«Մեր երկու պետությունների հարաբերություններն, ըստ էության, երկու կողմի համար էլ ունեն կենսական նշանակություն»,- Profil.am-ի հետ զրույցում անդրադառնալով հայ-իրանական հարաբերություններին` նշում է իրանագետ Վարդան Ոսկանյանը։
Հայաստանում տեղի ունեցած զանգվածային բողոքի ակցիաներն ի վերջո հանգեցրեցին իշխանության փոփոխության, ի՞նչ ազդեցություն ունեցան այս իրադարձությունները հայ-իրանական հարաբերություններում։
-Հայ-իրանական հարաբերությունների մասին խոսելիս պետք է նկատի ունենալ մի չափազանց կարևոր հանգամանք. մեր երկու պետությունների հարաբերություններն, ըստ էության, երկու կողմի համար էլ ունեն կենսական նշանակություն։ Հայաստանն ապահովում է Իրանի ելքը՝ դեպի հյուսիս, դեպի սևծովյան տարածաշրջան, մասնակի դեպի ԵԱՏՄ տարածք: Իսկ Իրանը Հայաստանի համար ապահովում է ելքի դեպի Պարսից ծոցի տարածաշրջան և ընդհանուր առմամբ դեպի Մերձավոր Արևելք։ Այս համատեքստում հայ-իրանական հարաբերությունները ոչ միայն ունեն քաղաքական նշանակություն, տնտեսական նշանակություն, այլ դրանք պետք է բնորոշել կենսական, որովհետև 2 պետություններն առանց մեկը մյուսի հետ հարաբերություններ պահպանելու և այդ հարաբերությունները զարգացնելու կկորցնեն շատ բան։ Այդ հարաբերությունները չպետք է կախված լինեն որևէ ներքաղաքական զարգացումից՝ լինի դա իշխանափոխություն, լինի դա համակարգային փոփոխություն, լինի դա այլ կարգի վայրիվերում։
Այս իմաստով շատ կարևոր էր վարչապետ Փաշինյանի դեռևս «Իռնա» լրատվական գործակալությանը տված հարցազրույցը, որտեղ կարևոր շեշտադրումներ կային։ Վարչապետը նշել էր, որ միջազգային հարաբերություններում Հայաստանը կտրուկ շրջադարձեր չի կատարելու։ Սակայն հայ-իրանական հարաբերությունները վերջին շրջանում որոշակի տեղապտույտ են արձանագրել։ Դա պայամանավորված է մի կարևոր հանգամանքով. Իրանն առնվազն 2500 ամյա պետականություն ունեցող երկիր է, իրանցիների հետ աշխատելը պահանջում է որոշակի նրբություններից տեղյակ կամ քաջածանոթ լինել և Իրանում շատ դեպքերում լավ չեն ընկալում՝ ինչ է տեղի ունեցել և ինչ է տեղի ունենում Հայաստանում։ Հետևաբար՝ առաջին հերթին իրանական կողմի համար պետք է կատարել բացատրական աշխատանք թե՛ պետական ամենաբարձր, թե՛ հասարակական թե՛ գիտամշակութային մակարդակներում, ոպեսզի իրանցիների համար հստակ լինի թե Հայաստանն ինչ քաղաքական ուղեգիծ է որդեգրել։
Շատ դեպքերում արևմտյան ԶԼՄ-ների ուռճացված քարոզչությունը հիմք է հանդիսանում, որպեսզի նաև հայկական լրատվական դաշտում Իրանի նկատմամբ վերաբերմունքը կամ Իրանում ընթացող գործընթացների նկատմամբ դիրքորոշումները ձևավորվեն, կազմվեն այդ ուռճածված տեղեկատվության հիման վրա։ Իրանն այս պահին, ըստ էության, պաքար է մղում մերձավոր արևելյան ահաբեկչության դեմ: Մերձավոր Արևելքում անխտիր բոլոր ահաբեկչական կառույցները փորձում են Իրանը թիրախավորել և այս համատեքստում նաև հայ-իրանական հարաբերությունների համար չափազանց կարևոր է որպեսզի Հայաստանն ունենա հստակ դիրքորոշումներ։
Նշեցիք, որ պետք է բացատրական աշխատանքներ տարվեն Իրանի Իսլամական Հանրապետության հետ, ինչպե՞ս դա պետք է իրականացվի, և ի՞նչ պետք է հստակցենի հայկական կողմը։
–Խոսքն առաջին հերթին հայ-իրանական պաշտոնական մակարդակով հանդիպումների մասին է, այլ ոչ որևէ երրորդ երկրներում տեղի ունեցող միջազգային միջոցառումների շրջանակներում հանդիպումների մասին։ Այս առումով Հայաստանի վարչապետ-Իրանի նախագահ ձևաչափն ու այդ հանդիպումը կարող է լույս սփռել շատ խնդիրների վրա։ Այդպես Իրանցիների համար ինչ-որ առումով կբացահայտվի Հայաստանում տեղի ունեցած գործընթացները։ Դատելով իրանական մամուլի հրապարակումներից, իրանական վերլուծաբանների կարծիքներից Հայաստանը պետք է Իրանի համար հստակեցնի մի քանի կարևոր հանգամանք՝
- Արդյո՞ք հայ-իրանական հարաբերությունները Հայաստանի կողմից դիտարկվում են որպես կարևոր նշանակություն ունեցող հարաբերություններ և դրա վերաբերյալ բացատրական աշխատանքների գործընթացը պետք է ունենա շարունակական բնույթ
- Ինչպե՞ս է հայկական կողմը պատկերացնում Իրանի ներգրավվածությամբ եռակողմ կամ քառակողմ ձևաչափերով համագործակցությունը (խոսքը վերաբերում է թե քաղաքական և թե տնտեսական մակարդակներին)
- Ինչպե՞ս է Հայաստանը պատկերացնում Իրանի հետ հարաբերությունները՝ նկատի ունենալով այն հանգամանքը, որ ԱՄՆ-ն շարունակում է Իրանի նկատմամբ պատժամիջոցների կիրառման քաղաքականությունը։
Իրանի հետ հարաբերություններում Հայաստանն իր համար ևս իրանական կողմից հստակեցումների կարիք ունի։ Մասնավորապես՝ ակնհայտ է, որ հարաբերությունների որոշակի սերտացում է նկատվում Իրան-Ռուսաստան-Ադրբեջան եռակողմ մակարդակում։ Խոսքը վերաբերում է թե՛ քաղաքական, թե՛ տնտեսական և նաև Կասպից ծովի շուրջ ձեռք բերված համաձայնություններին, որոնք Հայաստանին ոչ միայն պետք է հետաքրքրեն, այլ նաև այս հարցն իրենց ուշադրության կենտրոնում պետք է պահեն հատկապես մեր դիվանագիտական կառույցները, քաղաքական որոշումներ կայացնողները և Հայաստանը պետք է Իրանից հստակեցնի՝ արդյոք հայ-իրանական հարաբերություններում Հայաստանի հետ կապված որևէ դիրքորոշում փոփոխվո՞ւմ է վերը նշված համաձայնությունների արդյունքում, թե՞ ոչ։ Հայ-իրանական հարաբերությունները չպետք է պայմանավորվեն Հայաստան-երրորդ պետություն, Իրան-երրորդ պետություն հարաբերություններով և այս համատեքստում Երևանը պետք է խդիրը ևս քննարկի Իրանի հետ և գա համաձայնության։
Եթե քաղաքական մասից անցում կատարենք տնտեսական հատվածին, ապա ի՞նչ ունենք այստեղ։
-Հայաստանի համար կարևոր են Իրանին առնչվող կոմունիկացիոն ծրագրերը։ Օրինակ՝ Հյուսիս-հարավ ավտոմայրուղու, Հայաստան-Իրան երկաթուղու ծրագրերը։ Նույնիսկ, եթե 2-րդ ծրագրի համար Հայաստանը չի կարողանում հայթայթել ֆինանսական միջոցներ, ապա այդ գործընթացը մշտապես պետք է մնա Հայաստանի քաղաքական օրակարգում և մենք չպետք է դադարենք քայլեր ձեռնարկել այս ծրագիրը կյանքի կոչելու ուղղությամբ։ Էներգետիկ ոլորտն ունի ոչ միայն տնտեսական, այլ նաև կարող է զգալի քաղաքական ազդեցություն ունենալ մեր ողջ տարածաշրջանի համար։ Հայաստանը կարող է տարանցիկ ուղի հանդիսանալ իրանական էներգակիրները դեպի Սև ծովյան տարածաշրջան հասցնելու հարցում։ Իրանը պատրաստ չէ գազ արտահանել ԵՄ երկրներ՝ կապված ենթակառուցվածքների և զանազան այլ խնդիրների հետ, բայց այսուհանդերձ Հայաստանը մշտապես պետք է նշված խնդիրները պահի քաղաքական օրակարգում։ Դրանք միայն տնտեսական խնդիրներ չեն, դրանք մեր հասարակության համար ունեն նաև շատ կարևոր աշխարհաքաղաքական, բարոյա-հոգեբանական նշանակություններ։ Այս իմաստով, եթե մենք Հայաստանը Հարավային Կովկասի տարածաշրջանում, որպես հզոր պետություն տեսնելու տեսլական ունենք, ապա Իրանի հետ հարաբերություններն այդ տեսլականի իրականացման ճանապարհին չափազանց կարևոր հանգրվան են, իսկ հիմա, վստահորեն կարող ենք ասել, որ չափազանց կարևոր փուլում ենք գտնվում։
Ի՞նչը կարող է ազդել հայ-իրանական հարաբերությունների վրա։
-Կարծում եմ հայ-իրանական հարաբերությունների տեսլականն ու ապագան կախված է առաջին հերթին երկու երկրների հասարակություններից։ Այդ հասարակություններն են, որ շատ դեպքերում քաղաքական որոշում կայացնողներին թելադրում են նաև հարաբերությունների օրակարգ։ Հատկապես Իրանի պարագայում շատ հաճախ մեզանում տարածված է կեղծ կարծրատիպ, թե Իրանը բռնապետական երկիր է և այնտեղ որոշումները կայացվում են բացառապես քաղաքական վերնախավի մակարդակով։ Ամենևին այդպես չէ․ հասարակական տրամադրություններն ունեն հսկայական ազդեցություն այդ որոշումների կայացման վրա։ Հայաստանում էլ կարծես, թե հասարակական տրամադրություններն որոշակիորեն ազդում են քաղաքական որոշումների կայացման վրա։ Այս համատեքստում կարծում եմ երկու հասարակությունների փոխճանաչողության մակարդակի բարձրացումը լուրջ նպաստ կարող է բերել մեր քաղաքական, տնտեսական, մշակութային և մյուս բոլոր ոլորտային հարաբերություններում։