«Մեզ միայն թվում է, որ մենք ընտրություն ունենք»։ Ապշեցուցիչ խորը և հանդուգն խոսքեր, որոնք ասվել են մեկ ու կես տասնամյակ առաջ, իսկ այսօր արդեն մոռացվել են։ Բայց հոգեբանության օրենքների համաձայն, այն, ինչ մենք մոռացել ենք, մեզ վրա ազդում է ավելի ուժեղ, քան այն, ինչը հիշում ենք։ Եվ այս խոսքերը, որոնք վաղուց առանձնացել են այն կոնտեքստից, որի մեջ հնչել են, արդյունքում դարձել են ռուսական նոր պետականության առաջին աքսիոմը, որի վրա հիմնված են քաղաքականության բոլոր տեսությունները և պրակտիկան։
Ընտրության պատրանքը կարևորագույն պատրանքներից է, արևմտյան կենսակերպի և մասնավորպես արևմտյան ժողովրդավարության առանցքային հնարքը, որը վաղուց հարում է ոչ թե Կլիսթենեսի (հույն փիլիսոփա) այլ Բարնումի (19-րդ դարի ամերիկացի քաղաքական գործիչ, շոումեն ) գաղափարներին։ Այդ պատրանքներից հրաժարումն ՝ ի նպաստ ռեալիզմի, մեր հասարակությանը ստիպեց մտածել ժողովրդավարության սեփական և ինքնիշխան տարբերակի շուրջ, իսկ հետո հասարակությունը հետաքրքրությունը կորցրեց ժողովրդավարության որպիսությունից և առհասարակ դրա գոյությունից։
Ճանապարհներ բացվեցին ազատ պետականաշինության համար, ուղղորդված ոչ թե օտար ֆանտազիաներով, այլ պատմական գործընթացների տրամաբանությամբ՝ այն նույն «հնարավորի արվեստով»։ Ռուսաստանի հակաբնական և հակապատմական անկումը թեկուզ ուշ, բայց կանգնեցվեց։ Իջնելով ԽՍՀՄ մակարդակից ՌԴ մակարդակի՝ Ռուսաստանը դադարեց փլուզվել, սկսեց վերականգնվել և վերադառնալ իր բնական վիճակին՝ հզոր, ուժեղացող և հողերը հավաքող ժողովուրդների համայնքի։ Պատմության մեջ մեր երկրին տրված ոչ համեստ դերը, թույլ չի տալիս հեռանալ բեմից կամ լուռ մնալ, ինչը վճռում է այսօրվա պետականության ոչ սովորական բնույթը։
Եվ ահա Ռուսաստան պետությունը շարունակում է ապրել և այն արդեն նոր տիպի պետություն է, որից մենք երբևէ չենք ունեցել։ Ձևավորվելով 2000-ականների կեսերին՝ այն դեռևս քիչ է ուսումնասիրված, բայց նրա յուրատիպությունը և կենսունակությունն ակնհայտ են։ Այս սթրեսային փորձությունները, որով այն անցել է, ցույց են տվել, որ հենց այդպիսի օրգանականորեն ձևավորված քաղաքական կառուցվածքն է հանդիսանում արդյունավետ միջոց ռուս ժողովրդի համար ողջ մնալու և վեր բարձրանալու ոչ միայն առաջիկա տարիներին, այլև տասնամյակների կամ միգուցե առաջիկա դարի ընթացքում։ Այսպիսով ռուսական պատմությանը հայտնի են պետության չորս հիմնական մոդելներ, որոնք պայմանականորեն կարող են բաժանվել իրենց հիմնադիրների անուններով. Իվան Երրորդի պետությունը (Մոսկովյան և ամբողջ Ռուսիայի թագավորություն, 15-17-րդ դարեր), Պետրոս Մեծի պետությունը (Ռուսական կայսրություն, 18-19-րդ դարեր), Լենինի պետությունը (ԽՍՀՄ, 20-րդ դար) և Պուտինի պետությունը (ՌԴ, 21-րդ դար)։ Ստեղծված լինելով գումիլևեյան բնորոշմամբ «մեծ կամքի» տեր մարդկանց կողմից՝ այս մեծ քաղաքական մեքենաները, փոխարինելով մեկը մյուսին, վերանորոգվում և ադապտացվում էին իրենց գոյության ընթացքում՝ դարեդար ապահովելով ռուսական աշխարհի առաջընթացը։
Պուտինի մեծ քաղաքական մեքենան նոր միայն թափ է հավաքում և պատրաստվում է երկար, բարդ և հետաքրքիր աշխատանքի։ Ամբողջական հզորության հասնելը դեռ առջևում է, այնպես որ դեռևս երկար տարիներ Ռուսաստանը կմնա Պուտինի պետությունը, այնպես ինչպես ժամանակակից Ֆրանսիան իրեն կոչում է դը Գոլի Հինգերորդ հանրապետություն, Թուրքիան (չնայած որ այօրվա իշխանությունները հակաքեմալական են) շարունակում է հենվել Աթաթուրքի վեց աղեղների գաղափարախոսության վրա, իսկ ԱՄՆ-ն՝ «հիմնադիր հայրերի» արժեքների և կերպարների վրա։ Անհրաժեշտ է պուտինյան իշխանության համակարգի և առհասարակ գաղափարների և չափումների ամբողջական ճանաչում, իմաստավորում և նկարագրում՝ որպես ապագայի գաղափարախոսություն։ Հենց ապագայի, քանի որ ներկայիս Պուտինը հազիվ թե համարվի պուտինիստ, այնպես, ինչպես Մարքսը մարքիսիտ չէր, և փաստ չէ, որ նա կցանկանար այսպիսին լիներ, եթե իմանար, թե դա ինչ է։ Բայց դա անհրաժեշտ է նաև բոլոր նրանց համար, ովքեր Պուտին չեն, բայց կցանկանային լինել ինչպես նա։ Անհրաժեշտ է, որպեսզի նրա մեթոդները և մոտեցումները հնարավոր լինի հաղորդել դեպի ապագա։
Նկարագրությունը պետք է լինի ոչ թե «մեր կամ ձեր» պրոպագանդայի տեսքով, այլ այնպիսի լեզվով, որ թե՛ ռուսը, և թե՛ հակառուսն ընկալեն այն որպես չափավոր հերետիկոսական։ Այսպիսի լեզուն կարող է ընդունելի լինել բավական լայն լսարանին, քանի որ ռուսական քաղաքական համակարգը պետքական է ոչ միայն մեր ապագայի համար, այլև օտարների, քանի որ արդեն այդ համակարգի, կամ առանձին բաղադրիչների պահանջ կա դրսում, որի փորձն ուսումնասիրում են և մասամբ կիրառում, այն նմանակում են ոչ միայն տարբեր երկրների իշխողները, այլ նաև ընդդիմադիրները։ Օտարերկրյա քաղաքական գործիչները Ռուսաստանին են վերագրում աշխարհով մեկ ընտրություններին ու հանրաքվեներին միջամտությունը։ Իրականում, հարցն ավելի լուրջ է. Ռուսաստանը ներխուժում է նրանց ուղեղների մեջ և նրանք չգիտեն, թե ինչ անեն իրենց իսկ գիտակցության փոփոխության հետ։ Այն բանից հետո, երբ անհաջող 1990-ականներից հետո մեր երկիրը հրաժարավեց գաղափարների ներկրումից և ինքը ստեղծեց գաղափարներ ու անցավ տեղեկատվական հակահարձակման Արևմուտքի նկատմամբ, եվրոպացի և ամերիկացի փորձագետները սկսեցին ավելի հաճախ սխալվել իրենց կանխատեսումներում։ Օրինակ նրանց զարմացնում է ընտրազանգվածի պարանորմալ նախընտրությունները։ Չիմինալով ինչ ասել՝ նրանք խոսում են պոպուլիզմի մասին։ Կարելի է և այդպես, եթե այլ խոսքեր չկան։ Միևնույն ժամանակ օտարերկրացիների հետաքրքրությունը ռուսական քաղաքական ալգորիթմի նկատմամբ հասկանալի է. իրենց մոտ մարգարեներ չկան, իսկ նրանց հետ այսօր կատարվողը Ռուսաստանը վաղուց կանխագուշակել է։
Երբ բոլորը խելքները կորցրել էին գլոբալիզացիայից և աղմկում էին առանց սահմանների աշխարհի մասին, Մոսկվան հստակ ակնարկում էր, որ ինքնիշխանությունը և ազգային շահերը նշանակություն ունեն։ Այն ժամանակ շատերը մեզ մեղադրում էին իբր նորաձևությունից դուրս բաներից խոսելու մեջ։ Մեզ սովորեցնում էին, որ պետք չէ 19-րդ դարի արժեքներից կախվել, այլ քայլել դեպի 21-րդ դար, որտեղ չեն լինի ինքնիշխան երկրներ և ազգային պետություններ։ 21-րդ դարում սակայն եղավ այն, ինչ մենք էին կարծում։ Անգլիական բրեքսիթը, ամերիկյան «great again»-ը, եվրոպական հակամիգրացիոն տրամադրությունները միայն առաջին հատվածական դրսևորումներ են ապագլոբալիզացման, վերասուվերենիզացիայի և նացիոնալիզմի։ Երբ ամեն անկյունում գովերգում էին ինտերնետը՝ որպես անձեռնամխելի տարածության, որտեղ ամեն մեկին ամեն ինչ կարելի է, հենց Ռուսաստանից հնչեց մոլերեցված մարդկությանն ուղված հարցը՝ «իսկ ովքեր ենք մենք համաշխարհային սարդոստայնում․ սարդը, թե՞ ճանճը»։ Իսկ այսօր այդ ազատ տարածքը, որը ժամնակին ներկայացվում էր որպես դրախտի նախատիպ, արդեն լի է կիբերոստիկանությամբ, կիբերզորքերով, կիբերլրտեսներով, կիբերահաբեկիչներով և կիբերհանցագործներով։
Երբ «հեգեմոնի» ներդաշնակությունը ոչ ոք կասկածի տակ չէր առնում և համաշխարհային տիրապետության ամերիկյան երազանքը կարծես կյանքի էր կոչվել ու եկել էլ «պատմության ավարտը», տիրող լռությունը հանկարծակի խախտեց Մյունխենի հայտնի ելութը։ Այն ժամանակ դա դիտվեց այլախոհական, իսկ այսօր այդ ելույթի խոսքերը դարձել են ինքնին ճշմարիտ. Ամերիկայից դժգոհ են բոլորը, այդ թվում՝ ամերիկացիները։ Վերջերս սակավ հայտնի թուրքերեն «derin devlet» տերմինը թուրքական քաղաքական բառարանից տարածվեց ԱՄՆ-ի լրատվամիջոցներում և թարգմանվեց որպես «deep state» (խորը պետություն): Այն նշանակում է, որ արտաքինից երևացող ժողովրդավարական ինստիտուտների հետևում դաժան և ոչ ժողովրդավարական կազմակերպություն գոյություն ունի, որը և կրում է իրական իշխանությունը։ Գործնականում այն ուժի, փողի և մանիպուլյացիայի միջոցով գործող մեխանիզմ է։ Հայտնաբերելով այդ «խորը պետությունը»՝ ամերիկացիներըն այդքան էլ չզարմացան, քանի որ վաղուց կասկածներ ունենին այդ մասին։ Այդ անհայտ խորքից դուրս են գալիս հասարակության համար լուսավոր ժողովրդավարական հեքիաթներ՝ ընտրության պատրանքը, ազատության զգացողությունը, բացառիկության զգացողությունը և այլն։
Ժողովրդավարության կողմից որպես սոցիալական էներգիայի աղբյուր օգտագործվող անվստահությունը և նախանձը հանգեցնում են քննադատության բացարձականացմանը և անհագստության բարձր մակարդակի։ Հանրային քաղաքական գործիչների բարի մտադրություններին ոչ ոք այլևս չի հավատում, նրանց նախանձում են և այդ պատճառով համարում են նրանց արատավոր և խորանմանկ, ինչու չէ նաև սրիկա։ Հայտնի հեռուստասերիալները, սկսած «Boss»-ից մինչև «House of Cards», համապտասխանաբար արտացոլում են էլիտաների մռայլ պատկերը։ Սրիկային չի կարելի թույլ տալ հեռուն գնալ, քանի որ նա սրիկա է։ Իսկ երբ լուրջ բոլորը ենթադրաբար սրիկաներ են, ապա նրանց կարելի է զսպել այլ սրիկաների միջոցով։ Այդպես առաջանում է զսպումների և հակակշիռների մեխանիզմը. ստորության հավասարակշռույթունը, ագահության բալանսը, խաբեության ներդաշնակությունը։ Եթե անգամ ինչ որ մեկը իրեն պահում է ոչ ներդաշնակ, խորքային պետությունն անտեսանելի ձեռքով քաշում է նրան ներքև։ Արևմուտքի բնակիչը սկսում է նայել շուրջբոլորը և փնտրել գոյատևելու նոր միջոցներ և ձևեր։ Եվ տեսնում է Ռուսաստանը։ Մեր համակարգը և առհասարակ մեր ամեն ինչն, իհարկե, կատարյալ չեն, բայց ազնիվ են։ Չնայած բոլորի համար «ազնիվը» դեռևս չի նշանակում «ավելի լավ», բայց այն զուրկ չէ գրավչությունից։
Մեզ մոտ պետությունը չի կիսվում խորքայինի և արտաքինի, այլ կառուցվում է ամբողջությամբ՝ բոլոր բաղադրիչներով։ Անգամ ամենակոշտ ուժային կառույցները համապատասխան են նրան, ինչը երևում է արտաքինից։ Բյուրոկրատիան, երբ նույնիսկ խորամանկում է, դա չի անում մանրակրկտորեն, հասկանալով, որ «միևնույն է բոլորն ամեն ինչ հասկանում են»։ Ներքին մեծ լարվածությունը՝ կապված հսկայական տարածության պահպանմամբ, և աշխարհաքաղաքական պայքարի մեջ մշտական գոյությունը դարձնում են ռազմա-ոստիկանական գործառությները կարևորագույն և որոշիչ։ Ավանդաբար այն չեն թաքցնում, այլ հակառակը, ցույցադրում են, քանի որ Ռուսաստանը երբեք չեն ղեկավարել առևտրականները (բացառությամբ 1917թ,-ի մի քանի ամիսների և 1990-ականներին մի քանի տարի), որոնք ռազմական գործը կստորադասեին առևտրից կամ լիբերալները, որոնք մերժում են ամեն ինչ կապված «ոստիկանականի» հետ։ Ոչ ոք չկար, որ թաքցներ ճշմատությունը պատրանքերով՝ երկրոդ պլան մղելով ցանկացած պետության բնորոշ հատկությունը՝ լինել պաշտպանության և հարձակման գործիք։ Խորքային պետություն Ռուսաստանում չկա, ամեն ինչ աչքի առաջ է։ Փոխարենը կա խորքային ժողովուրդ։
Փայլուն մակերեսի վրա շողում է էլիտան, դարեդար ակտիվորեն ներառելով ժողովրդին իր միջոցառումներին՝ կուսակցական հավաքներ, պատերազմեներ, ընտրություններ, տնտեսական փորձարկումներ։ Ժողովուրդը մասնակցում է միջոցառումներին, բայց մակերեսին չի երևում՝ ապրելով իր խորքում՝ ընդհանրապես այլ կյանքով։ Երկու ազգային կյանքեր, մակերեսային և խորքային, երբեմն ապրում են հակադիր բևեռներում, երբեմն միևնույն, բայց երբեք չեն ձուլվում իրար հետ։ Խորքային ժողովուրդը միշտ զգոն է՝ զերծ սոցիոլոգիական հարցումների, ագիտացիայի, սպառնալիքների և այլ ազդեցության միջոցներից։ Գիտակցումը, թե ով է նա, ինչ է մտածում և ուզում, հաճախ գալիս է հանկարծակի և ուշ ու ոչ նրանց մոտ, ովքեր կարող են ինչ-որ բան անել։ Եզակի հասարակագետներ փորձում են հասկանալ, թե արդյոք խորքային ժողովուրդն իր քանակով հավասար է բնակչությանը, թե միայն դրա մի մասն է։ Տարբեր ժամանակներ նրանց շարքում եղել են գյուղացիները, պրոլատարիատը, անկուսակցականները և պետական ծառայողները։ Երբեմն մտածել են, որ այն հորինված է և իրականության մեջ գոյություն չունի, բարեփոխումներ են արվել առանց նրան հարցնելու, բայց արագ բախվել են նրա հետ՝ եզրակացնելով, որ ամեն դեպքում «ինչ-որ բան կա»։ Մեկ անգամ չէ որ այն զիջել է զավթիչներին, բայց միշտ հետ է վերադարձել։ Իր հսկայական ծավալով խորքայի ժողովուրդը ստեղծում է անորոշ մշակութային ձգողություն, որը միավորում է ազգին և ձգում էլիտաներին դեպի իրենց հողը, որոնք ժամանակ առ ժամանակ փորձում են կոսմոպոլիտների պես սավառնել։
Ժողովրդականությունն, ինչ էլ որ դա նշանակի, նախորդում է պետականությանը, կանխորոշում է դրա ձևը, սահմանափակում է տեսաբանների երևակայությունը և ստիպում գործիչներին գնալ կոնկրետ գործողությունների։ Այն ձգում է ամեն ինչ՝ ներառելով բոլոր քաղաքական ուղղությունները։ Ռուսաստանում սկսել հնարավոր է ամեն կերպ՝ պահպանողականությունից, սոցիալիզմից, լիբերալիզմից, բայց ավարտել ստիպված եք միայն մեկ ձևով։ Այն ձևով, ինչն իրականում գոյություն ունի։ Ժողովրդին լսելու և հասկանալու, նրան ամբողջ խորությամբ տեսնելու և համապատասխանորեն գործելու ունակությունը Պուտինի պետության եզակի և հիմնական առավելությունն է։ Այն համապատասխան է ժողովրդին, նրա ճանապարհին, ինչը նշանակում է, որ ենթակա չէ պատմության առաջիկա հոսանքների կործանարար ծանրաբեռնվածությանը։ Հետևաբար, այն արդյունավետ է և հարատև։
Նոր համակարգում բոլոր հիմնարկները ենթակա են գլխավոր խնդրին՝ և քաղաքացիների հետ բարձրագույն ղեկավարի փոխգործունեությանը և վստահելի հաղորդակցությանը։ Իշխանության տարբեր ճյուղերը հանգում են առաջնորդի անձին, ոչ թե իրենք իրենցից արժեք ներկայացնելով, այլ միայն այնքանով, որքանով ապահովվում են կապը նրա հետ։ Բացի դրանցից, շրջանցելով պաշտոնական կառուցվածքներին և էլիտար խմբերին, աշխատում են հաղորդակցության ոչ պաշտոնական միջոցներ։ Իսկ երբ հիմարությունը, հետամնացությունը կամ կոռուպցիան մարդկանց հետ շփման գծերում առաջացնում են խոչընդոտներ, լսելիությունը վերականգնելու համար գործադրվում են վճռական միջոցներ։ Արևմուտքի կողմից ընդունված բազմաշերտ քաղաքական կառուցակարգերը մեր մոտ երբեմն համարվում են մասամբ ծիսական՝ սահմանված ավելի շատ նրան համար, որ լինի ինչպես «բոլորի մոտ է», որպեսզի մեր քաղաքական մշակույթի տարբերություններն ոչ այնքան ուժեղ երևան հարևանների աչքում, չգրգռեն և չվախեցնեն նրանց։ Նրանք նման են տոնական հագուստի, որով գնում են օտարների մոտ, իսկ մեզ մոտ մենք տնային հագուստով ենք։
Ըստ էության հասարակությունը վստահում էմիայն առաջին դեմքերին։ Շատ պարզ կլինի հղում անել «բարի թագավորի նկատմամբ հավատին»։ Խորքային ժողովուրդը միամիտ չէ և դժվար թե բարեհոգությունը համարի թագավորական հականիշ։ Ավելի շուտ նա կարող է մտածել ճշմարիտ ղեկավարի մասին նույնն, ինչը Էյնշտեյնը ասել է Աստծո մասին. «հնարամիտ է, բայց, ոչ չարամիտ»։ Ռուսական պետության ժամանակից մոդելը սկսվում է վստահությունից և հենց վստահության վրա էլ պահվում է։ Դրանում նրա արմատական տարբերությունն է արևմտյանից, որն անվստահության և քննադատություն է սերմանում։ Մեր նոր պետությունը եկող դարում ունենալու է երկար և փառահեղ պատմություն։ Այն չի կոտրվի։ Այն ստանալու և պահպանելու է աշխարհաքաղաքական պայքարի հաղթական դափնիները։ Սրա հետ վաղ թե ուշ ստիպված են լինելու համակերպվել նրանք, ովքեր պահանջում են, որ Ռուսաստանը «փոխի իր վարքը»։ Քանի որ նրանց միայն թվում է, որ իրենք ընտրություն ունեն։
Հոդվածի բնօրինակը՝ ng.ru կայքում։