Գերմանիան՝ փորձաքարի առաջ

Երբ Գերմանիայի ներքին հետախուզության ղեկավարն անցյալ ամիս հայտարարեց, որ գործակալությունը սկսում է հետևել «Այլընրանք Գերմանիայի համար» (ԱՀԳ) անվամբ երկրի ամենամեծ ծայրահեղ աջակողմյան կուսակցությանը՝ դնելով այն ամբողջ համակարգի հսկողության տակ։ Այլ կերպ ասած այդ ամենը նա ներկայացրեց «իր ժողովրդավարական պարտքը կատարելու» համատեքստում։ Թոմաս Հալդենվանգի հայտարարությունն ԱՀԳ–ն որպես ծայրահեղական կուսակցություն դիտարկողների մեծ մասի կողմից ուրախությամբ ընդունվեց՝ միաժամանակ առաջ բերելով ԱՀԳ առաջնորդների վրդովմունքը։ Վերջիններս արդեն օրինական գործողություններ են ձեռնարկել այդ հայտարարության դեմ՝ այն բնորոշելով, որպես քաղաքական դրդապատճառ և խայտառակ քայլ։

Ավելի լայն մասշտաբով, սակայն, գաղտնի ծառայությունների որոշումն ամենավերջին և ամենարդյունավետ ճանապարհն է, որով ԱՀԳ–ն փորձարկում է Գերմանիայի ժողովրդավարության կենսունակությունն ու առաջ է քաշում հիմնային հարցեր կապված Գերմանիայի կողմից ստեղծված յուրօրինակ պաշտպանության միջոցների և դրանց սահմանների մասին, ինչը թույլ կտա բացառել Գերմանիայի նացիստական անցյալի կրկնությունը։ Ինչպիսի՞ «վաղ ահազնագման համակարգեր» կարող են և պետք է այստեղ օգտագործեն պետական գերատեսչությունները։ Եվ այն ժամանակ, երբ ԱՀԳ–ն փորձում է ոչ պաշտոնական կերպով մեծացնել քաղաքական խոսքի սահմանները, որտե՞ղ և ինչպե՞ս պետությունը պետք է գծի թույլատրելի և անթույլատրելիի միջև օրինական գիծը՝ հատկապես, երբ խոսքը խորհրդարանական կուսակցության մասին է։

«Դա ցույց է տալիս՝ որքան դժվար է ժողովրդավարության մեջ լինելը․․․շատ հստակ սահամանել թույլատրելիի սահմանները և հարց է առաջանում, թե որքանով բաց հասարակությունը կարող է պաշտպանվել իր թշնամիներից»,– նշում է Գերմանիայի Մարշալի հիմնադրամի եվրոպական ծրագրի տնօրեն Ժան Տեխաուն։

Գերմանիայի քաղաքական համակարգն հստակ արտացոլում է այդ երկրի քաղաքական պատմությունը․Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո Գերմանիայի սահմանադրությունը և հաստատությունները մշակվել են մեկ այլ նացիստական վարչակարգի առաջացումը կանխարգելելու նպատակով։ Օրինակ՝ Ներքին հետախուզական գործակալությունը կոչվում է Սահամանդրության պաշտպանության դաշնային գրասենյակ (կամ Bundesamt für Verfassungsschutz) և սա հենց Գերմանիայի ժողովրդավարության մի շարք առանձնահատկություններից մեկն է. որոշները օրենքներով կամ սահմանադրությամբ սահմանված, մյուսները՝ քաղաքական պարտավորությունների չգրված կանոններով՝ ուղղված ժողովրդավարության պաշտպանությանը և ծայրահեղականների՝ հատկապես աջերի դեմ պայքարելուն։ «Գերմանական քաղաքական համակարգի հիմնական գաղափարն այն է, որ ժողովրդավարության պարագայում որոշակի հստակ սահմաններ պետք է գծվեն, որոնք անհնար կդարձնեն իշխանության զավթումը հակադեմոկրատական ուժերի կողմից»,- նշում է Դրեզդենի՝ տոտալիտարիզմի հետազոտության Հաննա Արենդտի ինստիտուտի քաղաքագիտության պրոֆեսոր Ստեֆան Կաիլիթցը։

Գերմանական սահմանադրության համաձայն՝ ծայրահեղական խմբերը ոչ միայն կարող են վերահսկվել, այլ նաև արգելվել (նման նախադեպ 1950–ական թվականներից սկսած, քաղաքական կուսակցությունների հետ տեղի է ունեցել երկու անգամ)։  Գերմանական օրենքը հանցագործություն է համարում Հոլոքոստը ժխտելը և նացիստների պատկերը կամ Հիտլերի ողջույնը ցուցադրելը։ Ատելության խոսքի սահմանափակումները, որոնք, ըստ Գերամանիայի օրեսդրության տարբերակվում են բռնություն հրահրելուց մինչև կոնկրետ կրոնների կամ կրոնական կազմակերպությունների դեմ որոշակի հայտարարություններ, շատ ավելի խիստ են, քան արևմտյան այլ երկրներում։ Մասնավորպես անցյալ տարի օնլայն հարթակում խոսքի կարգավորման մասին օրենքի ներդրումը։ Այս ինստիտուտները հեռու են կատարյալ լինելուց, ավելին գործակալությունն հաճախ քննադատության է ենթարկվում այն բանի համար, որ չափից շատ է թիրախավորում ծայրահեղ աջերին։ Բայց իրականում այն գոյություն ունի Գերմանիայի ժողովրդավարական ռեժիմի պաշտպանության համար,  գոյություն ունի Հոլոքստի ժխտման և նացիստական պատկերների տարածման դեմ պայքարելու համար, ինչն արդեն իսկ որոշ քաղաքական գործիչների կարծիքով բավար հիմք է այդ գործակալության գոյության համար։

«Այս սահմանափակումների հիմքերը պետք է փնտրել Գերմանիայի պատմության մեջ։ Կարելի է քննարկել՝ արդյոք դրանք որևէ նշանակություն ունեն, թե չունեն, սակայն պետք է նաև հաշվի առնենք, որ ունենք այն, ինչ ունենք»,- նշում է ձախակողմյան պատգամավոր Ստեփան Լիեբիխը։

ԱՀԳ–ն, հավանաբար, այս սահամանփակումների կենսունակությունը ստուգող ամենամեծ փորձաքարն է։ Չնայած կուսակցությունը հազիվ թե առաջին ծայրահեղ աջակոմյան շարժումը լինի, որ փորձում է պայքարել Գերմանիայի հետպատերազմյան քաղաքական էկոհամակարգում, բայց այն թռիչքներով ամենահաջողակն է․ ավելի քան հինգ միլիոն մարդու աջակցություն է ստացել՝ հավաքելով ձայների 12.6 տոկոսը և Բունդեսթագում զբաղեցնելով ավելի քան 90 տեղ։ Եվ հոկտեմբերից սկսած կուսակցությունը ներկայացված է Գերմանիայի բոլոր 16 օրենսդիր մարմիններում։ Չնայած նրան, որ օրենսդիրնեը կարող են ժողովրդավարական ճանապարհով ընտրված լինել՝ ԱՀԳ-ն Սահմանադրության պաշտպանության դաշնային գրասենյակին մտորելու բավականին նյութ է ապահովել (ըստ էության 436 էջ՝ ամբողջը հրապարակային կամ սոցիալական ցանցերի մեկնաբանություններ)։ Կուսակցության ամենահայտնի քաղաքական գործիչներիներն առաջ են քաշում երկրի մութ անցյալի մասին վերանայված տեսակետներ, այդ թվում ՝Բյորն Հյոքքը, որը ղեկավարում է ԱՀԳ-ի ծայրահեղ աջակողմյան թևը։ Նա Բունդեսթագի և Բրանդերբուրգյան դարպասի մոտ գտնվող Հոլոքոստի հուշահամալիրն անվանել է հազարավոր մոխրագույն բետոնե սյուների հավաքածու և «խայտառակության հուշարձան» և մի առիթով էլ պաշտպանել է նացիստական ակտիվիստի կողմից Հոլոքոստի ժխտումը։ Կուսակցության համանախագահ Ալեքսանդր Գաուլանդը նույնպես նշանառության տակ է հայտնվել։ Վերջինս նացիստական շրջանն անվանել է «հաջողության դարաշրջան»՝ նշելով, որ Գերմանիան պետք է հպարտանա Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի իր զինվորներով։

Ինչ վերաբերում է փախստականների մասին կուսակցության հռետորաբանությանը, ապա ակնհայտ է, որ կուսակցության առաջնորդները ժամանակ առ ժամանակ խախտում են ատելության խոսքի մասին օրենքը։ Պատգամավորներից մեկի Twitter-ի և Facebook-ի անձնական հաշիվներն անցյալ տարվանից ժամանակավորպես կասեցվել են՝ «բարաբարոս և խոշտանգող մահմեդական» ձևակերպումներն օգտագործելու համար։ Քեմնիցի անկարգությունների ժամանակ  էլ ԱՀԳ–ի աջակիցներն ու արմատական ծայրահեղ աջերը, ինչպես օրինակ «Պեդիգա»–ն քայլում են կողք կողքի։ Սա ցույց է տալիս, որ փախստականների նկատմամբ նրանց կողմից օգտագործվող խիստ հռետորաբանությունը կարող է վերածվել բռնի գործողությունների։ Սակայն ԱՀԳ–ի ոչ բոլոր պատգամավորներն ունեն նույն տեսակետները. ի վերջո կուսակցությունը ստեղծվել է որպես եվրոյի հակակշիռ, նոր միայն ստանձնել 2015 և 2016 թվականներին Գերմանիա եկած փախստականների դեմ պայքարը։ Փորձագետները կարծում են, որ այս ու մի շարք այլ քայլեր, որոնք արվել են կուսակցության ու դրա ներկայացուցիչների կողմից, արդեն իսկ հիմքեր են տալիս, որ երկրի  Սահմանադրության պահպանության համար երաշխավոր մարմինը վերահսկողական գործառույթներ իրականացնի։

Մյուս կողմից էլ վերահսկողության անհրաժեշտությունը պայմանավորված է հիշյալ կառույցների՝ ծայրահեղական խմբերի հետ կապով՝ օրինակ, «Երիտասարդ այլընտրանք»–ը՝ ԱՀԳ–ի երիտասարդական թևը, «Սերնդի ինքնություն» ծայրահեղական խմբավորման հետ կապերի պատճառով հայտնվել էր հատուկ ծառայությունների դաշտում։ Տպավորություն կարող է ստեղծվել, որ ԱՀԳ-ին հանդուրժում են, եթե այն չի պաշտպանում ծայրահեղական գաղափարներ։ Կան նաև ոչ ֆորմալ միջոցներ, որոնցով ավանդական կուսակցությունները օգտագործում են  խորհրդարանական ընթացակարգն ու չգրված կանոներն ԱՀԳ-ի հռետորաբանությունը կամ առանձին անդամների քայլերն ու գործողությունները հետ մղելու համար։ Օրինակ, երբ 2017թ–ի վերջին ԱՀԳ–ն առաջին անգամ Բունդեսթագի փոխնախագահի թեկնածու առաջարկեց Ալբրեխտ Գլասերին, մյուս կուսակցությունների անդամները հրաժարվեցին հաստատել նրա թեկնածությունը։  Թեև սովորաբար յուրաքանչյուր կուսակցություն իրավունք ունի  օրենսդիր մարմնում ունենալ մեկ փոխնախագահ՝ ԱՀԳ–ն դեռևս չունի։ Օրենսդիրները մերժել կամ հետաձգել են ԱՀԳ–ի թեկնածուների անդամակցությունը նաև որոշ հանձնաժողովների, ինչը ԱՀԳ-ում համարում են վիրավորական և ոչ պատշաճ։

Գերմանական Մարշալի հիմնադրամի անդամի կարծիքով՝ այսպիսի հարցերի պարբերաբար քննարկումները կարևոր են ժողովրդավարության պահպանման և խթանման համար, քանի որ դրանք ժողովրդավարության այսպես կոչված ցավն են, որի կարիքն այդ ռեժիմը երբեմն զգում է։

Հրապարակման բնօրինակը՝ The Atlantic-ի կայքում։