«Ռուսաստանը համաշխարհային քաղաքականության մեջ» ամսագրի գլխավոր խմբագիր, միջազգայնագետ, հրապարակախոս Ֆյոդոր Լուկյանովի հոդվածը՝ 5 տարի առաջ Ուկրաինայում տեղի ունեցած իրադարձությունների, դրանց հետևանքների և աշխարհաքաղաքական համատեքստի մասին։
Ուկրաինական ճգնաժամը շատ չափումներ ունի, բայց թերևս ամենակարևորը դրա հետևանքներ են։ Եվրամայդանի հաղթանակը ավարտին հասցրեց այն շրջանը, որը սկսվել էր 1989թ.-ին արևելաեվրոպական հեղափոխություններով։ Ինչ որ չափով այն հանգուցալուծեց 20-րդ դարի քաղաքական ժամանակաշրջանը, որի մի մասը մնացել էր հետսառըպատերզմյան շրջանում։ Սա պարադոքսի է նման։ Չէ որ հասարակության եվրոպամետ հատվածի ցույցերը Յանուկովիչի՝ Ասոցացման համաձայնագիրը չստորագրելու դեմ այն ժամանակ ընկալվում էին որպես հանթինգտոնյան «ժողովրդավարության երրորդ ալիքի» ուղիղ շարունակություն։ Ֆրանսիացի փիլիսոփա Բերնար Անրի-Լևին, ով դրանից մի քանի տարի առաջ համոզում էր Նիկոլա Սարկոզիին ռմբակոծել Լիբիան հանուն ժողովրդավարության և մարդու իրավունքերի, մեծ եռանդով կոչ էր անում եվրոպացիներին աջակցել Մայդանին։ Ոչ թե հանուն նրանց, այլ հանուն Եվրոպայի, որպեսզի եվրոպական գաղափարներին նոր ուժ հաղորդվի։
«Ուկրաինայում ամեն ժամ պատմություն է կերտվում»,- 2014թ.-ի փետրվարին հավաստիացնում էր բրիտանացի պատմաբան Տիմոտի Գարտոն Էշը, նկատի ունենալով ոչ միայն ուկրաինական պատմությունը, այլ լիբերալ Եվրոպայի ապագայի պատմությունը։ Իսկ իր ամերիկացի գործընկեր Տիմոտի Սնայդերը նշում էր, որ ԵՄ-ին ձգտող Ուկրաինային չպետք է թողնել պուտինյան եվրասիականության ձեռքերում, քանի որ խոսքը գնում է ժողովրդավարական իրավունքի և ավտորիտար կամայականության միջև պայքարի մասին։
Այս դիխոտոմիան ամբողջությամբ վերականգնեց Սառը պատերազմի մտածողությունը, միայն այն տարբերությամբ, որ գաղափարախոսական հակամարտությունը հայտարարված չէր, իսկ բարիկադները մի քանի կիլոմետր արևելք էին։ ԽՍՀՄ անկումից հետո եվրոատլանտյան կառույցների դեպի արևելք տարածումն այլընտրանք չուներ և իր էությամբ ինքնըստինքյան տեղի ունեցավ։ Այն իր մեջ նեռարում էր դասական աշխարհաքաղաքական էքսպանսիա, պարտված հակառակորդի ժառանգության յուրացում և արևմտյան աշխարհի բարոյա-քաղաքական ճշմարտացիության նկատմամբ խորը համոզմունք, դրա պատկանելիությունը «պատմության ճշմարիտ կողմին»։շ
Վերջինս Ռուսաստանի հետ «առևտրի» կամ «գործարքի» համար տեղ չէր թողնում։ Սկզբում Ռուսաստանը դիտարկում էին անցյալի չվերափոխված մասնիկ, այնուհետև կամաց-կամաց դասակարգեցին անուղղելիների շարքում։ Ռուսատանի հետ հարաբերությունների անկումը իհարկե սկսվել է ոչ թե 2014թ.-ին, այլ 2000-ականների երկրորդ կեսին։ Այն ժամանակ երկու կողմերին պարզ դաձավ, որ Ռուսաստանը չի կարող դառնալ Արևմուտքի մասը՝ առաջարված պայմաններով (Վաշինգտոնի կամ Բրյուսելի գերիշխանության ընդունմամբ), իսկ ավելի իրավահավասար մոդելները, որոնք առաջարկում էր Մոսկվան, չէին դիտարկվում։
Բեկումնային կետը դարձավ 2008թ.-ը, երբ ձևավորվեց այն համակարգը, որը վեց տարի անց բերեց Ուկրաինայի իրադարձություններին։ Բուխարեստում ՆԱՏՕ-ի գագաթաժողովը նոր իրողություններ արձանագրեց. դաշինքը մտադիր էր արևելք տարածվել անկախ Ռուսաստանի դիրքորոշումից։ Դրա մասին ասվեց հանդիպման եզրափակիչ փաստաթղթում. Ուկրաինան և Վրաստանը կլինեն ՆԱՏՕ-ի անդամ. այն փաստը, որ որոշումը բավական բարդ կայացվեց, իսկ Գերմանիան և Ֆրանսիան արգելափակեցին երկու երկրների անդամակցության իրավական գործընթացի մեկնարկը, միևնույն է ոչինիչ չփոխվեց։ Ապագա ընդլայնումը պաշտոնապես ամրագվեց, չնայած Ռուսաստանի առարկություններին և Պուտինի թափանցիկ ակնարկին՝ կապված Ուկրաինայի «արհեստական պետության» փխրունության հետ։
Ռուսաստանի պատասխանը եղավ չորս ամիս անց։ Վրաստանին «խաղաղություն պարտադրելու» պատերազմը ցույց տվեց, որ Մոսկվան այլևս չի պատրաստվում լուռ հետևել Արևմտյան ազդեցության տարածմանը։ Եզրակացություններ Արևմուտքը սակայն չարեց։ Համոզմունքը, որ «պատմության ճշմարիտ կողմն» ամեն ինչ իր տեղը կդնի, ավելի գերակա էր, քան հետևանքների մասին իրատեսական մոտեցումները։ ԽՍՀՄ խաղաղ և անսպասելի անկումն արևմտյան քաղաքական գործիչների և գաղափարախոսների համար հիպնոսի ազդեցություն թողեց, համոզելով նրանց, որ «այլ կերպ չէր կարող լինել»։ Ընդ որում՝ Եվրոպայում և աշխարհում 1980-ականների վերջում և 2010թ.-ի կեսերին տեղի ունեցածը հնարավոր դարձավ, որովհետև Մոսկվան կամ դրան նպաստում էր, ինչպես Գորբաչովի վերջին և Ելցինի առաջին տարիներին, կամ ակտիվ հակազդում էր, ինչպես Ելցինի վերջին և Պուտինի առաջին երկու ժամկետներին։ Երբ Ռուսաստանը սկսեց ոչ թե պարզապես առարկել, այլ գործնական քայլեր ձեռնարկել, պարզվեց, որ արևմտյան հանրության համար ռիսկերը բարձր են և գործընթացի նախնական ուղեգիծը կոտրվում էր ու այն սկսում էր այլ ուղղությամբ ընթանալ։
Այն ճշմարտությունը, որ ցանկացած պետություն իրավունք ունի ընտրել, թե որ դաշինքին անդամագրվել, հորինվել է 1990թ.-ին ամբողջովին գործնական նպատակներով։ Գորբաչովի համար դժվար էր հրապարակավ հայտնել իր համաձայնությունը միացյալ Գերմանիայի՝ ՆԱՏՕ-ին անդամակցությանը, որտեղից և ծնվեց այդ չեզոք բանաձևը։ Դեռ այդ ժամանակ դա ներկայացվում էր որպես խորամանկություն, թե իբր դրան այլընտրանք չկար, քանի որ Վարշավյան պակտը սպառվում էր։ Սակայն այդ բանաձևն օգնեց լուծել գերմանական հարցը։ Որից հետո այն դարձավ այն քարը, որի վրա կոտրվում էին Ռուսաստանի առարկություններն ընդդեմ դաշինքի ընդարձակման։ Բոլորն իրավունք ունեն, աղաղակում էին գերտերություննեը, մենք չենք կարող ոչնիչ անել, եթե նրանք ուզում են..։
Ուկրաինական ճգնաժամը ջրբաժան դարձավ մի քանի ուղղությամբ։ Նախ և առաջ պարզվեց, որ ոչ Եվրոպան, ոչ ԱՄՆ-ն պատրսատ չեն մեծ պատերազմի մեջ մտնել հանուն աշխարհաքաղաքական նպատակների։ Նրանց (հատկապես եվրոպացիների) հավատարմությունն այդ նպատակներին ամուր է, քանի դեռ դրա համար անհրաժեշտ չէ լուրջ գին վճարել։ Հակառակ դեպքում էնտուզիազմն արագ նվազում է։ Եվ ճիշտ են այն ռուս մեկնաբանները, ովքեր ասում են, որ 2014թ.-ը վերջ դրեց ՆԱՏՕ-ի ընդլայնմանն արևելք։ Ուկրաինական հասարակության մի մասի ձգտումը դեպի Եվրոպա տեղի ունեցավ այն ժամանակ, երբ ԵՄ կլանման կարողությունը կտրուկ նվազեց, իսկ եվրոպական մոդելը համակարգային ճգնաժամի մեջ հայտնվեց։ Դեռևս տաս տարի առաջ, երբ Ուկրաինայում տեղի ունեցավ «նարնջագույն հեղափոխություն», Եվրամիությունն ուներ լրիվ այլ կարողություններ։ Ռուսաստանը նույնպես ակնհայտ ուժասպառ էր եղել և ավելի շատ փորձում էր գոյատևել, քան հակազդել։ Այն ժամանակ ուկրաինական քաղաքական և տնտեսական վերնախավը ցույց տվեց իր ոչ կոմպետենտությունը և ցանկացած սոցիալ-քաղաքական կապիտալ առևտրի հանելու կարողությունը։
Հաջորդ Մայդանի ժամանակ արդեն Եվրոպան ինքը խնդիրներ ուներ (այստեղից առաջացան ուկրաինական էնտուզիազմից սնվելու կոչերը)։ Ղրիմում և Դոնբասում կատարվածից շոկը շրջեց աշխարհի մասին պատկերացումները, որոնց Հին Աշխարհը սովոր էր Սառը պատերազմից հետո։ 2015թ.-ի միգրացիոն ալիքը եվրոպացիների առաջնայնությունների մեջ լուրջ փոփոխություն մտցրեց։ Վերջին երկուս ու կես տարում, Բրիտանիայում հանրաքվեից սկսած, արդիական դարձավ այն հարցը, թե ինչ է սպասում եվրոպական ինտեգրացիային։ ԵՄ-ի քաղաքական մթնոլորտը փոխվում է և ապագայի սկզբունքները հավանաբար կորոշեն նրանք (այժմ քաղաքական դաշտ բարձրացող ուժերը), ում համար 1989թ.-ի ժառանգությունը կամ էական չէ, կամ լրվի այլ տեսք ունի, քան մինչ այս պատկերացնում էին։
Էվոլյուցիայի վառ օրինակներ են Հունգարիայի վարչապետ Վիկտոր Օրբանը և լեհ պահպանողականների ղեկավար Յարոսլավ Կաչինսկին։ Առաջինը 1989թ.-ին վառ լիբերալ-հակակոմունիստ էր, երկրոդը՝ «Սոլիդարության» ակտիվ անդամ։ Այսօր երկուսն էլ համարվում են եվրոպական իդեալներին օտար ազգայնականության և ավանդականության մարմնավորում։ Հեղափոխականները վերածվել են ռեստավրատորների։ Բոլոր դեպքերում եվրոպական քաղաքականության մեջ ավելի շատ ինտրովերտներ են, իսկ էքսպանսիան բացառապես իներցիայով է տեղի ունենում։ Հետխորհրդային տրանսֆորմացիաների տարեգրությունը չունի օրինակներ, երբ արևմտյան լիբերալ մոդելը ձևավորվել և ամրացել է ինքնուրույն՝ առանց ԵՄ-ի ինստիտուցիոնալ հովանավորչության։ Ինչպես ԵՄ-ի այսօրվա պրակտիկան է ցույց տալիս հովանավորչությունը դեռևս երաշխիք չէ. Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպան նորից գնում է սեփական ճանապարհով։ Առավել ևս հաջողությունը կասկածելի է, երբ ԵՄ-ը փորձում է նվազեցնել ծախսերը և ակնկալել առավելագույն արդյունքներ։
Ուկարինական հակամարտությունը հիշեցրեց բոլորին, որ պատերազմը Եվրոպայում հնարվոր է։ 2014-2015թթ.-ին դա լոկալ զգուշացում էր։ Բայց ստեղծված օջախը ոչ մի տեղ չի կորել։ Ավելին, համաշխարհային քաղաքականության ռազմականցման ֆոնին այն ավելի վտանգավոր է դառնում։ Հինգ տարի առաջ Ուկրաինան կոնֆլիկտ էր Եվրոպայի ապագայի մասին, թե ինչպիսին այն պետք է լինի։ Չնայած ապագայի մասին պատկերացումները չպարզվեցին, սակայն պարզ դարձավ, որ այն կախված չի լինի ուկրաինական ճգնաժամի ավարտից։ Փոխարենն այսօր Ուկրաինան կարող է հայտնվել ավելի մասշտաբային և սարսափելի՝ ռուս-ամերիկյան հակամարտության կենտրոնում։ «Թավշյա հեղափոխության» և Բեռլինի պատի երեսնամյակի տարում այն ժամանակվա ժառանգությունն անհետանում է օդում՝ թողնելով Չեշիրյան կատվի խորհրդավոր ժպիտը։ Երեսուն տարի առաջ թվում էր, թե բոլորը կարող են տեղավորվել եվրոպական տանը։ Տասնհինգ տարի առաջ զգացողություն առաջացավ, որ մուտքի թույլտվությունը տալիս են շատ խիստ պայմաններով և ոչ բոլորին։ Տաս տարի առաջ հնարավոր բնակիչներից վերջնականորեն դուրս եկավ Ռուսաստանը։ Իսկ այժմ պարզ չէ՝ կշարունակի կանգուն մնալ ինքնին այդ կառույցը։
Ուկրաինական Եվրամայդանն արդյունքում դարձավ 1989թ.-ի «մոդելի» հեղափոխությունների լրիվ հակառակը։ Իշխանության բռնի փոփոխությունը, որը բերեց հասարակության բաժանմանը, ներքին և արտաքին կոնֆլիկտի ու չփոխեց պետական համակարգի բնույթը և չապահովեց նրա մուտքը ցանկալի վերազգային կազմակերպություն։ Ամեն ինչ հակասում է նրան, ինչին երեսուն տարիների ընթացքում հասան Կենտրոնական Եվրոպայում։ Եվրամայդանն ավարտեց եվրոպական լիբերալ հեղափոխությունը։ Կոնֆլիկտի բոլոր կողմերը՝ ներքին և արտաքին, ուղղակի և անուղղակի, կանգնած են սուր խնդիրների առաջ, որոնց պատասխանները չկան. ոչ Ուկրաինայի ապագայի, ոչ Եվրոպայի հեռանկարների, ոչ ԱՄՆ-ի՝աշխարհում դերի, ոչ էլ Ռուսաստանի հետագա զարգացման ճանապարհի մասին։ Եվրամայդանի հաղթանակը և դրա հետևանքները Ռուսաստանի համար նույնպես բեկումնային էին։ Ուկրաինայի նկատմամբ 1992թ.-ից վարած քաղաքականությունն անհաջողության մատնվեց։ Արևմուտքի հետ պաշտոնապես հակամարտության մեջ մտնելը և միասնական ապագայից հրաժարվելը (այն, որ դա տեղի չի ունենա պարզ դարձավ ավելի շուտ, բայց 2014թ.-ից հետո դրա մասին դադարեցին անգամ խոսել)։ «Ռուսական աշխարհը» վերելք ապրեց և անհետացավ՝ որպես իրական քաղաքական գործիք։
Եվ ընդհանրապես հետխորհրդային տարածքը՝ որպես վիրտուալ հանրություն կործանվեց։ Ղրիմի միացումը վերջին կետն էր. առաջին անգամ փոփոխվեց ԽՍՀՄ վարչական սահմանները։ Մինչև 2014թ.-ը դա տաբու էր, Բելովեժյան համաձայնագրի արդյունք։ Անգամ 2008թ.-ին ճանաչելով Աբխազիան և Հվ. Օսեթիան՝ դրանք չմիացվեցին Ռուսաստանին, այսինքն սահմաների կառուցվածքը պահպանվեց։ Բայց Ղրիմը փոխեց ԽՍՀՄ-ից մնացած քարտեզը։ Ինչպես «Քարնեգի» մոսկովյան կետնրոնի տնօրեն Դմիտրի Տրենինն է գրում, դրա հետ մեկտեղ մարեց նաև Եվրասիայում՝ ԽՍՀՄ օրինակով ինչ որ համայնքի ստեղծման տեսլականը։ Իսկ բազմաբևեռ աշխարհում նոր վայրը դեռևս պետք է գտնել։
Հոդվածի բնօրինակը՝ Globalaffairs.ru կայքում։