Մարդիկ կարող են ասել, ինչ ուզում են, ես, միևնույն է, չեմ հավատում, թե տիկին Մաթիլդա Ջամոդեսկին մահացել է սրտի տագնապից: Ես ամեն ինչ գիտեմ: Եվ բնավ չեմ գնա այն տունը, որտեղից այսօր տանելու են նրան դեպի երազված հանգիստը: Ամենևին ցանկություն չունեմ տեսնել մի մարդու, որն ինձանից լավ գիտի, թե ինչու է մահացել նա, ցանկություն չունեմ սեղմելու այդ մարդու ձեռքը և լռել:
Ուրիշ ճանապարհ եմ ես այսօր գնալու: Այն, իհարկե, մի քիչ երկար կլինի, բայց աշնանային օրը գեղեցիկ է, խաղաղ, և հոգիս մենակության է ձգտում: Շուտով կանգնած կլինեմ այգու ցանկապատի տակ, որտեղից անցած գարնանը վերջին անգամ տեսա Մաթիլդային: Առանձնատան փակոցափեղկերը բոլորը փակ կլինեն, խճածածկ ճանապարհները՝ ծածկված դեղնակարմիր տերևներով, և ես, ցանկապատի հետևում կանգնած, կտեսնեմ ծառերի արանքում փայլփլող սպիտակ մարմարը, որից քանդակված է «Հույն պարուհին»:
Այսօր դեռ երկար եմ մտածելու այն երեկոյի մասին: Նախախնամության կամքն էր երևի, որ այդ օրը, վերջին պահին, հանկարծ որոշեցի ընդունել Վարտենհայմերների հրավերը. ես, որ տարիների հետ լրիվ կորցրել էի հետաքրքրությունս աշխարհիկ կյանքի հանդեպ: Մեղավորը երևի այն ջերմ քամին էր, որ երեկոյան սարերից իջել ու ինձ քաղաքից դուրս էր կանչում: Բացի այդ, տոնակատարությունը, որով Վարտենհայմերներն իրենց առանձնատան բացումն էին անելու, այգում էր լինելու, և պայմանականություններով կաշկանդվելու վախ կարելի էր չունենալ: Զարմանալի է, գնալիս ամենևին չէի մտածել, որ այնտեղ կհանդիպեմ տիկին Մաթիլդային, բայց չէ՞ որ գիտեի, որ պարոն ֆոն Վարտենհայմերը գնել էր Զամոդեսկու «Հույն պարուհին» իր առանձնատան պարտեզում տեղադրելու համար: Իսկ որ տիկին ֆոն Վարտենհայմերը սիրահարված էր քանդակագործին, ինչպես, ի դեպ, բոլոր կանայք, նույնպես գիտեի:
Իհարկե, առանց այդ երեկոյի էլ այսօր երկար էի մտորելու Մաթիլդայի մասին, քանի որ շատուշատ թանկագին հուշեր ունեի նրա պատանության տարիներին մեր միասին անցկացրած օրերից, իսկ այն ամառը յոթ տարի առաջ, որից ուղիղ մեկ տարի հետո նա Զամոդեսկու հարսնացուն դարձավ, ժնևյան լճի ափին, այդ ամառը այնքան էլ հեշտ չեմ մոռանա: Չնայած արդեն արծաթաթել մազերիս՝ այն ժամանակ նույնիսկ ինչ-ինչ հույսեր փայփայեցի կարծես, որովհետև հետո, մեկ տարի անց, երբ նա նշանվեց, որոշ հուսախաբություն ապրեցի, բայց և գրեթե համոզված էի, ավելին՝ նույնիսկ հույս ունեի, որ նա Զամոդեսկու հետ չէր կարող երջանիկ լինել: Դրանից հետո նրան առաջին անգամ տեսա այն խնջույքի ժամանակ, որ Գրեգոր Զամոդեսկին կազմակերպել էր Գուսհաուզ նրբանցքի իր արվեստանոցում, հարսանեկան ճանապարհորդությունից վերադառնալուց անմիջապես հետո, երբ զվարճալի լինելու համար բոլոր հրավիրվածները ներկայանում էին չինական կամ ճապոնական հանդերձանքով: Նա ինձ շատ հանգիստ բարևեց, և նրա ողջ էությունը անհոգություն ու խինդ էր ճառագում: Բայց քիչ անց, երբ զրուցում էր հյուրերի հետ, ժամանակ առ ժամանակ հանդիպում էի ինձ ուղղված նրա տարօրինակ հայացքներին, և մի պահ մտածելուց հետո հասկացա՝ ինչ էր արտահայտում նրա հայացքը: Այն ասում էր. «Բարեկա՛մս, Դուք հավատացած եք, որ նա ամուսնացել է ինձ հետ սոսկ դրամի համար: Հավատացած եք, որ նա ինձ չի սիրում: Հավատացած եք, որ ամենևին էլ երջանիկ չեմ նրա հետ: Դուք սխալվում եք: Դուք որոշակիորեն սխալվում եք: Հապա տեսեք, թե որքան ուրախ եմ ես, և ինչպես են շողշողում իմ աչքերը»: Հետո մի քանի անգամ էլ տեսա նրան, բայց միշտ հպանցիկորեն: Մի անգամ ուղևորության ժամանակ հանդիպեցին մեր գնացքները, և ես կայարանի ռեստորաններից մեկում ճաշեցի նրա ու ամուսնու հետ: Ամուսինը շարունակ անեկդոտներ էր պատմում, որոնք ամենևին էլ սրամիտ չէին: Մի անգամ էլ հանդիպեցի նրան թատրոնում: Իր մայրիկի հետ էր, որը դարձյալ ավելի գեղեցիկ էր, քան ինքը: Սատանան գիտի՝ որտեղ էր այդ ժամանակ պարոն Զամոդեսկին:
Անցած ձմռանը Պրատերում տեսա նրան: Պարզկա, ցուրտ օր էր, և նա դստեր հետ քայլում էր սարսռուն ձյուների վրա՝ մերկ շագանակենիների տակով: Կառքը դանդաղընթաց գնում էր նրանց ետևից: Ես ճանապարհի մյուս կողմում էի, անգամ փողոցը չանցա: Հավանաբար տարված էի ուրիշ հետաքրքրություններով, և Մաթիլդան արդեն առանձնապես չէր զբաղեցնում միտքս: Մի խոսքով, նրա և նրա հանկարծահաս մահվան պատճառով երևի այսքան մտատանջություններ չունենայի, եթե չլիներ այն վերջին հանդիպումը Վարտենհայմերների մոտ: Հիմա այդ երեկոն հիշում եմ զարմանալի պարզությամբ, ինչպես ժնևյան լճի շատուշատ օրեր: Երբ տեղ հասա, արդեն բավական մութ էր: Հյուրերը շրջում էին ծառուղիներում: Ողջունեցի տանտիրոջն ու մի քանի ծանոթի: Ինչ-որ տեղ՝ հատուկ ձևավորված ծառերի տաղավարում, նվագում էր սալոնային փոքրիկ նվագախումբը: Քիչ հետո կանգնած էի փոքրիկ ջրավազանի ափին, որը կիսաշրջանաձև բոլորված էր բարձր ծառերով: Ավազանի կենտրոնում՝ մուգ գույնի պատվանդանի վրա, ասես ջրերի վրա ծածանվելով՝ շողշողում էր «Հույն պարուհին». առանձնատան պատուհաններից ընկնող էլեկտրական լույսերի տակ այն ներկայանում էր մի առանձնակի՝ թատերային շուքով: Հիշում եմ, թե ինչ ջերմ ընդունելության արժանացավ այդ գործը դրանից մեկ տարի առաջ «Սեցեսիոնում»: Պետք է խոստովանեմ, որ ինձ վրա էլ էր որոշ տպավորություն գործել՝ չնայած Զամոդեսկու հանդեպ ունեցածս հակակրանքին և այն տարօրինակ զգացողությանս, թե որոշ լավ գործեր, որ երբեմն-երբեմն հաջողվում են Զամոդեսկուն, իրականում ոչ թե ինքն է ստեղծում, այլ իր մեջ եղած ինչ-որ ուժ, ինչ-որ առեղծվածային, բոցավառ, դիվային բան, որն, անշուշտ, մարելու է, երբ նա դադարի երիտասարդ ու սիրված լինելուց: Ես հավատում եմ, որ կան նման կարգի շատ արվեստագետներ, և այս համոզմունքը վաղուց ի վեր մեծ բավականություն է պատճառում ինձ:
Մաթիլդային տեսա լճակի մոտ: Քայլում էր՝ մի երիտասարդի թևանցուկ, որն ինձ վրա ռազմական դպրոցի ուսանողի տպավորություն թողեց: Նա ներկայացավ որպես տանտերերի ազգական: Մենք երեքով զվարթ զրուցում էինք՝ շրջելով ծառուղիներով, ուր արդեն ամենուրեք վառվում էին լապտերները: Տանտիկինը Զամոդեսկու հետ մեր դիմաց դուրս եկավ: Մի քիչ միասին կանգնեցինք, և, որքան էլ տարօրինակ է, ես մի քանի գովասանական խոսքեր ասացի «Հույն պարուհու» մասին: Բայց այնքան էլ մեղավոր չէի, հավանաբար օդը հագեցած էր մեղմ ու անուշ մի տրամադրությամբ, ինչպես լինում է գարնանային երեկոներին, երբ սովորաբար միմյանց նկատմամբ անտարբեր մարդիկ սրտագին ողջունում են իրար, մտերիմները միմյանց ողողում են գորովալի զեղումներով: Այդպես էլ, երբ քիչ անց նստարանին նստած ծխում էի, ինձ ընկերացավ մի պարոն, որին հազիվ էի ճանաչում, ու հանկարծ սկսեց գնահատանքի խոսքեր ասել նրանց հասցեին, ովքեր կարողանում են մեր հյուրընկալների նման վայելել իրենց հարստությունը: Ես միանգամայն համաձայն էի նրա հետ, թեև Վարտենհայմերներին տխմար սնոբ եմ համարում: Ապա, և դարձյալ առանց հիմքերի, այդ պարոնին իմ տեսակետները ներկայացրի ժամանակակից քանդակագործության վերաբերյալ, որից այնքան էլ բան չեմ հասկանում, տեսակետներ, որոնք ուրիշ անգամ նրա համար հազիվ թե հետաքրքրություն ներկայացնեին, բայց գարնան հոգեթով երեկոյի ազդեցությամբ նա եռանդուն հավանություն էր տալիս ասածներիս: Ավելի ուշ հանդիպեցի տանտիրոջ զարմուհիներին, որոնք տոնակատարությունն առանձնապես ռոմանտիկ էին համարում այն պատճառով, որ լույսերը լուսավորում էին ծառերի սաղարթների միջով, և երաժշտությունը հեռվից էր գալիս: Այդ պահին մենք կանգնած էինք ճիշտ նվագախմբի կողքին, բայցևայնպես, ես այդ դիտարկումն անհիմն չհամարեցի: Ահա այդպես լցված էի երեկոյի համակող տրամադրությամբ:
Ընթրիքը փոքրիկ սեղանների շուրջն էր, որոնց մի մասը, որքան տարածությունն էր թույլ տալիս, դրված էր ընդարձակ հրապարակում, իսկ մյուսները տեղավորված էին կից տաղավարում: Ապակե երեք մեծ դռները լայն բացված էին: Ես զարմուհիներից մեկի հետ տեղ գրավեցի ազատ սեղանի մոտ, մյուս կողքիս նստեց Մաթիլդան՝ ռազմական դպրոցի սան հիշեցնող պարոնի հետ, որը, ինչպես շուտով պարզվեց, բանկային ծառայող էր և պահեստի սպա: Մեր դիմաց՝ տաղավարում, նստած էր Զամոդեսկին՝ տանտիրուհու և մի այլ գեղեցիկ տիկնոջ միջև, որին չէի ճանաչում: Զամոդեսկին ձեռքի ուրախ շարժումով օդային համբույր ուղարկեց կնոջը: Նա ժպտաց, գլխով արեց: Առանց որևէ մտադրության ես ուշադիր դիտում էի Զամոդեսկուն. նա իրոք գեղեցիկ էր՝ իր պողպատակապտավուն աչքերով, սև այտմորուսով, որը ձախ ձեռքի երկու մատներով ստեպ-ստեպ հարդարում էր կզակի վրա: Դեռ չեմ հանդիպել մեկին, որն այնքան հեղեղված լիներ խոսքերով, ժպիտներով ու հայացքներով, որքան Զամոդեսկին այդ երեկո: Սկզբում ինձ թվում էր, թե նա այդ ամենը պարզապես հանդուրժում էր: Բայց կանանց հետ թաքուն շշնջալու ձևից, նրա անտանելի հաղթական հայացքներից և հատկապես հարևանուհիների խանդավառ աշխուժությունից շուտով հասկացա, որ արտաքուստ անմեղ թվացող զրույցը սնվում էր ինչ-որ գաղտնի կրակով: Այդ ամենը, բնականաբար, տեսնում էր նաև Մաթիլդան, բայց անտարբեր ձևանալով՝ զրուցում էր մերթ ինձ հետ, մերթ հարևանուհու:
Քիչ անց նա զրուցում էր արդեն միայն ինձ հետ, հետաքրքրվում կյանքիս արտաքին կողմերով, ուշադիր լսում անցած տարի Աթենք կատարած ուղևորությանս պատմությունը: Հետո սկսեց պատմել իր դստրիկի մասին, որն արդեն կարողանում էր լսողությամբ կատարել Շումանի երգերից: Խոսեց իր ծնողների մասին, որոնք, չնայած առաջացած տարիքին, նոր տուն էին գնել Հիտցինգում, հիշեց անցած տարի Զալցբուրգում գնած հին կերպասեղենի և հազար ու մի բաների մասին: Բայց այդ զրույցի խորքում մի լուռ, անզիջում պայքար էր ընթանում իմ և նրա միջև: Նա իր հանգստությամբ փորձում էր ինձ համոզել, թե ինքը կատարյալ երջանիկ է, իսկ ես հրաժարվում էի հավատալ: Ակամա հիշեցի այն չինա-ճապոնական երեկոն Զամոդեսկու արվեստանոցում, ուր նա նույնպիսի ջանքեր էր գործադրում: Այս անգամ նա հավանաբար զգում էր, որ չի հաջողվում կասկածներս ցրել, որ հարկավոր է ինչ-որ բան մտածել: Եվ սկսեց ուշադրությունս հրավիրել իր ամուսնու նկատմամբ երկու գեղեցիկ կանանց պատրաստակամ ու սիրալիր վերաբերմունքի վրա, պատմեց կանանց շրջանում նրա ունեցած հաջողությունների մասին՝ կարծես հպարտանալով նրա ոչ միայն տաղանդով ու գեղեցկությամբ, այլև այդ հաջողություններով՝ ինչպես լավ ընկերուհի՝ առանց թախծի, առանց անհանգստության: Բայց որքան ջանում էր անհոգ ու զվարթ երևալ, այնքան ավելի էր մթագնվում նրա ճակատը: Մի անգամ ես նույնիսկ մի քիչ վախեցա. նա բաժակ էր բարձրացրել՝ Զամոդեսկու կենացը խմելու, և հանկարծ ձեռքն սկսեց դողալ: Փորձեց հաղթահարել դողը, բայց մի պահ ոչ միայն մատները, այլև ամբողջ ձեռքն ու մարմինը նյարդային ցնցումի մեջ ընկան: Նա, իհարկե, կարողացավ հաղթահարել դողը, անմիջապես գտավ իրեն, կողքից մի հայացք ձգեց վրաս, և հավանաբար հասկանալով, որ խաղը տանուլ էր տալիս՝ մի վերջին ճիգ արեց ու ասաց. «Գրազ կգամ, որ դուք ինձ խանդոտ կին եք համարում»: Մինչ ես կփորձեի որևէ բան ասել, անմիջապես շարունակեց. «Օհ, շատերն են այդպես կարծում: Սկզբում Գրեգորն էլ էր այդպես մտածում»: Նա դիտավորյալ բարձր էր խոսում, և կողքից կարելի էր ամեն ինչ լսել: «Այո,- ասում էր նա,- եթե այսպիսի ամուսին ունես՝ հռչակավոր, գեղեցիկ, և ինքդ էլ առանձնապես գեղեցկությամբ չես փայլում… Օհ, կարիք չկա առարկելու, գիտեմ, որ երեխայից հետո ես մի քիչ գեղեցկացել եմ»: Հնարավոր է նաև, որ նա ճիշտ էր, իսկ ես համոզված եմ, որ ամուսնու համար նրա կեցվածքի ազնվությունը երբեք որևէ նշանակություն չի ունեցել, ինչ վերաբերում է արտաքինին, ապա աղջկական նրբիրանությունը կորցնելուց հետո նա անշուշտ կորցրել էր իր միակ հրապույրը ամուսնու աչքում: Բայցևայնպես, ես չափազանցված խոսքերով հաստատում էի նրա ասածները: Նա կարծես սրտապնդվեց և աճող եռանդով շարունակեց. «Ես բոլորովին ընդունակ չեմ խանդելու: Սկզբում չգիտեի այդ մասին, աստիճանաբար եմ հասել այդ համոզման, և այն էլ՝ մի քանի տարի առաջ, Փարիզում… Գիտե՞ք, որ եղել ենք այնտեղ»:
Ես, իհարկե, գիտեի:
«Գրեգորն այնտեղ քանդակեց կոմսուհի Լա Հիրի և նախարար Շոկեի կիսանդրիներն ու մի քանի այլ գործեր: Այնտեղ մենք կարծես երիտասարդներ լինեինք… Մենք, իհարկե, դեռ երիատասարդ ենք… Ես ուզում էի ասել… այնտեղ մենք կարծես սիրահարներ լինեինք, անգամ, երբ բարձր հասարակության մեջ էինք գտնվում: Մի քանի անգամ եղանք ավստրիական դեսպանի մոտ, այցելում էինք Լա Հիրին և որոշ ազնվական տներ: Սակայն, ընդհանուր առմամբ, խուսափում էինք բարձրաշխարհիկ կյանքից: Անգամ ապրում էինք քաղաքից դուրս՝ Մոնմարտրում՝ մի անշուք տնակում, որը նաև Գրեգորի արվեստանոցն էր: Հավատո՞ւմ եք, մեզ հետ շփվող երիտասարդ արվեստագետներից ոչ մեկի մտքով չէր անցնում, որ մենք ամուսիններ ենք: Ես ամենուր Գրեգորի հետ էի: Երբեմն գիշերն ի լույս միասին նստում էինք «Աթենաս» սրճարանում՝ Լեանդրի ու Կարաբինի հետ: Հաճախ մեզ միանում էին կանայք, որոնց հետ Վիեննայում հազիվ թե կապ հաստատեի, թեև ի վերջո…»: Նա մի հայացք ձգեց տիկին Վարտենհայմերի կողմը, ապա փութկոտ շարունակեց. «Իսկ նրանց մեջ լինում էին նաև գեղեցիկ կանայք: Մի քանի անգամ մեզ ընկերակցեց Հենրի Շաբրանի վերջին սիրուհին, որը նրա մահից հետո միշտ սևեր էր հագնում, իսկ ամեն շաբաթ նոր սիրեկան էր ունենում. և նրանք նույնպես շրջում էին սգո հանդերձանքով. նա այդպես էր կամենում: Հաճախ ես հանդիպում տարօրինակ մարդկանց… Հավատացեք, կանայք այնտեղ էլ ամուսնուս հետևից քիչ չէին վազում, ինչպես ամեն տեղ: Զվարճալի էր: Բայց քանի որ ես միշտ կամ գրեթե միշտ նրա հետ էի, չէին համարձակվում չափն անցնել: Մանավանդ որ կարծում էին, թե սիրուհին էի:
Օ՜, եթե իմանային, որ ընդամենը կինն էի: Սակայն դուք չեք կարող պատկերացնել, թե մի անգամ ինչ արեցի: Ճիշտն ասած, ես էլ եմ զարմանում ինձ վրա»: Նա հայացքը խոնարհեց, ձայնը ցածրացնելով՝ ասաց. «Դա կարող էր նաև որոշ պատճառներ ունենալ, երևի գլխի եք ընկնում: Արդեն մի շաբաթ էր՝ գիտեի, որ երեխա եմ ունենալու: Ես աներևակայելիորեն երջանիկ էի: Սկզբնական շրջանում ոչ միայն շատ կենսուրախ էի, այլև զարմանալիորեն աշխույժ էի դարձել: Եվ այսպես, մի երեկո ես տղամարդու հագուստ եմ հագնում, և Գրեգորի հետ դուրս ենք գալիս արկածներ որոնելու: Ամենից առաջ ես, իհարկե, Գրեգորից խոսք վերցրի, որ նա իրեն ոչնչով չէր կաշկանդելու, այլապես ամբողջ պատմությունը կիմաստազրկվեր: Ի դեպ, ես հրաշալի տեսք ունեի, դուք ինձ չէիք ճանաչի այդ երեկո… Ոչ ոք չէր ճանաչի: Գրեգորի ընկերներից մեկը՝ ոմն Լեոն Ալբերտ՝ երիտասարդ նկարիչ, մի կուզիկ մարդ, այդ երեկո ուղեկցում էր մեզ: Այնքա՜ն լավ էր… մայիս… տաք… ու ես… հանդուգն… ազատ: Չեք կարող պատկերացնել: Թիկնոցս, մի շքեղ դեղին թիկնոց, հանել գցել էի թևիս… տղամարդու պես: Արդեն բավական մութ էր: Քաղաքամերձ զբոսայգու ռեստորաններից մեկում ճաշելուց հետո գնացինք Ռուլե, ուր այդ ժամանակ Լեգան էր երգում: Ու Մոնտոյան. «Tu t’en iras les pieds devant»: Դուք սա միայն վերջերս եք լսել Վիդենյան թատրոնում, այո՞»: Մաթիլդան մի կարճ հայացք ձգեց ամուսնու կողմը, որն ուշադրության չարժանացրեց այն: Այդ հայացքով Մաթիլդան կարծես հրաժեշտ էր տալիս նրան, հրաժեշտ էր տալիս երկար ժամանակով: Ապա մեկեն դարձավ անհամբեր, հախուռն, ասես նետվեց առաջ. «Ռուլեում մի գեղեցկուհի տիկին մեզ շատ մոտ՝ հենց մեր դիմաց նստած, սեթևեթում էր Գրեգորի հետ, բայց այնպիսի ձևով… հավատացեք, ավելի անպարկեշտ բան դժվար է պատկարեցնել: Եվ ինչպե՞ս ամուսինը հենց տեղում չխեղդեց նրան: Ես դա կանեի: Նա կարծեմ հերցոգուհի էր… Իզուր եք ծիծաղում, նա իրոք բարձրաշխարհիկ կին էր՝ չնայած պահվածքին… դա կարելի էր նկատել: Ճիշտն ասած, ես ուզում էի, որ Գրեգորը ընդառաջ գնար նրան… Իսկապես… ես հաճույքով կդիտեի, թե ինչպես են այդ կարգի բաներն սկսվում… կուզեի, որ Գրեգորը նամակ խցկեր նրա ձեռքը կամ, չգիտեմ, պարզապես վարվեր այնպես, ինչպես անում էր նման դեպքերում, երբ ես դեռ նրա կինը չէի: Այո՛, կուզեի տեսնել այդ բաները, թեև չի կարելի ասել, թե դա Գրեգորի համար վտանգ չէր ներկայացնի: Հավանաբար մենք՝ կանայքս, օժտված ենք տխուր հետաքրքրասիրությամբ: Բայց, փառք Աստծո, Գրեգորն ամենևին մտադրություն չուներ, և շուտով մենք նույնիսկ դուրս եկանք՝ թափառելու մայիսյան գիշերվա մեջ: Լեոնը միշտ մեզ հետ էր: Պետք է ասել, որ այդ գիշեր Լեոնը սիրահարվել էր ինձ և հակառակ իր մշտական պահվածքին՝ պարզապես ասպետ էր: Նա ընդհանրապես երկչոտ անձնավորություն էր: Արտաքինի պատճառով: Ես նրան ասացի.
«Մարդ երևի պետք է դեղին թիկնոց ունենա՝ թևին գցած, որ Դուք նրան պատիվ անեք»: Մենք ինքնամոռաց զբոսնում էինք՝ ինչպես երեք ուսանողներ: Վերջապես կատարվեց ամենահետաքրքիրը. գնացինք Մուլեն Ռուժ: Դա մեր ծրագրի մեջ էր: Ուզում էինք, որ վերջապես մի բան պատահեր: Մինչ այդ դեռ ոչինչ չէր եղել, բացի այն, որ փողոցում ինձ, պատկերացնո՞ւմ եք, ինձ, մի կնիկ էր կպել: Բայց դա մեր մտադրությունների մեջ չէր մտնում: Ժամը ութին Մուլեն Ռուժում էինք: Հավանաբար գիտեք, թե ինչ է կատարվում այնտեղ: Ճիշտն ասած, ես ավելի վատթարի էի սպասում: Սկզբում ոչ մի առանձնակի բան չպատահեց, թվում էր, թե այդպես էլ ոչինչ չէր լինելու: Ես մի քիչ վշտացած էի: «Կարծես երեխա լինես,- ասաց Գրեգորը,- դու դա ինչպե՞ս ես պատկերացնում, գալիս ենք, ու նրանք մեր ոտքե՞րն են ընկնում»: Նա ասաց «մեր» միայն Լեոնի հանդեպ անքաղաքավարի չլինելու համար. խոսք չէր կարող լինել այն մասին, թե որևէ մեկը կարող էր Լեոնի ոտքերն ընկնել: Արդեն պատրաստվում էինք գնալ, երբ գործն սկսեց ուրիշ ընթացք ստանալ: Իմ ուշադրությունը գրավեց մի անձնավորություն, իմ ուշադրությունը, այո՛, իմ… Նա մի քանի անգամ պատահաբար անցավ մեր սեղանի մոտով: Միանգամայն լուրջ էր և բոլորովին տարբերվում էր ներկա մյուս կանանցից: Հագնված էր ամենևին ոչ աչքի ընկնող ձևով՝ սպիտակ զգեստ, լրիվ սպիտակ: Նկատեցի, որ ծանոթանալու փորձ անող երկու թե երեք տղամարդկանց առհասարակ պատասխան չտվեց, պարզապես առաջ անցավ՝ հայացքի անգամ չարժանացնելով նրանց: Միայն դիտում էր պարը, դիտում էր հանգիստ, հետաքրքրասեր, ես կասեի՝ մասնագետի հայացքով: Լեոնն իր ծանոթներին հարցրեց,- ես էի խնդրել,- թե երբևէ որևէ տեղ հանդիպե՞լ էին այդ փխրուն էակին: Մեկն ասաց, որ անցած ձմեռ տեսել էր նրան լատինական թաղամասում հինգշաբթի օրերին կազմակերպվող պարահանդեսներից մեկում: Մեզանից մի փոքր հեռանալով՝ Լեոնն առիթ գտավ խոսելու նրա հետ, և երկուսով մոտեցան մեզ: Մի փոքրիկ սեղանի շուրջ նստած՝ շամպայն էինք խմում: Գրեգորն ամենևին ուշադրություն չէր դարձնում նրան, ասես նա այդտեղ չկար էլ: Խոսում էր ինձ հետ, միայն ինձ հետ: Եվ դա կարծես թե ավելի գրգռեց կնոջը, նա դարձավ զրուցասեր, զվարթ ու անմիջական, և ինչպես լինում է, իր կյանքի ամբողջ պատմությունը պատմեց մեզ:
Ինչեր ասես չէր տարել խեղճը: Հաճախ ես կարդում այդպիսի բաներ, բայց բոլորովին այլ է, երբ լսում ես կողքիդ նստածից՝ որպես եղելություն: Դեռ որոշ բաներ հիշում եմ: Տասնհինգ տարեկանում մեկը նրան գայթակղել ու թողել էր: Հետո նա եղել էր մանեկենուհի, մի փոքրիկ թատրոնում վիճակագրուհի էր աշխատել: Այնպիսի բաներ պատմեց տնօրենի մասին… Շամպայնի ազդեցությունը չլիներ, հաստատ հեռացած կլինեի… Ապա սիրահարվել էր բժշկականի մի ուսանողի, որն անատոմիկում աշխատելիս էր եղել… Հաճախ ստիպված էր եղել նրան ուղղակի դիարանից հանել, իսկ ավելի հաճախ պարզապես մնացել էր մոտը՝ դիարանում: Ոչ, ուղղակի հնարավոր չէ կրկնել այն ամենը, ինչ նա պատմում էր մեզ: Բուժաշխատողն, իհարկե, նույնպես լքել էր նրան: Իսկ ահա, այդ մեկն արդեն նա չէր կարողացել տանել: Ու փորձել էր վերջ տալ կյանքին: Նա սկսեց ծաղրել իրեն… և այնպիսի արտահայտություններով… Դեռ լսում եմ նրա ձայնը… սովորականից մի քիչ տարբեր… խռպոտ:
Մեկ էլ հանկարծ հետ տարավ զգեստը, ցույց տվեց փոքրիկ կարմրավուն սպին՝ ձախ կրծքի վրա: Մինչ մենք ամենայն լրջությամբ դիտում էինք սպին, ասաց, ո՛չ, ուղղակի ճչաց ամուսնուս երեսին՝ համբուրե՛ք: Արդեն ասել եմ, որ Գրեգորն ամենևին ուշադրություն չէր դարձնում նրան: Այդ ժամանակ էլ, երբ նա իր պատմությունն էր անում, Գրեգորը համարյա չէր լսում, նայում էր սրահին, ծխում էր, և հիմա, երբ նա այդպես ճչաց, Գրեգորը միայն թեթևակի ժպտաց: Բայց ես հանգիստ չէի տալիս նրան, հրում էի, ճմկթում էի… իսկապես, մի քիչ հարբած էի կարծես, համենայնդեպս, անսովոր վիճակում էի: Եվ ուզեր թե չուզեր, Գրեգորը պետք է սպին … այսինքն՝ գոնե շրթունքներով հպվեր տեղին: Այո: Հետո մենք ուղղակի խենթացել էինք: Երբեք այդքան չէի ծիծաղել, և չգիտեմ էլ՝ ինչու: Երբեք չէի պատկերացնի, որ կին արարածը, և այն էլ այդպիսի կինը, մի ժամվա մեջ այնպես խելահեղ սիրահարվեր մեկին, ինչպես այդ կինն էր այդ երեկո սիրահարվել Գրեգորին: Նրա անունը Մադլեն էր»:
Չգիտեմ, Մաթիլդան դիտավորյալ բարձր արտասանեց նրա անունը, թե ոչ, համենայնդեպս ինձ թվաց, թե ամուսինը լսեց այդ անունը, որովհետև նայեց մեր կողմը: Կինը չնայեց նրան, բայց մեր հայացքները հանդիպեցին և մի պահ գամվեցին իրար՝ չէի ասի, թե համակրանքով: Հետո նա թեթևակի ժպտաց կնոջը, կինը գլխի շարժումով պատասխանեց, նա շարունակեց խոսել իր հարևանուհիների հետ, և Մաթիլդան կրկին դարձավ դեպի ինձ. «Ես, իհարկե, չեմ կարող նրա բոլոր խոսքերը հիշել, արդեն այնպիսի շփոթ էր: Սակայն պետք է անկեղծ լինեմ, եկավ մի պահ, երբ ես մի փոքր ինձ կորցրի: Դա այն ժամանակ էր, երբ Մադլենը բռնել էր ամուսնուս ձեռքն ու համբուրում էր: Բայց քիչ անց ամեն ինչ կարգին էր: Չէ՞ որ ես պարտավոր էի մտածել մեր երեխայի մասին: Եվ հանկարծ ամբողջ էությամբ զգացի, որ ես ու Գրեգորը կապված ենք այսուհետ այնպիսի ամուր թելերով, որից դուրս՝ մնացած ամեն ինչ ավելին չէ, քան ստվեր, անհեթեթություն կամ ֆարս, ինչպես այդ երեկոն: Շուտով ամեն ինչ առաջվա պես լավ էր: Մենք մինչև լուսաբաց նստեցինք զբոսայգու սրճարաններից մեկում: Եվ հանկարծ լսում եմ, թե ինչպես է Մադլենը ամուսնուս խնդրում՝ իրեն տուն ուղեկցել: Գրեգորը ծիծաղում էր նրա վրա: Բայց որպեսզի կատակը լավ ու որոշ իմաստով շահավետ ավարտի հասցներ,- գիտեք, թե որքան եսասեր մարդիկ են արվեստագետները, համենայնդեպս՝ իրենց արվեստի հարցում,- նա Մադլենին ասաց, որ ինքը քանդակագործ է, և եթե նա մոտ օրերս իր արվեստանոց գար, ինքը հաճույքով կկերտեր նրա պատկերը: «Մեռնեմ, թե դու քանդակագործ ես,- ասաց Մադլենը:- Համենայնդեպս՝ կգամ»:
Մաթիլդան լռեց: Երբևէ չեմ տեսել, որ կին էակի աչքերում այդքան ցավ, այդքան տվայտանք անթեղված լինեն: Իրեն տրամադրելով ասելիքը ավարտին հասցնելու՝ նա շարունակեց պատմել. «Գրեգորը շատ էր ուզում, որ հաջորդ օրը ես արվեստանոցում լինեի: Նույնիսկ առաջարկեց անցնել վարագույրի հետևը, երբ նա գար: Շատ կանայք կերազեին, գիտեմ, իսկ ես գտնում եմ, կամ պետք է վստահել, կամ ոչ: Ես որոշեցի վստահել: Արդյո՞ք սխալվում եմ»: Նա նայում էր ինձ լայն բացված հարցական աչքերով: Ես միայն գլխով արեցի: Նա շարունակեց. «Մադլենն իհարկե հաջորդ օրը եկավ, եկավ նաև մյուս օրերին, ինչպես նրանից առաջ ու նրանից հետո հանդիպած շատուշատ կանայք: Իսկ որ նա գեղեցկուհի էր, կարող եք չկասկածել: Դուք էլ էիք այսօր հիացմունքով կանգնել նրա առաջ, այնտեղ՝ լճակի ափին»: «Պարուհի՞ն»: «Այո՛, Մադլենը նրա համար բնորդուհի եղավ… Հիմա պատկերացրեք, որ ես այդ կամ մի ուրիշ առիթով չվստահեի Գրեգորին: Մեր կյանքը կվերածվեր տառապանքի… Օհ, ես շատ գոհ եմ, որ խանդի զգացում բոլորովին չունեմ»:
Ինչ-որ մեկը կանգնել էր բաց միջնադռների մեջ և հավանաբար շատ սրամիտ բաժակաճառ էր ասում տանտիրոջ պատվին, որովհետև բոլորը ծիծաղում էին: Իսկ ես նայում էի Մաթիլդային. նա անտարբեր էր շրջապատի հանդեպ: Տեսնում էի, թե ինչպես էր նայում ամուսնուն: Ողողում էր նրան հայացքներով, որոնք ոչ միայն հավերժական սիրո խոստովանություններ էին, այլև անվարան վստահության հավաստիացումներ, ասես իր գերագույն պարտականությունը լիներ որևէ բանով չխանգարել նրան՝ վայելելու կյանքի հաճույքները: Ու նա ընդունեց նաև այդ հայացքը, ընդունեց ժպտալով, խաղաղ, թեև ինձանից էլ լավ գիտեր, որ կինը տառապում էր և տարիներ շարունակ գրաստի պես տարել էր տառապանքի այդ բեռը:
Ահա թե ինչու չեմ հավատում սրտի տագնապի մասին պատմություններին: Ես այն երեկո Մաթիլդային լավ ճանաչեցի, և ինձ համար ամեն ինչ պարզ էր. նա այնպես, ինչպես սկզբից մինչև վերջ իր ամուսնու առջև խաղաց երջանիկ կնոջ դերը, մինչ ամուսինը նրան դավաճանում ու խելացնորության էր հասցնում, այդպես էլ ի վերջո ստեղծեց բնական մահվան այս առասպելը, երբ դեն նետեց իր համար այլևս անտանելի դարձած կյանքը: Իսկ ամուսինն ընդունեց այդ զոհաբերությունը, ասես արժանի էր նաև դրան: Եվ ահա, ես կանգնած եմ վանդակապատի տակ… Փակոցափեղկերն ամուր փակված են: Ճերմակ և ասես դյութված՝ կանգնել է փոքրիկ առանձնատունը երեկոյի կիսալույսի մեջ, իսկ այնտեղ առկայծում է սպիտակ մարմարն աշնան շառագույն ճյուղերի արանքից: Սակայն հնարավոր է նաև, որ ես անարդարացի եմ Զամոդեսկու նկատմամբ: Ի վերջո, նա այնքա՜ն հիմար է, և իրոք կարող է ճշմարտությունը չկռահել: Ինձ համար ցավալի է այդպես մտածել. մահը Մաթիլդային գոհացում չէր բերի, եթե իմանար, որ իր վերջին, նվիրական խորամանկությունը չէր ստացվել:
Իսկ եթե ես առհասարակ սխալվո՞ւմ եմ… Եվ սա իրոք բնական մա՞հ է… Ոչ, ես ինձ իրավունք եմ վերապահում ատել մի մարդու, որին Մաթիլդան այնքա՜ն սիրում էր: Եվ դա հավանաբար դեռ երկար ժամանակ իմ միակ բավականությունն է լինելու…
Հրապարակման բնօրինակը «Գարուն» ամսագիր, 2001թ.