Ինչո՞ւ փետրվարի 23

Կարմիր բանակի օր, Խորհրդային բանակի օր, Խորհրդային բանակի և Ռազմա-ծովային նավատորմի օր, Հայրենիքի պաշտպանի օր…Պատմության տարբեր ժամանակաշրջաններում փետրվարի 23-ը կրել է տարբեր անուններ։ Սակայն, ռուսները կարող էին «տղամարդկանց» տոնը բոլորովին այլ օր նշել, եթե 1938 թվականի փետրվարին «Известия»-ում չհրապարակվեր այդ ամսաթվի նշանակությունը բացատրող հոդվածը։ Ավելի ուշ, թերթում տպագրված դրույթները հայտնվեցին դպրոցական դասագրքերում՝ փետրվարի 23-ը վերջնականապես հաստատելով որպես «օրացույցի կարմիր օր»։ Այժմ, Կարմիր բանակի ստեղծման մասին հրամանագիր արձակելուց հարյուր տարի անց, տոնակատարությունը նշելու ամսաթվի ընտրության պատմությունը ոչ պակաս շփոթեցնող է։

Ռուսաստանի պետական ռազմական արխիվի իններորդ հարկում հավաքված է ավելի քան յոթ միլիոն գործ։ Բազմաթիվ դարակներ ծանրաբեռնված են քաղաքացիական և Հայրենական մեծ պատերազմի, Խալխին Գոլի մարտերի և ֆիննական արշավի ժամանակաշրջանի փաստաթղթերով, որոնք պատշաճ խնամքի դեպքում կարող են հավերժ պահպանվել։ Դրա համար, գրապահոցում պարբերաբար ստուգումներ են անցկացնում և պահպանում են որոշակի ջերմաստիճան։ Արխիվը հագեցած է հրդեհաշիջման հատուկ համակարգով, որն այրումը կանխելու համար 60 վայրկյանի ընթացքում նվազեցնում է թթվածնի պարունակությունը՝ հասցնելով հնարավորինս ամենացածրի։ Հրդեհի դեպքում աշխատակիցներն ընդամենը մեկ րոպե ունեն շենքը լքելու համար։

Բանվորա-գյուղացիական Կարմիր բանակի ստեղծման Հրամանագիրը Ռուսաստանի պետական ռազմական արխիվում գտնվող ամենահետաքրքիր փաստաթղթերից մեկն է։ Ենթադրվում է, որ հենց դրա հայտնվելով մեր երկրում սկսվեց տոնի պատմությունը, որը մենք այսօր անվանում ենք Հայրենիքի պաշտպանի օր։ «Փետրվարի 23-ի տոնի պատմությունը շատ խճճված է, քանի որ այդ օրը պատահականորեն է ընտրվել,— արխիվի փոխտնօրեն Վլադիմիր Կորոտաևը  պատմում է «Известиям»-ին։ Սկզբում Կարմիր բանակի տոնը նվիրված էր Նարվայի և Պսկովի մոտ գերմանական զորքերի նկատմամբ տարած հաղթանակին, չնայած հենց փետրվարի 23-ին ռազմաճակատում ոչ մի մեծ իրադարձություն տեղի չի ունեցել։ Ժողովրդական կոմինսարների խորհուրդը 1918 թվականի հունվարի 15-ին (28) ստորագրում է Կարմիր բանակի ստեղծման մասին Հրամանագիրը։ Փաստաթուղթը ստորագրում են Ժողկոմխորհի նախագահ Վլադիմիր Լենինը, ռազմական և ծովային գործերի ժողովրդական կոմիսար Նիկոլայ Պոդվոյսկին և Պավել Դիբենկոն, կոմիսարներ Պռոշ Պռոշյանը, Վլադիմիր Զատոնսկին և Իսահակ Շթայնբերգը, ինչպես նաև Ժողկոմխորհի ղեկավար և քարտուղար Վլադիմիր Բրուևիչը և Նիկոլայ Գորբունովը։

«Հին բանակը ծառայել է որպես աշխատավոր բուրժուազիայի դասակարգային ճնշման գործիք։ Իշխանության փոխանցումն աշխատանքային դասին, անհրաժեշտություն առաջացրեց ստեղծել նոր բանակ, որը կլինի Խորհրդային իշխանության հենարանը և կաջակցի Եվրոպայում գալիք սոցիալիստական հեղափոխությանը», — ասվում է փաստաթղթի տեքստում։

Դրանում առանձին նշված է, որ զինվորները ստանում են 50 ռուբլի, իսկ նրանց ընտանիքների անաշխատունակ անդամներն ապահովված են բոլոր անհրաժեշտ պայմաններով։ Հետաքրքիր մանրամասն.  հրամանագիրը տպագրվել է Սմիրնովի մասնավոր տպարանում, քանի որ այդ ժամանակ արտադրությունը դեռևս ազգայնացված չէր։

«Չկա բանակ»

«Համարվում է, որ տոնի օրն ընտրվել է ի հիշատակ 1918 թվականի այդ օրերին տեղի ունեցած Նարվայի և Պսկովի մարտերի։ Սակայն, գործնականում կազմակերպված Կարմիր բանակ գոյություն չուներ։ Պսկովը պաշտպանում էին նրանք, ովքեր կարող էին զենք պահել ձեռքերում,—շարունակում է Վլադիմիր Կորոտաևը։ Գերմանացիների հարձակումը մասամբ դադարեցվել էր ի շնորհիվ նրա, որ բոլշևիկները պայթեցրին պիրոքսիլինի վագոնները, ինչը ինտերվենտների շրջանում հանգեցրեց բազմաթիվ զոհերի։ Նարվայի դեպքում իրավիճակն ավելի վատ էր, ռազմական և ծովային հարցերի ժողովրդական կոմիսար Դիբենկոն անհետացավ մարտի ընթացքում և հայտնվեց մի քանի օր հետո Սամարայի մոտ, որի համար դատապարտվեց գնդակահարման։ Դատավճիռը հնարավոր եղավ հետաձգել միայն կնոջ՝ հայտնի հեղափոխական Ալեքսանդրա Կոլլոնթեյի միջամտության շնորհիվ։

Ռազմաճակատներում տիրող իրավիճակից դժգոհ էր Վլադիմիր Լենինը։ «Դիրքերը պահելուց հրաժարվելու մասին տանջալից և ամոթալի հաղորդագրությունները, նույնիսկ Նարվայի գիծը պաշտպանելուց հրաժարվելը, նահանջի ժամանակ ամենքին և ամեն ինչը ոչնչացնելու հրամանի չկատարումն, էլ չենք խոսում փախուստի, քաոսի, անզորության մասին։ Խորհրդային հանրապետությունում բանակ չկա,— գրել է նա 1918 թվականի փետրվարի 25-ին «Правда» թերթում։

Իրականում, մոբիլիզացիան սկսվել է 1918 թվականի փետրվարի 21-ի դիմումի՝ «Սոցիալիստական հայրենիքը վտանգի տակ է» հրապարակումից հետո, սակայն Կարմիր բանակը սկսել է գործել միայն ամռանը,— «Известиям»-ին բացատրեց ՌՊՌԱ-ի փաստաթղթերի օգտագործման և հրապարակման բաժնի ղեկավար Վիկտոր Միրոնովը։

«Պետրոգրադի, Կիևի, բոլոր քաղաքների, գյուղերի, վայրերի նոր ճակատի գծի երկայնքով խրամատների փորման համար պետք է մոբիլիզացնել գումարտակները ռազմական փորձագետների ղեկավարությամբ։ Այդ գումարտակները կարմիրգվարդիականների վերահսկողության ներքո պետք է ներառեն բուրժուական դասի աշխատունակ բոլոր անդամներին, տղամարդկանց և կանանց։ Դիմադրողներին՝ գնդակահարել»,— ասվում է դիմումում։

Մարտ՝ ամսաթվի համար

Պատմական գիտության կանոնների համաձայն Կարմիր բանակի ստեղծման տոնը պետք է սահմանվեր հունվարի 28-ին, երբ հրապարակվեց ստեղծման փաստաթուղթը։ Բայց այդ ժամանակ, երկրի իշխանությունները դրա ժամանակը չունեին, — բացատրեց Վիկտոր Միրոնովը։  Մեկ տարի անց՝ 1919 թվականին խելքի եկան, որ պետք է նշել տարեդարձը և որոշեցին այդ օրվա համար ընտրել Կարմիր նվեր՝ դա միջոցառում է, երբ քաղաքացիները նվերներ են տալիս կարմիրբանակայիններին։ Այն նշվում էր փետրվարի 17-ին։ Սակայն, 1919 թվականին այդ օրը երկուշաբթի էր և տարեդարձի տոնակատարությունը Կարմիր բանակը որոշեց տեղափոխել մոտակա հանգստյան օր, այսինքն փետրվարի 23-ին։

Այնուհետև ամսաթվի մասին մի քանի տարի մոռացան, քանի որ քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ երիտասարդ Խորհրդային հանրապետությունում շատ ավելի կարևոր գործեր կային։ Միայն 1923 թվականին հրապարակվեց Ռազմահեղափոխական խորհրդի հրամանը Լև Տրոցկու կողմից, որը բացատրում էր տոնի օրվա ընտրությունը մի փոքր այլ ձևով։

«1918 թվականի փետրվարի 23-ին աշխատողների և գյուղացիների ճնշման ներքո կառավարությունը հայտարարեց զինված ուժերի ստեղծման անհրաժեշտության մասին»,—ասվում է փաստաթղթում։ Սակայն, տասը տարի անց՝ 1933 թվականին Կարմիր բանակի 15-ամյակի առթիվ հանդիպմանը մարշալ Կլիմենտ Վորոշիլովը խոստովանեց, որ տոնի օրը ընտրվել է բոլորովին պատահական։

«Փետրվարի 23-ին Կարմիր բանակի տարեդարձը բավականին պատահական է ընտրվել և չի համընկնում պատմական ամսաթվերի հետ»,—հայտարարեց նա։ Այդպես ռուսները գրեթե կորցնում էին տարվա գլխավոր տոներից մեկը։

Պատմաբանները վստահ են, որ այդ ժամանակների բոլոր իրադարձությունները՝ ներառյալ Կարմիր բանակի ծննդյան օրը նշելու ամսաթվի ընտրությունը, անհրաժեշտ է նաև դիտարկել այդ ժամանակ տեղի ունեցած ներքին իրադարձությունների համատեքստում։

«Անկասկած, իրենց դերն է խաղացել Ստալինի և Տրոցկու դիմակայությունը,— նշեց Վիկտոր Միրոնովը։ Բախվեցին երկու մեծ ամբիցիաների տեր մարդիկ։ Այդ իսկ պատճառով ներքին պայքարում Ստալինի հաղթանակից և ԽՍՀՄ-ից  Տրոցկու աքսորումից հետո, հնարավոր չէր բացատրել ամսաթվի ընտրությունը։ Եվ հենց այդ ժամանակ իր դերը խաղաց «Известия» թերթը։ 1938 թվականի փերվարի 16-ի համարում հայտնվեց «Բանվորա-գյուղացիական Կարմիր բանակի և ռազմա-ծովային նավատորմի 20-ամյակը։ Դրույթներ քարոզիչների համար» խորագրով հոդվածը։ Այս հրատարկության մեջ Տրոցկու մասին ոչ մի խոսք չկար։

«Նարվայի և  Պսկովի մոտ գերմանացի զավթիչներին վճռական պատասխան տրվեց։ Նրանց առաջընթացը հեղափոխական Պետրոգրադի ուղղությամբ դադարեցվեց։ Գերմանական իմպերիալզիմի զորքերը ետ մղելու օրը դարձավ երիտասարդ Կարմիր բանակի տարեդարձի օրը» —ասվում է հոդվածում։ Հետագայում, թերթի կողմից ներկայացվածը հայտնվեց խորհրդային պատմության բոլոր դասագրքերում և մի շարք գիտական աշխատանքներում։ 1942 թվականին օրը ևս մեկ անգամ ամրագրեց Իոսիֆ Ստալինը։

«Կարմիր բանակի երիտասարդ ջոկատներն, առաջին անգամ մտնելով պատերազմի մեջ, 1918 թվականի փետրվարի 23-ին Պսկովի և Նարվայի մոտ գլխովին ջախջախեցին գերմանացի զավթիչներին։ Այդ պաճառով էլ 1918 թվականի փետրվարի 23-ը հայտարարվեց Կարմիր բանակի ծննդյան օր»,- ասվում է գլխավոր հրամանատարի հրամանում։

2002 թվականից Պետդումայի որոշմամբ փետրվարի 23-ը դարձավ ոչ աշխատանքային օր և նշվում է որպես Հայրենիքի պաշտպանի օր։ Այդ օրը  Ռուսաստանի ռազմական փառքի օրն է։ «Կարմիր բանակի հաղթանակի օրը գերմանական զորքերի նկատմամբ (1918 թվական)» խոսքերը հանված էին միայն 2006 թվականի տոնի պաշտոնական նկարագրությունից, երբ երկրի խորհրդարանը ընդունեց համապատասխան որոշումը։

Հրապարակման բնօրինակը՝ «Известия»-ի կայքում։