«Գորբաչովի կյանքը» գրքի հեղինակ Նիկոլայ Անդրեևը՝ Գորբաչովի տիկնոջ, ԽՍՀՄ-ում նրա ունեցած դերակատարման մասին։
Գլխավոր քարտուղարի թարգմանիչ Վիկտոր Սուխոդրևը պատմում է Գորբաչովայի՝ ամերիկյան հեռուստատեսությանը տված հարցազրույցի մասին։ «Հարց հնչեց, թե ինչ է կատարվում Գորբաչովի ընտանիքում, երբ վերջինս Կրեմլում աշխատանքային լարված օրվանից հետո վերադառնում է տուն։ Ի՞նչ է նա զրուցում կնոջ հետ։ Դադարը երկար տևեց, այնուհետև լսվեց Գորբաչովայի հանգիստ, կցկտուր ձայնը՝ «Ամեն ինչի մասին»…
Գորբաչովայի հետ ընտանեկան զրույցների վերաբերյալ հարցն իզուր չէր։ Այդ ժամանակ՝ 1987 թվականին և՛ երկրում, և՛ արտասահմանում խորհրդային նոր ղեկավարի կնոջ թեման շատ խոսակցությունների տեղիք էր տալիս։ Ռաիսա Մաքսիմովնան ամուսնու ուղևորությունների ժամանակ հաճախ էր հայտնվում հեռուստաէկրաններին։ Նա ոչ միայն հայտնվում էր, այլև անառարկելի դատողություններ էր անում։ Գարբաչովան անձամբ տրամաբանորեն հիմնավորում էր, թե ինչու է ուղեկցում իր ամուսնուն։ «Եթե Ռեյգանի հետ է նրա Նենսին, դա լրիվ նորմալ է։ Իսկ եթե Գորբաչովը հայտնվում է կնոջ հետ, սա արդեն հեղափոխություն է։ Երբ Միխայիլ Սերգեևիչը դարձավ պետության ղեկավար, Ռուսաստանում երկրի ղեկավարների կանանց վերաբերյալ մի ավանդույթ կար՝ գոյություն չունենալ։ Եվ այս ավանդույթը ձևավորվել էր դեռևս Ստալինի ժամանակ»։
Ուսանելի է Գորբաչովային համեմատել Նիանա Ելցինայի հետ։ Նա նույնպես երբեմն ուղեկցում էր ամուսնուն Ռուսաստանի ներսում կատարվող ուղևորությունների ընթացքում։ Սակայն նա չվերածվեց քաղաքականացված տիկնոջ։ Գիտեր իր տեղն ու դերը։ «Ես չեմ զբաղվում քաղաքականությամբ, սակայն իմ ընտանեկան կարգավիճակի պատճառով ապրում եմ դրանով, այնպես որ չեմ կարող մի կողմ քաշվել։ Կարծում եմ՝ իրավունք չունեմ մասնակցելու մարդկանց հետ նրա հանդիպումներին, քանի որ նախագահի հետ են լինում փոխվարչապետերը և նախարարները՝ պաշտոնական, իրավասու, բանիմաց մարդիկ։ Իսկ ես կարող եմ միայն խոսել և կարեկցել…»։
Այսպիսի կարգավիճակը սակայն Ռաիսա Մաքսիմովնայի համար չէր։ Նա գտնում էր, որ իրավունք ունի մասնակցել, խորհուրդներ տալ, պնդումներ անել, առաջ մղել իր գիծը։ Ճիշտ է, նա անձամբ ժխտում էր ամուսնու գլխավոր խորհրդատուն լինելու մասին պնդումները։ «Ես երբեք չեմ խառնվել նրա պետական կամ քաղաքական գործերին։ Իմ պարտքն եմ համարել միայն աջակցել, օգնել։ Քննարկե՞լ ենք մենք ինչ-որ բան։ Մենք Միխայիլ Սերգեևիչի հետ վիճում ենք, և շատ հաճախ ու մի շարք հարցերում։ Ես անցել եմ իմ սեփական կյանքի ուղին։ Շատ տարիներ աշխատել եմ ուսանողների հետ։ Զբաղվել եմ գիտությամբ։ Եվ, իհարկե, ունեմ իմ սեփական հայացքներն ու պատկերացումները»։
Ռաիսա Մաքսիմովնան անմիջապես ընտելացավ երկրի առաջին տիկնոջ դերին, շատ ավելի արագ, քան իր ամուսինը կհասցներ իրեն զգալ պեության ղեկավար։ Առանց կաշկանդվելու կանչում և հանձնարարություններ էր տալիս գլխավոր քարտուղարի օգնականին և նույնիսկ երկրի ղեկավարության որոշ անդամների։ Նրա մեքենան հագեցված էր Քաղբյուրոյի անդամի համար նախատեսված կապի բոլոր միջոցներով։
Բավական էր միայն «հոնքերով հասկացնել»
Անկեղծ ասած, Բրեժնևը նույնպես մեղավոր էր երկրի գործերին կանանց մասնակցությունը թույլ տալու համար։ Ճիշտ է, զգալի տարբերություն կա։ Նա երկրի կառավարմանը թույլ տվեց մասնակցել ոչ թե իր կնոջը, այլ բուժքրոջը, որի հետ ուներ գաղտնի հարաբերություններ։ Բրեժնևը նրան հետը տանում էր «Զավիդովո» որսորդական ֆերմա, նա Քաղբյուրոյի անդամների հետ նույն սեղանի շուրջ էր նստում, նրա մոտ քննարկում էին պետական և միջազգային կարևոր հարցեր։ Բայց Գորբաչովան կրտսեր բուժքույր չէր, այլ կինն էր։ Գորբաչովի թիկնապահ Մեդվեդևը հիշում է. «Երբեմն նա (Ռաիսա Մաքսիմովնա) Գորբաչովին զզվեցնում էր։ Նա բորբոքվում էր, քայլում տարբեր ուղղություններով և միայնակ վերադառնում տուն։
Իտալացի լրագրող Ջուլիետտո Կեզան հիշում է՝ ինչպես էին անցնում ամուսինների քննարկումները։ «Երբ կինը խոսում էր, նա ուշադիր լսողի դերում էր, բայց դա բնավ չէր նշանակում, որ պատրաստ է համաձայնվել կնոջ հետ ամեն ինչում։ Վեճում վերջին խոսքը միշտ նրանն էր։ Երբ Միխայիլ Սերգեևիչը համաձայն չէր կնոջ հետ, որպես հաշտության նշան սեղմում էր նրա ձեռքը։ Նա դա անում էր նաև առանց պատճառի։ Դա բնազադային էր, տղամարդու սրտից եկող ըմբռնում փնտրող ժեստ էր: Հայացքը, որով Միխայիլ Սերգեևիչը նայում էր կնոջը, յուրահատուկ էր ու եզակի։ Նրա հայացքում և՛ սեր կար և՛ խնամք և՛ հարց և՛ նվիրվածություն և՛ տխրություն…
Բայց նա հեռու էր Բիլ Քլինթոն լինելուց, ով չէր ամաչում հրապարակայնորեն ցույց տալ Հիլարիի հանդեպ իր անհուն սերը։ Ալեքսանդր Կորժակովը՝ Ելցինի նախկին թիկնապահն այս թեմայի շուրջ նկատում է. «Մամուլում ես մեկ անգամ չէ, որ կարդացել եմ Հիլարիի և Բիլի ցուցադրական փոխհարաբերությունների մասին։ Իբրև, իրենց ներկայացնում են որպես սիրահար զույգ, բայց իրականում վաղուց սառել են միմյանց հանդեպ։ Ես այլ զգացողություն ունեի։ Մի քանի անգամ նկատել եմ, ինչպիսի ռոմանտիկ հայացքներ էր Քլինթոնը նետում Հիլարիի վրա։ Ես կնոջս այդպես եմ նայել 10 տարի առաջ։ Չեմ կարծում, թե դա խաղ է։ Եվ նկատելի էր, որ Բիլը մի քիչ վախենում էր Հիլարիից։ Նա գրեթե նկատելի հասկացնում էր հոնքերով, և ԱՄՆ նախագահը վայրկենապես նկատում էր կնոջ դժգոհությունը»։
Ռաիսա Մաքսիմովնան նույնպես կարողանում էր հասկացնել հոնքերով, և Գորբաչովն անմիջապես զգում էր, որ ինչ-որ բան սխալ է անում։
Հումորի զգացումը
Ռաիսա Մաքսիմովնան չուներ հումորի զգացում: Մի անգամ ճաշի ժամանակ, ակադեմիկոս Արբատովն անեկդոտ է պատմում։ «Գիտե՞ք, Միխայիլ Սերգեևի՛չ, ինչ ընդհանուր հատկանիշներ են գտնում մարդիկ ձեր և Լենինի միջև։ Ես անձամբ պատասխանցի, որ երկուսն էլ իրավաբաններ են, երկուսն էլ ճաղատ են և երկուսն էլ դուրս քշեցին Ռոմանովներին» (Գրիգորի Ռոմանովը հավակնում էր գլխավոր քարտուղարի պաշտոնին, սակայն Գորբաչովը վերցրեց իշխանությունը)»։ Մինչ Միխայիլ Սերգեևիչը կհասցներ արձագանքել կատակին, լսվեց նրա կնոջ վիրավորված ձայնը։ «Իսկ մենք կարծում ենք, որ ընդհանուր հատկանիշներն են մտքի խորությունը, հեղափոխական գործողոթյունները…» Սրան հետևեց համաշխարհային պրոլետարիատի ղեկավարի մյուս ակնառու հատկանիշների թվարկումը։
Մեկ այլ դրվագ պատմել է Ջորջ Բուշ-ավագը։ 1987 թվականի դեկտեմբերին Գորբաչովն այցելեց ԱՄՆ։ Բուշն այդ ժամանակ դեռևս Ռեյգանի փոխնախագահն էր։ Խորհրդային ղեկավարն ընդունելության արժանացավ ԽՍՀՄ դեսպանատանը։ Հրաշալի ընթրիքից հետո, հյուրասենյակում է հայտնվում ռուս օպերային երգչուհի՝ հզոր կազմվածքով մի կին, տաղանդավոր, բայց, մեղմ ասած, ոչ այնքան համակրելի։ Բուշը, ով մոտ էր նստած Գորբաչովային, թեքվեց նրա կողմը, երբ երգչուհին սկսեց կատարել վերջին արիան և կատակեց. «Կարծում եմ, ես սիրահարվել եմ նրան։ Ռաիսա Մաքսիմովնան ուշադիր նայեց փոխնախագահին և հետո հստակորեն հայտարարեց. «Լավ կանեք դա չանել, հիշեք Գերի Հարթին» (Նախկին սենատոր, ով ընտրությունների ժամանակ ստիպված էր հրաժարվել նախագահական աթոռի համար պայքարից ամուսնական անհավատարմության մեղադրանքների պատճառով): Բուշը նկարագրում է, թե ինչպես ավարտվեց տեսարանը. «Ես նայեցի Ռաիսայի աչքերի մեջ՝ տեսնելու արդյո՞ք նա կատակում է։ Բայց ոչ. դեմքի արտահայտությունից ես հասկացա, որ նա շատ լուրջ էր համարում, որ ես պատրաստ եմ ինտրիգի մեջ ընկնել տգեղ երգչուհու համար…»։
Շատ թանկ ուղևորություններ
Մի անգամ Գորբաչովան խնդրեց Բալդինին գտնել հարմար աշխարհի քարտեզ՝ նշելու իրենց այցելած երկրները։ Քարտեզը կախեցին պատից։ Մոսկվայից դեպի արտասահմանյան պետությունների մայրաքաղաքներ և հանրապետություններ, երկրի մարզեր և երկրամասեր էին ձգվում կարմիր գծերը։ Մոսկվան նման էր արևի, որի ճառագայթները տարածվում էին ամբողջ մոլորակի վրա։ Նախագահի պահակախմբի ղեկավար գեներալ Դակուչաևն ուշադրություն է հրավիրում այցելությունների տրանսպորտային կողմի վրա։
«Նույնիսկ սոցիալիստական երկրներում, որոնք ունեին մեր ЗИЛ-115 մեքենաները, Գորբաչովը հանձնարարեց մեքենաներ ուղարկել հատուկ նշանակության ավտոտնակից։ Սա երբեմն տարակուսանք էր հարուցում ընկերների շրջանում։ Նման դեպքերում սովորական փաստարկն այն էր, որ Գորբաչովը համարվում է Պաշտպանության պետական կոմիտեի նախագահ և պետք է լինի իր մեքենայի մեջ հատուկ կապով։
Յուրաքանչյուր արտասահմանյան ուղևորություն պահանջում էր մինչև երկու տասնյակ ЗИЛ-115 մեքենաների առաքում։ Դրանք հագեցված էին հատուկ կապով, որը թույլ էր տալիս կապ հաստատել Մոսկվայի հետ աշխարհի ցանկացած անկյունից։ Այդ մեքենաները էլեգանտ էին, գեղեցիկ զարդարված ինտերիերով…Ուժեղ և հզոր էին, կարող էին դիմակայել եթե ոչ տանկերին, ապա հետևազորի մարտական մեքենաներին։ Վստահ եղեք, սա հաստատված փաստ էր։ Չնայած ժամանակակից ավտոարտադրության տեսանկյունից դրանք անցյալում են։ Դրանց վրա դրված էր քմահաճ շարժիչ, որը սովորություն ուներ խլանալ առավել անբարենսպաստ պահին։ Բոլոր մեքենաները տեղափոխելու համար Ил-76 յոթ տրանսպորտային ինքնաթիռ ուղարկվեց։
Երբեմն ավտոմեքենաների և սպասարկման անձնակազմի տեղափոխումը պահանջում էր 30 կամ ավել ինքնաթիռների չվերթներ։ Պատկերացրեք այցելությունները դեպի Վաշինգտոն, Նյու Յորք, Կուբա, Դելի՝ աստղաբաշխական ծախսեր։ Գորբաչովն իր հետ արտասահման էր վերցնում զվարճալի թիմ՝ արվեստագետներ, գրողներ, երաժիշտներ, նկարիչներ՝ իրեն որպես բարձրագույն իշխանության մշակութային և զարգացած ղեկավար ցույց տալու համար։ Այցելությունից այցելություն պատվիրակության անդամների թիվն աճում էր։ Վերջնական շրջանում, նրանց թիվը հասնում էր հինգ հարյուր մարդու, որոնց համար նույնպես պահանջվում էին ինքնաթիռներ, հյուրանոցներ, փոխադրամիջոցներ:
Այն ժամանակվա առողջապահության նախարար Եվգենի Չազովը հիշում է. «Գրողները, արվեստագետները, գիտնականները ստիպված էին մարիոնետների դեր խաղալ՝ ստեղծելով համապատասխան ֆոն գլխավոր գործող անձի համար…Պեկինի հանդիպման ժամանակ ինչ-որ կերպ իմ նստավայրում, որտեղ կանգ առավ խորհրդային պատվիրակությունը, մտան Կիրիլ Լավրովը և Լեոնիդ Ֆիլատովը: Նրանց, ինչպես և ինձ, մեղմ ասած, սրտխառնոց էր պատճառում այդ մթնոլորտը»: Բոլդինը՝ Գորբաչովի օգնականը, նախագահի աշխատակազմի ղեկավարը վկայում է.
«Գրողները, գիտնականները, մյուս հասարակական գործիչները, ովքեր զարդարում էին այցը, ներկայացնում էին նախագահին շրջապատող անունների հաամստեղությունը: Ես նկատեցի, որ ոմանք փորձում էին տարբեր պատրվակներով խուսափել ուղևորությունից: Սա վիրավորում էր Գարբաչովներին, հատկապես Ռաիսա Մաքսիմովնային, որը զգաղվում էր նախագահին ուղեկցող խմբերի ձևավորմամբ: Նրանցից ոմանց հետ ես ծանոթ էի, զանգեցին ինձ և հարցրին արդյոք անհարմար չէ մերժելը: Ինչ-որ մեկը պատճառ բերելով հիվանդությունը խուսափեց ուղևորությունից»:
Ուսումնասիրում էր երկրները վերից վար
Գորբաչովը հիմնովին պատրաստվում էր իր արտասահմանյան այցերին: Ուսումնասիրում էր, վերլուծում, թե էլ ինչ կարելի է անել Արևմուտքի աչքում աշխարհի մեծ բարեփոխիչ երևալու համար: Իսկ Ռաիսա Մաքսիմովնան զբաղվում էր ինքն իրեն պատրաստելով: Նա անգիր էր անում այցելության երկրի գրականությունը, դիտում էր տվյալ պետության մասին ֆիլմեր, կարդում դասականների գրքեր, ուսումնասիրում մշակույթը, արվեստը, ուշադրությամբ նայում էր թանգարանների, արվեստի պատկերասրահների ալբոմների էջերը: Փորձագետները, մասնագետները մատակարարում էին Ռաիսա Մաքսիմովնային արվեստի, գրականության, սովորույթների, երկրի ազգային առանձնահատկությունների մասին նյութերի մի ամբողջ խմբաքանակ: Նա պահանջում էր մանրամասն նկարագրություններ այն բոլոր օբյեկտների մասին, որոնք ներառված էին կանանց համար նախատեսված այցի ծրագրի մեջ: Գորբաչովան ուսումնասիրելով նյութերը՝ այցերի ընթացքոմ տեղին անտեղին փայլում էր իր գիտելիքներով. Հյուրը ապշած հյուրընկալողներին պատմում էր իրենց իսկ երկրի, իրենց պատմական մասունքների, բոլոր տեսարժան վայրերի մասին: Նրանք բառ անգամ չէին կարողանում ավելացնել: Երբեմն պատահում էր՝ հյուրընկալողները կա՛մ զարմանքից կա՛մ անտեղյակությունից ամոթխած նրան հարցեր էին տալիս, որոնց Գորբաչովան տալիս էր մանրամասն և լավ հիմնավորված պատասխաններ:
Ժպիտից…
Արևմուտքի աչքում խորհրդային ղեկավարների վայրի առանձնահատկություններից է մռայլությունը, սառնությունը և ժպիտի բացակայությունը… Չի կարելի ասել, որ խորհրդային ղեկավարները չէին ժպտում, բայց այն ծամածռությունը, որը նրանք պատկերում էին իրենց դեմքերին, միայն որոշ վերապահումով էր հնարավոր ժպիտ անվանել: Նրանք ավելի շուտ քմծիծաղ էին տալիս: Եվ հանկարծ հայտնվեց Գորբաչովը՝ բաց դեմքին՝ բաց ժպիտով: Նույնիսկ Մարգարետ Թետչերն ապշեց, այն դեպքում, երբ առհասարակ հեռու էր զգացմունքային կին լինելուց:
Ի դեպ
Առաջին «առաջին տիկինը»
Գորբաչովան ռուսական առօրյա կյանք ներմուծեց «առաջին տիկին» հասկացությունը: Առաջ պարզապես ասում էին Խրուշչովի կին, Բրեժնևի կին: Անդրոպովը և Չերնենկոն ընդհանրապես չէին ցույց տվել իրենց կանանց: Եվ այն փաստը, որ գլխավոր քարտուղարի կողքին հայտնվում է նրա տպավորիչ կինը, ոչ պակաս հեղափոխական էր, քան նրա «վերակառուցում» և «հրապարակայնություն» բառերը: Միշտ խիստ, զգաստ, անթերի ճաշակով հագնված, շքեղ սանրվածքով…
Կանացի գաղտնիքներ
«Դասախոսություններ» Նենսի Ռեյգանի համար
Ռաիսա Գորբաչովայի և Ռոնալդ Ռեյգանի կնոջ՝ Նենսիի հարաբերությունները զվարճալի էին։ Վաշինգտոնում գտնվելու ընթացքում նախատեսված էր Սպիտակ տնով շրջայց: Որպես էքսկուրսավար հանդես էր գալիս Նենսի Ռեյգանը: Երբ նա սկսեց հյուրին ցույց տալ ննջասենյակները, Կապույտ հյուրասենյակը, պատմական առանձնատան մյուս հատվածները, Ռաիսա Մաքմիովնան, ով դեռևս Մոսկվայում անգիր էր արել ամերիկյան նախագահների նստավայրերի նկարագրությունն, անընդհատ նրան ընդհատում էր: «Այո, այո, ես գիտեմ: 1836 թվականին Կապույտ հյուրասենյակը կահավորված էր ամպիր (ճարտարապետական ոճ) ոճով, իսկ 1904 թվականին Թաֆթի օրոք այն վերակահավորվեցին մոդեռն ոճով: Կահույքը պատվիրված էր Նյու Ջերսիում գտնվող Միլետտի գործարանից, իսկ վարագույրների համար նկարները մշակել էր նկարիչ Ջիմ Օլիվը…»-, այս և նման բաներ Սպիտակ տան շրջագայության ընթացքում: Նենսին բառ անգամ չկարողացավ ասել:
«Ես նյարդայնանում էի Ռաիսա Մաքսիմովնայի հետ առաջին հանդիպումից առաջ,- հիշում է Նենսին,- չգիտեի ինչի մասին եմ խոսելու նրա հետ, բայց շուտով պարզ դարձավ, որ դա այնքան էլ նշանակություն չուներ: Առաջին րոպեից նա խոսում և խոսում էր: Այնքան շատ, որ հազիվ կարողացա մեկ բառ ասել…Նա չի հոգնում դասախոսություններ կարդալուց: Առաջին հանդիման ժամանակ Ռաիսան որպես խոսակցության թեմա ընտրեց կոմունիստական համակարգի համաշխարհային հաղթանակը: Երկրորդին՝ խորհրդային արվեստի ժամանակաշրջանի նվաճումներ: Բայց նրա սիրելի թեման մարքսիզմ-լենինիզմն էր և դրա պատմական նշանակությունը ողջ մարդկության համար: Երկու անգամ նա ինձ համար լայնածավալ դասախոսություններ կարդաց ամերիկյան քաղաքական համակարգի թերությունների մասին: Ես ենթադրում էի, որ մենք կխոսեինք անձնական կյանքի, ամուսինների, երեխաների, կյանքի դժվարությունների մասին կամ էլ վերջապես ապագայի մեր հույսերի մասին: Ես ցանկանում էի Ռաիսային պատմել թմրամոլության դեմ մեր ծրագրի մասին: Մինչդեռ չհասցրի ավարտել առաջին նախադասությունը, երբ նա ընդհատեց ինձ՝ ասելով, որ Խորհրդային Միությունում թմրամոլության խնդիրներ գոյություն չունեն»:
Գորբաչովան էլ, իր հերթին, հիասթափված էր ԱՄՆ նախագահի կնոջ անթույլատրելի ցածր ինտելեկտուալ մակարդակից: Եվ միշտ չէ, որ ճաշակով էր հագնվում: Ինչպես նաև ի վիճակի չէր դատել ժամանակի լուրջ խնդիրների մասին, հատկապես, երբ խոսքը տարբեր երկրների քաղաքական համակարգերի մասին էր: Ինչ վերաբերվում է փիլիսոփայությանն, ապա ոչինչ չկա ասելու. «Նենսին գաղափար չունի ով է Կանտը, էլ չեմ խոսում Շոպենհաուերի մասին»:
Վերջին օրերը
Ինչքան դաժան և անարդար է կյանքը: Ռաիսա Մաքսիմովնան որքան ջանք և ժամանակ գործադրեց, որպեսզի օգնի լեյկոզով տառապող երեխաներին, բայց ինքը մահացավ արյան քաղցկեղից: Գրող Գեորգի Պրյախինը ենթադրում է, որ նրա հիվանդությունը Միխայիլ Սերգեևիչի հետ Չեռնոբիլ ուղևորվելու ողբերգական արձագանքն էր: Կյանքի համար պայքարի յուրաքանչյուր րոպեն լցված էր ողբերգությամբ: Հենց այդ ժամանակ նա ասաց. «Ես ստիպված էի մահանալ, որպեսզի ինձ սիրեին…» Գորբաչովին ճանաչողները երբեք չէին տեսել նրան նման լարված վիճակում, որում նա եղել է կնոջ հիվանդության ժամանակ: Նա հոգնել էր: Սաստիկ հոգնել էր: Ծանոթներից մեկին պատմել էր «…Ես ամբողջ ժամանակ մնացել եմ Ռաիսա Մաքսիմովնայի հետ: Երկուսս չքնեցինք ամբողջ գիշեր, օգնում էի նրան տասը րոպեն մեկ մի կողմից մյուսը շրջվել:
Նա անսահման ցավ էր զգում մեջքի հատվածում: Ողնաշարի խնդիրների պատճառով նրան հակացուցված էր թեքվել, իսկ նա գիշերը տասնյակ անգամ թեքվում էր: Միխայիլ Սերգեևիչը և Ռաիսա Մաքսիմովնան խոսում էին, հիշում երիտասարդությունը: Ամեն ինչ անսպասելի, ողբերգական ավարտվեց: 1999թվականի սեպտեմբերի 20-ին առավոտյան ժամը 3-ին մահացավ Ռաիսա Մաքսիմովնան: Միխայիլ Սերգեևիչը բռնեց կնոջ ձեռքը և շարունակում էր նրան ինչ-որ բան ասել: Նա գիտեր, որ անգիտակից է, գիտակցությունը չի վերադառնա, բայց խոսում, խոսում, խոսում էր…
Հրապարակման բնօրինակը՝ «Комсомольская правда»-ի կայքում։