությունը: Փլատակներից պրծանք, հիմա էլ երախտագիտությունից ենք շնչահեղձ լինելու: Մեկ էլ մտածում ես՝ մեր ողբերգության, մեր բաց վերքի առաջ աշխարհը միլիոնավոր մեգատոներով չարություն պարպեց ու էլի մի հիսուն տարի գոյատևելու չափ մաքրվեց աշխարհը – սա էլ մեր հատույցը ձեզ, սիրելիներ, հարազատներ, մենք փոքր ածու ենք ու ձեր մեծագույն լավություններին այլ կերպ վարձահատույց չենք կարող, քան մեր իսկ էությամբ: Ձեր ցավը տանենք, – այսպես աշխարհում միայն մենք ենք ասում, սա մեր էությունն է ու ճակատագիրը, – ձեր ցավը տանենք: Ու ներող եղեք, որ դուք եկել եք մեզ օգնելու, իսկ մենք ետ նայելով ենք աշխատում: Աստվածաշնչի մեր կերպարը Ղովտի կինն է՝ նա, որ Աստծո պատվիրանին հակառակ ետ նայեց ու քարացավ: Ինչպես չնայեր, ախր շատ բան ուներ թիկունքում թողած: Մեզ էլ ետ նայելու համար այսպես քարացրեց այդ նույն Աստված… Տեսնես փոքր ժամանակ իրեն չե՞ն սովորեցրել, որ քարի հետ խաղ անել չի կարելի՝ մեջն արուն կա: Այլևս թող իմանա, ուրեմն. Մենք հենց այն քարն ենք, որի մեջ արյուն կա ու մեզ ստիպում է շրջվել: Ու որ երկնքից Աստված, ասել է թե ինքն էլ իջնի, մենք ետ ենք նայելու:
Ետ ենք նայելու անգամ ժայռանալու գնով: Ախր շատ բան ունենք թիկունքում թողած: Բարալեթում, Մեծ Եղեռնի զոհերի հիշատակին, «անլեգալ» հարթաքանդակ են կանգնեցրել: Բլրի գագաթին: Գլուխգործոց չէ, ճիշտ է, բայց շուրջն է հավաքում հավատ ու ցավ ունեցողներին: Հիմա էլ, ասում է, ուզում են 1988 թ. Փետրվարի 28-ի զոհերի համար խաչքար շինել: Պետք չէ, տղերք, աղաչում եմ: Ուղղակի այդ դեպքում… տարին քանի՞ օր ունի… 366 հատ խաչքար պիտի շինենք: Մի ոտքով գոնե պատմության միջից դուրս գանք, տղերք, ու ներկայով վաղվա օրվա համար ապրենք: Ինչ եղավ՝ եղավ: Հասկացող-օգնողներից էլ մինչև Աստծո դուռը շնորհակալ ենք: Մնաց ամենակարևորը՝ ինքներս մեզ կառավարենք-տիրություն անենք: Սա ամենադժվարն է: …1988 թվականի դեկտեմբերի 7-ի կեսօրին, ուրեմն, 30 մեքենա Ախալքալաքից պիտի մեկներ գաղթականների հավարին, երբ շարժիչները տրաքտրաքեցնելով, տաքսու վարորդները գույժը բերեցին: Ու առաջին ժամի սրտաճաք թևաթափությանը հաջորդեց տենդը: Ու բեռնված ապրանքի մեկը երկուս դառավ, մեքենայի տասը՝ հարյուր, մեկնողների հարյուրը՝ հազար:
Աբուլ սարը սև էր հագել: Եվ մինչ մենք Երևանում բանից անտեղյակ սուրճ էինք խմում ու անեկդոտներ հորինում տանկերի ու սավառնակների մասին, հետո էլ չորս ժամ հեռուստացույցի առաջ սպասում էինք կառավարության նախագահի ելույթին, նախագահն էլ, որ նախաձեռնություն ցուցաբերելու հրահանգ երևի թե չէր ստացել՝ ով գիտե սպասում էր վերևի ցուցումին՝ Հայաստանում երկրաշարժ եղե՞լ է, թե ոչ, – երբ մենք, այո՛, միամտաբար դեռ սպասում էինք, ախալքալաքցիք մտել էին Գյումրի և Սպիտակ: Թե ինչեր են արել, այդ մասին չեմ ուզում պատմել: Ֆրանսիացու, դանիացու, (բելոռուսի), տաջիկի արածը ուզու՞մ եք պատմեմ, իրենց ցավն էլ դենը տանեմ: Բայց մենք իրար ապացուցելու բան չունենք, ու ամեն ավելորդ բառ քրքրում է ներսս: Թվաբանության սիրահարների համար ասեմ միայն, որ Ախալքալաքի շրջանից մեկ միլիոնից ավելի գումար է մուծվել երկրաշարժից տուժածների ֆոնդին: Շրջկենտրոնում ու գյուղերում ապաստան են գտել 2600 գյումրեցի ու սպիտակցի, որ հունվարի 13-ի օրով արդեն 2609-ն էին, ինը երեխա էր ծնվել, Աստված շատ չհամարի: Ու թվում է, – Աստված մի արասցե, միտքս ու լեզուս չորանան, – երկրաշարժը թե ողջ Հայաստանն էլ կործաներ, Ախալքալաքի այս փոքրիկ հողը վրացոց ուսին հենված` բոլոր հայերիս կպատսպարեր: Ու հաստատ է, – Աստված մի արասցե, միտքս ու լեզուս չորանան, – դժբախտությունը թե վրացոց երկիրն զարկեր, Ախալքալաքի այս փոքրիկ հողը, հայոց ուսին հենված` բոլոր վրացիներին կպատսպարեր: Վրացիների մասին գրեք, – ասում են ախալքալաքցիք, – գիտեք ի՞նչ գործ արեցին: Հետո էլ թե` շրջկոմի առաջին քարտուղար Մամիկոն Ֆիդանյանի մասին գրեք, իր տանը երկրաշարժից տուժած վեց մարդ է ապաստանել: Միլպետի մասին էլ` իր նախաձեռնությամբ բաժանմունքը 5 հազար ռուբլի փող է մուծել…
Գրեմ, լավ բանի մասին գրելը ինձ համար դժվար չէ, բայց չեմ կարողանում հասկանալ, թե շրջկոմի առաջին քարտուղարի մարդկայնությունը ինձ էլ ձեզ հետ ինչու՞ է այսքան հուզել` բնակարանն էր ավելի նեղ, թե՞ աշխատավարձն էր ավելի ցածր: Կամ` միլպետը ինչու չպիտի գումար մուծեր: Մարդու և հայի իրենց պարտքն են կատարել, մենք երախտագիտությունից ափիբերան` քիչ է մնում արտասվենք: Մյուս կողմից էլ որ նայում ես, այո, հենց միլպետներն ու քարտուղարներն ու մինիստրները պիտի մուծեին: Ու դեռ պիտի մուծեն… Եթե հայ են: Մեր միջից դուրս եկած, մեզանից ծնված պաշտոնյա ընկերներն այս ե՞րբ, ինչու՞ մեզանից այսքան հեռացան: Մե՞նք ենք մեղավոր, թե իրենք: Որքան ժամանակ ու հատկապես ի՞նչ է հարկավոր, որ մենք կրկին միանանք… Հայաստանի միլպետներից մեկը գաղթականներին ասել է. «Էնտեղի սերժանտից վախեցել եք, ես գնդապետ մարդ` ինձանից չեք վախենում»… մինչև ե՞րբ, մինչև ու՞ր վախենանք, այ ընկեր, այ բալամ: Վախեցնողին վախեցնող միշտ էլ կգտնվի, դուք մարդկությունից խոսեք, պատիվ-հարգանքից… Նիկոլայ Ռիժկովի պայծառ կերպարը հույս է ներշնչում: Հենրիկ Պողոսյանը թոշակառուների… ներողություն, լեգենդարների շարքն անցավ: Պատիաշվիլու մասին էլ Ախալքալաքում լեգենդներ են պատմում. «Սպիտակում, մեր աչքով ենք տեսել, պատգարակով վիրավորներ էր տեղափոխում: Մութն ընկնում էր, Ֆիդանյանն ասում էր`գնա, ուղղաթիռով մթնով թռչելը վտանգավոր է, չէր հեռանում: Էդպես էլ եղել է. Ուղղաթիռը գիշերով իջել է Սպիտակ-Լենինական ճանապարհի վրա, Կենտկոմի առաջին քարտուղարըպատահական մի ավտո է կանգնեցրել ու գնացել Թիֆլիս»: Եվ զոհերի հիշատակը հարգելով, երկրորդ բաժակը անպայման վրաց ժողովրդի ու Պատիաշվիլու կենացն են խմում` իր տղամարդկային սկզբի, առնական արմատի կենացը: Տարիներ առաջ, պաչպռոշտիների ու մեդալների բաշխման բուռն ժամանակներում, Թիֆլիսի «Իվերիա» հյուրանոցի ռեստորանում մի խումբ վրացիներ ոտքի վրա խմում էին Հայաստանի այն տարիների ղեկավարի կենացը: Եվ գիտե՞ք ինչի համար…
Որ գլխավոր քարտուղարի հագած կոստյումից չի հագնում, և երբ գլխավոր քարտուղարը ինքնաթիռից իջնում է կոճկված կոստյումով, ի տարբերություն մյուս դիմավորողների, ինքը համարձակվում է կոստյումը չկոճկել: Չափանիշ բերեք, որ դիմանա: Ողորմի հոգուդ, Աղասի Խանջյան, որ քո ահեղ դարում կարծիք ու նկարագիր պաշտպանելու տղամարդկություն ունեցար: Անգամ կյանքի գնով: Ականջդ կանչի, Հենրիկ Պողոսյան: -Էլ ու՞մ հիշենք, ընկեր Ֆիդանյան: – Վրացիների մասին գրեք, կենտրոնական հեռուստատեսությունը նրանց արածը լավ չլուսաբանեց: Ինչ լավ է, որ կենտրոնական հեռուստատեսությունը վրացոց արածը չռեկլամեց, ընկեր Ֆիդանյան, ախր դա էլ կարող էին էժանացնել: Տեսնես գոնե հասկացա՞ն, որ ինտերնացիոնալիզմի ու եղբայրության մասին էժանագին կոչերն ու քարոզները հաճախ հակառակ արդյունք են տալիս: Որ փոքր վշտերի համար եթե դեռ կարելի է բառեր ճարել, ապա մեծ վշտերը էժանագին ու ծեծված մեկնաբանությունների կարիք չունեն. Դա միայն սրտխառնուք է առաջացնում: Ինչ լավ է, որ կենտրոնական հեռուստատեսությունը վրացոց արածը իր իմացած ձևով չռեկլամեց, ընկեր Ֆիդանյան: Մենք էլ չենք ռեկլամելու: Իրենք դրա կարիքը չունեն:
Գյումրին, ախր, նաև իրենց թիկունքից գնաց: Բաժակաճառը մոռանանք ու զարմանալի հողեղեն մի ճշմարտություն հիշենք, եղբայրը եղբոր ամեն ինչը կուզի` մեռնելուց բացի: Իմ մահը ցանկացողը ինձ եղբայր չի կարող լինել: Պապենական ժառանգության վրա վեճեր էլ կարող ենք ունենալ, մարդ ենք, ժամանակներն էլ փչացել են` աչք էլ կարող ենք տնկել մեկմեկու ունեցվածքի, տեղն ընկած տեղը կռիվ էլ կանենք, բայց որ իրար միս էլ ուտենք, ոսկորը չենք նետի: Ախր նույնն ենք: Սա հաստատ է, սա պիտի օղ անենք ու մեկընդմիշտ կախենք ականջներիցս: Վերջ: Թող մեզ ներվի այսքան կոպիտ, ոչ պոետիկ բացատրությունը, կարծում ենք ճռճռան ու սին խոսքերից գերադասելի է: Եվ առանց ռեվերանսների հաջորդ քայլափոխն անենք նույն ճանապարհին ծանր ու ոչ բոլորին հաճելի, բայց երկու կողմից էլ օգտակար քայլափոխ: Այն օրերին, երբ Էդուարդ Շևարդնաձեի ղեկավարությամբ նշվում էր Թիֆլիսի հայկական թատրոնի 100-ամյակը և Սայաթ-Նովայի վարդատոնին հայն ու վրացին խառնվում չէին ջոկվում, Ախալքալաքում 1856 թվականին կառուցված Սուրբ Խաչ եկեղեցու ճակատից հանվում էր հուշաքարը, պատճառաբանելով, թե` տանում ենք թանգարան, որ հանկարծ չգողանան… Խելքի աշեցեք, – կասեր Ջիվանին: Իսկ ռուսական դպրոցի շենքի ճակատից ընդհանրապես քերվում-ոչնչացվում էր հայատառ գրությունը. «Կառուցվել է 1904 թվին, հայկական գաղթօջախի միջոցներով»: Ինչու՞… Համոզված եմ, որ ոչ մի իսկական վրացի գոնե 1856թ. Հուշաքարը պոկելու շահագրգռվածություն չէր ունենա: Այդ բանը թող անեն նրանք, ում համար 1856 թիվը արդեն հնագույն պատմություն է. Վրացոց համար, փառք Աստծո, 1856-ը երեկ չէ մյուս օրն էր: Մեր եկեղեցիները 1500-ամյա գրություններ են պահպանել, 1856-ը մեզ համար ի՞նչ… Վերջապես հենց Ջավախքի հողի վրա հայի ու վրացու համակեցությունը երեկ, մյուս օրվա չէ, շուրջ 2000-ամյա պատմություն ունի: Այո, բայց դեռ երեկ ախալքալաքցիք Թուրքիայի հեռուստատեսության ծրագիրը կարող էին նայել, Հայաստանինը` ոչ:
Փոխանցման հեռուստաաշտարակը տասը տարի է խոստացվում ու չէր կառուցվում: Իսկ երբ ժողովուրդն իր ուժերով ու նախաձեռնությամբ Տավշանկա բլրի վրա կառուցեց, ինչ-որ մութ ուժեր նախ կարողացան արգելել դրա գործունեությունը, ապա նաև` քանդել աշտարակը: Չգիտեմ թե սա ում է ձեռնտու: Համենայն դեպս ոչ այն վրացու ժառանգներին, որ 1828-30թթ. սիրով ընդունեց Էրզրումից գաղթած հայերին, որոնց միայն Ախալքալաքի շրջանում ապրող մասն այսօր հանրապետության համար տարեկան շուրջ 65 հազար ցենտներ միս, 64 հազար տոննա կարտոֆիլ ու 28 հազար տոննա կաթ է արտադրում: Նույն հարցը շրջանային 37-րդ կուսկոնֆերանսի ժամանակ բարձրացրել է կուսակցության վետերան, տպարանի դիրեկտոր Բագրատունին. «Ես չգիտեմ, թե ով է մեղավոր, բայց գիտեմ, որԱխալքալաքի ողջ ժողովուրդը մեղադրում է շրջգործկոմի նախագահի տեղակալ Թամարա Լազարաշվիլուն»: Մեզ էլ ժողովուրդը նույն անունն էր տալիս: Եվ չնայած հեռուստաաշտարակի հարցն արդեն լուծված է` վիրավորանքը դեռ ապրում է: Ի՞նչ նպատակ են հետապնդում նման գործողությունները` պատասխանը միակն է. ազգային զգացումների վրա քաղաքական կապիտալի կուտակում ևս օրվա համար: Իսկ նման ընկերներինը, ժողովուրդն ասում է` քառասուն օր է: Այ, այդ ժամանակ խոսել-արդարանալու բան կունենանք. ի՞նչ ենք ասում, ես որ չլինեի, մեզ ախր կերել էին արդեն…
Նույն տրամաբանությամբ որոշ հայ ղեկավարներ տարիների իրենց թերացումը կբարդեն վրացական կառավարության անտարբերության վրա: Եղբայր, բայց ի՞նչ կապ ունի Վրաստանի կառավարությունը քո ավտոկայանի թշվառագույն վիճակի հետ: Դրա համար էլ հո մեծ ծախսեր չեն պահանջվում. սրտացավություն է պետք ու փոքրիկ պատասխանատվություն: Մեղրին ու Վարդենիսն ու Կրասնոսելսկն էլ մինչև հիմա հո Վրաստանի կառավարությունը չի՞ ղեկավարել` նույն վիճակը չէ՞… Կամ հյուրանոցը, հյուրանոցը… Այդ կարգի հյուրանոցներ թերևս միայն Անդրկովկասում է հնարավոր հանդիպել` Վարդենիսում, Մանգլիսում, Մինգեչաուրում… Վեհանիստ եկեղեցու, սեփական կոփածո առանձնատների կողքին պետական շենքերը անբարոյական տպավորություն են թողնում: Թշվառությունը թափվում է վրաներից: Գոնե կդիմանա՞ն – ահա միակ չափանիշը: Լենինականյան փլատակները տեսնելուց հետո, մինչև Ախալքալաք, ամբողջ ճանապարհին, աջից և ձախից նույն միտքն է կտցահարում ուղեղդ` կդիմանա՞ն…
Դժվար, այս ինչ խղճով ենք կառուցել, մարդ Աստծո: Մեզանից հետո` թեկուզ ջրհեղեղ: Եվ ամբողջ Միությունում պատկերը գրեթե նույն է, հասկանու՞մ ենք, ամբողջ Միությունում: Խոսքս սեփական առանձնատների մասին չէ: Ախալքալաքցիք, օրինակ, առանձնատներ են կոփում` «իմ տունն իմ ամրոցն է» – հազար տարի ձայն կտան: Պետական բնակելի շենքե՞րը քանի տարվա համար ենք կառուցում… նայած ախորժակի: Աշխղեկներ կան, այ ընկերներ, շինարարության պետեր կան ու վարչությունների, տրեստների կառավարիչներ, շրջկոմ-գործկոմներում շինարարության բաժնի վարիչներ կան, որոնք էլ իրենցից բարձր ղեկավարներ ունեն և սրանց բոլորի պաշտոնին արժանի հագուստ-կապուստ, կեր ու խում է պետք, ավտո ու վիդեո է պետք – ցեմենտ ու քար ու փայտ եմ ասել, որ ախորժակների այս մրցակցությանը դիմանա: Բանվորին էլ, դե, այսքանից հետո մնում է պլանները կատարել ու գերակատարել: Իր երեխան էլ հագնել ու ուտել է ուզում: Եվ կատարվում են պլանները. քար հասցրու – ցեխ հասցրու, քար հասցրու – ցեխ հասցրու – փախիր, պատն էկավ…
Չէ, ամենքի պատասխանատվությունը կարծես թե ոչ մեկի պատասխանատվությունը չէ: Ինտելեկտուալ մակարդակով գոնե մենք դրան պատրաստ չենք: Յուրաքանչյուր գործ իր գլխին կոնկրետ տեր ու պատասխանատու պիտի ունենա: Հավաքես, օրինակ, Ախալքալաքի շրջանի բոլոր խոպանիստ գործատերերին (փոդրատչիներին) ու անձնական պատասխանատվությամբ յուրաքանչյուրին մի հանձնարարություն տաս. Էս շենքը քո խմբով դու ես կառուցում, ավտոկայանը` դու, կապի տունը` նա, հյուրանոցը` մյուսդ, դեռևս 10-րդ հնգամյակից նախատեսված հիվանդանոցը` Պողոսը, Էխտիլայի ակումբի շենքը` Պետրոսը… Եվ անելու դեռ այնքան բան կմնա: Այստեղ դրությունն այսօր այսպիսին է. Աշխատանքը շատ, աշխատող ձեռքի ավելցուկն ավելի շատ: Ինչ-որ մի սիստե՞մ ասեմ, թե վստահության, հիմնավորության երաշխիք է պետք ծարավը ջրին մոտեցնելու համար: Մեր առաջարկած տարբերակը, անկասկած սիրողական է, բայց սկզբունքը, համոզված ենք, միակ ճշմարիտն է: Լավ կյանքից չէ, որ ախալքալաքցին ու ղուկասյանցին ու արթիկցին խոպան են գնում, լավ կյանքի որոնումն է նրանց սփռում երկրով մեկ:
Ախալքալաքցին խոպանից վերադարձող ժողովուրդ է: Դրա պերճախոս վկայությունը խոպանից բերած փողերով հազար տարվա համար կառուցված տներն են, վերջին տարիներին գյուղերից բնակչության արտահոսքի դադարեցումը: Ուրեմն իրենց դպրոցներն էլ սեփական պատասխանատվությամբ թող իրենք կառուցեն ու վերակառուցեն (հանրապետությունում առաջիկայում կառուցվելիք 100 դպրոցներից 20-ը բաժին է ընկնում Ախալքալաքին), Հոկամ-Գումբուրդո ջրատարն էլ, Բուռնաշեթի ջրատարը նմանապես ` այն հաշվով, որ խմելու ջրով ապահովեն Ղադոլար, Բուռնաշեթ, Տուրցխ, Լոմատուրցխ, Կաջո գյուղի բնակիչներին: Ախր ջրառատ այս շրջանում գյուղերի մի մեծ մասը ջրով ապահովված չէ: Մեր տեսած Օրջայի և Գոմանի դպրոցները` ծխացող վառարաններով ու խոնավ դասասենյակներով, քառասունական թվականներն են հիշեցնում: Շրջկոմի առաջին քարտուղարը խոստացել է, որ երկու տարվա ընթացքում նորը կկառուցեն, բարով կառուցեն ու բարով վայելեն: Բազալտե քարի պաշարը անսահմանափակ է, միայն աննշան քանակն է հետազոտվել և օգտագործվում, իսկ հանրապետությունում դրա պահանջարկը անչափ մեծ է:
Նախատեսվում է Ախալքալաքում քարի մշակման արդյունաբերական ձեռնարկության ստեղծում` տարեկան տասը հազար քառակուսի մետր հզորությամբ: Արագովայի ավազը ծանր բետոնի հիմնական լրացնողն է: Պաշարը, փաստորեն անսահմանափակ է: Վերամշակումը անկազմակերպ է տարվում: Չկան հզոր էքսկավատորներ և բուլդոզերներ: Իսկ ավազի պահանջը հանրապետությունում և Միությունում անչափ մեծ է: Երկաթբետոնե իրերի գործարանը տարեկան թողարկում է 16-17 հազար խորանարդ մետր սարքավորանք: Նախատեսվում է արտադրությունը կրկնապատկել և կատարել 12-14 միլիոն ռուբլու շինմոնտաժային աշխատանքներ… Որ նախատեսվում է` լավ է, հարցն այն է` իրականություն կդառնա՞, թե՞ այս անգամ էլ հարցերը կլուծվեն ամբիոնից ամբիոն, զեկուցումից զեկուցում, տարիների շարունակ փոխանցվող, հղկված-լպստված ֆրազով. «Որոշումներով նախատեսվածները չկատարելու մեջ հանրապետական մի շարք մինիստրությունների հետ մեղքի իրենց բաժինն ունեն նաև շրջանի կուսակցական,տնտեսական և սովետական մարմինները, որոնք հարկ եղածին չափ հաստատակամություն ու սկզբունքայնություն չեն ցուցաբերել տեղում կամ հանրապետական մարմիններում հարցե րը լուծելուգործում»: Վիճակն, ուրեմն, այսօր այսպիսին է: Աշխատանքը անհետաձգելիորեն շատ, աշխատող ձեռքի ավելցուկն ավելի շատ, շրջանի նոր ղեկավարությունը գործունյա. մնանք ճշմարիտ որոշումների սպասող: Հիմա դառնանք ու չգովաբանենք Հայաստանի կուլտուրայի մինիստրությանը, ստեղծագործական միություններին, հրատարակչությունների, թերթերի ու հանդեսների խմբագրություններին…
Մեր ձեռքը ո՞վ է բռնել, հարգելի ընկերներ, մե՞նք ում հրահանգին ենք սպասում: Սփյուռքի հարցում անչափ նախանձախնդիր ենք, հայապահպանությունը սուրբ գործ է: Ճիշտ է, Ախալքալաքն էլ խնդրեմ, քթներիս տակ. բա մի համերգից-բանից, ներկայացումից-բանից, հանդիպումից, քննարկումից, ուշադրությունից… Ախալքալաք գնալուց առաջ անտեղյակս, անմեղ-մեղավորս հույսով բացեցի Հայկական Հանրագիտարանի առաջին հատորը: Ավաղ, կցկտուր մի տեղեկանք էր` ոչ այն է քաղաքի, ոչ այն է շրջանի մասին: Եվ փնտրել-չգտնելով, ամաչել-ամաչելով, ետնաքայլ հասա Պատմահորը: Խորենացու մատյանն առած գնացի Քաջաց Տուն, ցանկացա տեսնել Ասպնջակ ու Վարձիանք շեները… Փնտրեցի ու չգտա, ենթադրեցի ու կարծեցի, թե Ասպինձան ու Վարձիան են փնտրածս շեները… Մի տեղեկատու գոնե ունենայինք` քարտեզներով, լուսանկարներով, թվերով ու փաստերով, բնակավայրերի ու դպրոցների, մշակույթի օջախների, եկեղեցիների ցանկերով, նշանավոր անհատների, արվեստի գործիչների, հերոսների կենսագրականով: Հոգևոր, մշակութային կապերի բնագավառում այնքան շատ չլուծված պրոբլեմներ կան, որ դրանք մեկ հոդվածում թվարկելն իսկ անհնար է:
Ասում են` կոմպլեքս լուծում է հարկավոր, միակ ելքը սփյուռքահայության հետ մշակութային կապի կոմիտեի օրինակով ներքին սփյուռքի հետ մշակութային կապի կոմիտեի ստեղծումն է: Մենք համարյա մոռացել ենք մեր շուրջ 2 մլն այն հայրենակիցներին, որոնք պատմական ճակատագրի բերումով սփռված են ոչ թե արտասահմանում, այլ ՍՍՀՄ այլ հանրապետություններում: Շատ վայրերում այսօր ոչ հայերեն թերթ կա, ոչ դպրոց, ոչ հոգևոր-մշակութային կյանքի նշույլ: Ցավալին միայն այն չէ, որ հայկական թերթերը փակվում են, այլ այն`որ Հայաստանի մամուլի բաժանորդագրությունը ևս խոչընդոտում են: Նման շշուկներ, ցավոք նաև Ախալքալաքում ընկան ականջս: Չեմ հավատում: Չեմ ուզում հավատալ: Ում-ում, բայց մեր ու վրացոց հարաբերություններում նման ցածրակարգ դրսևորումներ չեն կարող լինել: երեկվա անգիր ու անմշակույթ ազգերը, որ զարգացել և իրենց սահմադրության մեջ մարդակերությունն արգելող կետ ունեն արդեն, վախենամ վաղը հանկարծ մեզ եղբայրություն քարոզեն: Մեզ, որ նույն արմատից ու էն գլխից ենք գալիս, ու մինչև ահեղ դատաստան ուս ուսի պիտի գնանք: Բա երեսատեղ չունենա՞նք աղաղակելու` դմակ ունեք, քամակներդ ծածկեք… Մեր հանրապետություններում նույնիսկ միջնորդ լեզվի հանգամանքն անբնական է թվում, և գոնե մայրաքաղաքներում վրացերենի ու հայերենի ուսուցման արագացված կուրսերի հիմնումը անհրաժեշտություն է արդեն:
Երկաթուղին Թբիլիսիից եկել-հասել է մինչև Ախալքալաք: Անորակության մասին չխոսենք, անհրաժեշտության դեպքում դա լուծելի խնդիր է – Ղուկասյանը Ախալքալաքին կպած է, աշխարհագրական հնարավորություններն էլ անչափ բարենպաստ. ինչու՞ մի կամուրջ ևս չձգվի հայի ու վրացու օջախների միջև: Գոյի պահպանությունն ապացուցում է, որ սաղարթավորների անտառում արմատներին զոռ տված փոքր ծառերը միայն սերտաճման դեպքում կարող են հարատևել: Չգիտեմ, վրաց գրողներից ով է եղել, կարծեմ Իոսելիանին, Երևանի տեսարժան վայրերն այցելելիս «Հրազդան» ստադիոնի մոտ ասել է. «Տարեք, հեռացրեք ինձ այստեղից, մեր կաթիլ-կաթիլամբարածն այստեղ 90 րոպեում հոդս է ցնդում»: Կատակ է, իհարկե, բայց մեջը ճշմարտություն կա: Մեր ժողովուրդների ինտելեկտուալ զարգացման համատեղ ընթացքը ինչ-ինչ ժամանակահատվածներում ծանր կանգառներ ունեցավ, որը որպես կանոն ուղեկցվում է ինքնագովության ու ինքնագոհության նոպաներով, հիվանդագին ինքնասիրությամբ, որ մատնոցի մեջ իսկ կարող է փիղ հայտնաբերել: Վերջին նման կանգառից այսօր արդեն շարժվել ենք, փառք Աստծո, կարևորը ընթացքը զարգացնելն է, որ ամենաառաջին հերթին մտավորականության խնդիրն է: Ժողովուրդն օգնական: Ականջ դնենք ժողովրդի հավաքական խելք ու բնազդին, ինքն, ախր, իր ուղին գտնում է: Աբուլ սարը վկա:
…Ախալքալաքի Մաջադիա գյուղացիք աղետի վայրերից վերադարձել ու տեղները չէին գտնում: Հացի պատառը կուլ չէր գնում, գինին սրտների կրակը ավելի էր բորբոքում: Ինչ-որ այլ բանի կարիք էին զգում մարդիկ ու մեկ էլ հանկարծ նշմարեցին, լույսի շող էր: Ու շողը բռնած գյուղովի գնացին, դեմ առան եկեղեցու 50-60 տարի առաջ փակված դռներին: Ու որոշեցին, հարկավոր է գրավել… եկեղեցին: Կմտածեք, դե գրավելս ո՞րն է, եթե դիմադրող չկա: Լավ մտածեք` կար դիմադրող, սիրելիներ, հարազատներ, այն էլ ինչ դիմադրություն կար: Առաջին դիմադրողը 30-ական թվականներից մեր մեջ հիմնավորապես նստած նոմենկլատուրային վախն էր. «Վերևներում ի՞նչ կմտածեն, հանկարծ վատ բան չպատահի»: Հետո` եկեղեցու փակ կողփեքի նման ժանգոտած մտածողությունը.«Իսկ չի՞ դիտվի սա որպես մեր լուսավոր դարում բորբոքվող կրոնական պրոպագանդա»: Ապա, մեկը մյուսի ետևից, պիտի ջախջախվեին մորթապաշտությունը. «Իսկ ինչու՞ հատկապես մենք»,հետապնդման մտասևեռումը, «կողուկշտից տեսնող, տեղ հասցնող աչք չլինի՞», և ներքին խորամանկ ձայնի վերջին ահազանգի հետ. «Տեսեք, ես ձեզ զգուշացրի», – այս ահազանգի հաղթահարման հետ, ահա, պիտի հնչեին եկեղեցու զանգերը. «Ինչ լինում է, թող որ լինի»…Եվ կարո՞ղ եք պատկերացնել, թե ինչ եղավ. Պարզվեց, որ 50-60 տարի առաջ, եկեղեցին հանձնելիս, գյուղացիք իրենց հետ այնուամենայնիվ վերցրել էին խաչքարն ու Աստվածաշունչը, սրբապատկերներն ու մոմակալները, որ 1988 թվականի դեկտեմբերի 31-ի կեսօրին` 1867 թվականին կառուցված եկեղեցու երկրորդ ծննդյան օրը, կրկին հայտվեին իրենց նախկին տեղերում: Նույնությամբ:
Որոշված էր. ժամը 24-ին հնչելու էին զանգերը, և վառվող մոմերով գյուղը հավաքվելու էր եկեղեցում, սգո հանդեսի: Գյումրեցիք, ասում է, որոշել էին, որ այս անգամ Նոր տարի չեն անելու, փակելու են շուկաները և ծախսերի գումարը մուծելու են գաղթականների օգնության ֆոնդին… Մաջադիա փոքրի շենի գյուղացիները այս անգամ Նոր տարի չարեցին, բացեցին իրենց ազատագրված եկեղեցու դռները և խաչհամբյուրի փողերը նվիրաբերեցին գյումրեցիների օգնության ֆոնդին: Եվ հազարավոր մոմեր վառեցին, և սգո երգեր երգեցին և մինչև լուսաբաց աղոթեցին երկրաշարժից զոհվածների, նաև փրկվածների համար, ցավներդ տանենք: Դժբախտության ժամին ճանապարհը գյուղսովետ ու գործկոմ չտարավ, տարավ Տաճար: Եկեղեցի և տուն շինող ժողովուրդ է հայը: Եկեղեցին ոգու տաճար է, տունը, օջախը` կեցության: Հասկանալ է պետք հիմնավոր տուն ու տեղ դնելու հայի պաշտամունքը, որքան շատ բան ունենաս կորցնելու, այնքան ավելի ամուր կլինես հող ու օջախիդ կապված:
Թե չէ ուսապարկդ առ ու հայդա. «Մոյ ադրես սովետսկի սոյուզ» – ի՞նչ ունես կորցնելու, չորսը պատ ու մի քնապարկ ամեն տեղ էլ կգտնվի: Աստվածաշնչի ամենաողբերգական կերպարը, ինչ ուզում եք ասեք, Ղովտի կինն է, որ ետ նայեց ու քարացավ, թիկունքում բան թողած մարդը կհասկանա, չթողածն ի՞նչ հասկանա… Սարոյանն ասում է. «Քրիստոսը դժբախտ էր, որովհետև երբեք ընտանիք չունեցավ»: Քրիստոսից էլ առաջ քրիստոնյա մեր ժողովուրդի միակ պատվար-պահապանը ընտանիքն է եղել: Հարյուրավոր տարիներ պետականությունը կորցրած հայի յուրաքանչյուր ընտանիք մի-մի միկրոպետություն էր` իր թագավորով, մեծ ու փոքրով, օրենքներով և ավանդույթներով (երևի այս պատճառով է նաև, որ մեկ, միակ թագավորի հարցում շատ նախանձախնդիր ենք եղել: Ոչ անկառավարելի, այլ` նախանձախնդիր, մեզ արժանի թագավորի կարոտ): Հայի արյան կարմիր գնդիկներն են ընտանիքները, հարատևման խորհուրդը: Այս նույն ջավախեցի-էրզրումցիների մասին են պատմում, մեծ գաղթի ճանապարհին, վրաններում ծվարած, գարնանն սպասելիս, երեք-չորս ամիս շնչելու ժամանակ են ունեցել ու հարսանիքներ են արել, ընտանիքներ են ստեղծել տնաշենները: «Մնա քառասունքն անցնի, Ախալքալաքում քեզ պսակենք, տղա ջան, ամոթ է, որ էս փորձանքից հետո ամեն հայ տղամարդ չորսից պակաս երեխա ունենա» – Միշայի, Մարատի մայրն է ասում, տիկին Նինան` Տիգրանիկի տատիկը, այն Տիգրանի, որ մանկապարտեզի ընկերների հետ չարտոնված ցույց է արել ու Ղարաբաղ անունը մոռանալով, վանկարկել է` «Հայաստանը մերն է»: (Ցույցերի կազմակերպիչնե՞ր եք փնտրում, խնդրեմ): «Էս փորձանքից հետո ամեն հայի ընտանիք պետք է մի-մի երեխա ավելի ունենա` գյումրեցիների խաթեր, չուզողների ջգրու», Օրջայի դպրոցի դիրեկտորն ու պահակն են ասում:
«Մերուժանիս կասեք, քառասունքը դուրս եկավ թե չէ, առաջին շաբաթ օրը հորեղբոր տղի հարսանիքն է, չգա, կնեղանամ, – Մերուժան Տեր-Գուլանյանի մայրն է ասում` Ռուզան մայրիկը: – ՄերՍարգիսը` ամուսինս, ութ քրոջ մեկ ախպեր էր, ինքը վեց տղա ունեցավ: Հիմի վեցը տղես իրար հետ վեց տղա չունեն: Պարտքի տակ չե՞ն բա ինչ են»: «Չմտածես, – Աշոտն է` երրորդ տղան,չորրորդն էլ որ աղջիկ ծնվեց, տասնմեկերորդը հաստատ տղա է, բժշկությունն ապացուցել է: Բայց էս մասին չգրես, – ինձ է ասում ու լրջանում է: – Իսկապես, մեր մասին գրելը Մերուժանիխմբագրած ամսագրում ուրիշ ձևով կարող է նայվել»: «Է, որ գրի, Մերուժիս կարող է գործից հանե՞ն» – հարցնում է մայրը: Յուրիկը օրգանի աշխատող է: Իր ձայնը, փաստորեն, պետության ձայնն է` «Տեղնուտեղը» – սարսափեցնում է: «Հա՞: – Ու որոշում է Ռուզան մայրիկը, – Գրեք թող հանեն` տանը նստի, իրա գիր-գրականությամբ զբաղվի»: …Կռունկները այս հողի վրա չեն իջնում. հողը սառն է: Կռունկների միայն ձայնն են լսում, որ արծաթյա փետուրի նման շատ բարձրից իջնում է գետնին: Բիձեքն էլ երեխեքին չեն թողնում, թե երամն անցնելիս գլխարկները թարս դնեն ու ցած բերեն կռունկներին: Ու կարոտ են մնում կռունկների իջնելուն: Այստեղի ձմեռը… Երևանի ձմռանը կառնի մեջը, կխաբի, կֆռռացնի, կխփի կոնքին ու կդնի ծնկներին. «Հա թռի, թռի թռցնեմ…»:
Այստեղի անձրևն էլ որձ է. Արև-արքայության մեջ մեկ էլ հանկարծ կշրխկա ու ոսկորներդ կսրթսրթան… Զարմանալի պինդ ու համբերատար տղամարդկանց ցեղ էր լինելու, որ սեփական ճակատագրի հետ քյալլա տալով այս հողը սանձահարեր: Ախալքալաքից վերադառնալուց հետո Մերուժանին ու գրականության ինստիտուտի Մարատին տեսնելիս զարմանալի զգացողություն եմ ունենում. գոնե ինձանից թաքուն հայրենիք ունեիք, գնացի, տեսա, աղ ու հաց կերա ձեր հայրական օջախներում, իմ տեսած-զգացածի չափով ձեզանից հայրենիք ու մասունք գողացա ու դեռ դատողություններ եմ անում. գողացածս կողոպուտ չդիտվի՞… Խեչոյան Լևոնն էլ հեռաձայնել, հարցնում է . -Հը, մեր ժողովրդին ո՞նց տեսար: Ու պատասխանն ինձանից տասն անգամ լավ գիտի: Ես մեկն եմ ասում` պինդ, ինքը երկուսն էլ ավելացնում է` հայրենասեր, աշխատանք մեծարող, չէ՞: Հա, – ասում եմ, մեծին հարգող, երեխա պաշտող… Հա, – ասում է, – ավանդապաշտ, հյուրասեր… Այլ բան է միտքս գալիս: -Երեխաները, որբերը որտե՞ղ են, – հարցնում էին, – Հայաստանից դուրս եկած աղետյալները հնարավո՞ր է այլևս երկիր չվերադառնան: 1926-ին, ասում են, նման դեպքեր եղել են: -Հնարավո՞ր է, որ դուք գյուղը թողնեք, իջնեք քաղաք, – հարցրի: -Էրզրու՞մ, – ասացին, – հենց ճամփեքը բացվեն անպայման…
Վազգեն Սարգսյան, 1989 թ., Գարուն ամսագիր