Անսպասելի դաշնակիցների հաղթանակը

Ուինսթոն Չերչիլ, Ֆրանկլին Ռուզվելտ և Իոսիֆ Ստալին՝ տարօրինակ եռյակ է։ Մեծ Բրիտանիայի վարչապետ Չերչիլը հպարտ արիստոկրատ էր՝ հայտնի կոնյակից և սիգարներից կախվածությամբ։ ԱՄՆ նախագահ Ռուզվելտը Բրիտանական կայսրության նկատմամբ գաղտնի հակակրանք էր զգում։ Իսկ ահա խորհրդային բռնապետ Ստալինը միլիոնավոր ազգակիցների զրկեց կյանքից։ Սակայն, երբ 1941 թվականին Հիտլերը հարձակվեց Խորհրդային Միության վրա, այս նշանավոր առաջնորդների եռյակը անհավանական դաշինք կազմեց և հաղթեց Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում։ Այս մասին պատմում է Ուինսթոն Գրումը «Դաշնակիցներ» նոր գրքում, որը հրատարակվել է ԱՄՆ Ազգային աշխարհագրական կազմակերպության կողմից։

Ժամանակի մի շարք կարևոր իրադարձությունների մասին Գրումի հետ հարցազրույցը ստորև՝

-Դուք գիրքը սկսում եք 1943 թվականի նոյեմբերի Թեհրանյան կոնֆերանսից, որը Չերչիլն անվանեց  «մարդկության պատմության մեջ երբևէ եղած համաշխարհային ուժերի մեծագույն կենտրոնացումը»։ Պատմեք մեզ կարևոր պահերի, առանցքային գործող անձանց, նրանց տարաձայնությունների մասին։

Չերչիլն ու Ռուզվելտը Ստալինի հետ հանդիպման էին ձգտում այն պահից, երբ Ամերիկան մտավ պատերազմի մեջ։ Ստալինը հապաղում էր պատճառաբանելով զբաղվածությունը և հերքելով այն, թե նրա ներկայությունը կենսականորեն անհրաժեշտ է ռուսական ռազմաճակատում։  Իրականում, նա նույնիսկ 100 մետր ռազմաճակատին չէր մոտեցել (ծիծաղում է)։ 1941 թվականի նոյեմբերին Մոսկվայի համար պայքարի ընթացքում գերմանական դիրքերը գտնվում էին Կրեմլից մոտ 30 կմ հեռավորության վրա։ Բացի այդ, Ստալինը չէր սիրում թռչել։ Դաշնակիցները համաձայնել էին հանդիպել Թեհրանում, որտեղ նա կարող էր հասնել անձնական գնացքով։

Այս երեքի դաշնակիցներ դառնալն անհավատալի էր։ Նրանք միմյանց չէին վստահում։ Ռուզվելտը չէր վստահում Չերչիլին, որովհետև չէր սիրում կայսրություններ, իսկ բրիտանականը մարդկային պատմության մեջ ամենամեծն էր։ Չերչիլը չէր վստահում Ռուզվելտին, որովհետև շատ անգլիացիներ դեմ էին ԱՄՆ-ի՝ պատերազմի մեջ մտնելուն և նա ստիպված էր հաշվի առնել հասարակական կարծիքը։ Ստալինը չէր վստահում ընդհարապես ոչ մեկին, նույնիսկ ինքն իրեն։ Երբ Չերչիլն ու Ռուզվելտը ժամանեցին Թեհրան, պարզվեց, որ ինչ-որ մահափորձ է պատրաստվում։ Հետևաբար, ստիպված էին կանգ առնել խորհրդային դեսպանատանը, որտեղ նրանց պարտադիր կվերահսկվեին։

—Ըստ երևույթին, Չերչիլի և Ռուզվելտի միջև հիմնական տարբերությունը դա նրանց վերաբերմունք էր Ստալինի նկատմամբ։ Ռուզվելտը մտերմաբար նրան անվանում էր «քեռի Ջո»։ Նա ինչ է, չգիտե՞ր նրա դաժանության մասին։ Թե՞ նրանք շարժվում էին բանական պրագմատիզմով։

Չեմ պատրաստվում հաստատել։ Կարծում եմ, այս հարցին ոչ մեկ չի պատասխանի։ Ի դեպ, Չերչիլը նույնպես նրան անվանում էր «քեռի Ջո» աչքերի համար։ Բայց Ռուզվելտը, փաստորեն, փոքր-ինչ անտեղյակ էր։ Նա, ինչպես նաև նրա շատ ազգակիցներ, ներառյալ Պետական դեպարտամենտի աշխատակիցները, օրվա նորություններն տեղեկանում էին «New York Times» թերթից։ Իսկ Մոսկվայում նրա թղթակիցը՝ Ուոլտեր Դյուրանտին, իսկական տականք էր։ Օգտվելով հարբեցողի և կնամոլի նրա  հեղինակությունից ԽՍՀՄ-ը բնակեցրեց նրան շքեղ բնակարաններում՝  տալով սպիրտ և աղջիկներ։ Դրա համար նա նկարագրում էր ԽՍՀՄ-ը ծիածանի գույներով, չնայած կոմունիստները և՛ սպանում, և՛ սովամահ էին անում միլիոնավորների։ Այդ իսկ պատճառով, նախագահի պաշտոնը զբաղեցնելուց անմիաջապես հետո Ռուզվելտը ճանաչեց խորհրդային կառավարությունը։

Երբ մենք ներգրավվեցինք պատերազմի մեջ, ԱՄՆ-ի հիմնական դաշնակիցներից մեկի վրա «զրպարտություն անելը» մեզ այլևս ձեռնտու չէր։ Դրա համար էլ Սպիտակ տունը և Պետդեպարտամենտը շարունակում էին արդարացնել ԽՍՀՄ-ին։ Չերչիլը նման քայլի չգնաց, բայց հասկանում էր, որ այլ դաշնակիցներ չկան և նա պետք է բավարարվի նրանով, ինչ կա։ Երբ գերմանացիները հարձակվեցին ԽՍՀՄ-ի վրա, Ստալինը ինքնաբերաբար վերածվեց դաշնակցի՝ անկախ նրանից նա ուզում էր այդ, թե ոչ։ Եվ այո, նա հզոր դաշնակից էր։ Աստված գիտի, թե ինչ կստացվեր, եթե Խորհրդային Միությունը չմտներ հակահիտլերյան կոալիցիայի մեջ։

— Ես շատ զարմացա իմանալով, որ Ստալինը երիտասարդ հասակում բանկեր է կողոպտել։ Պատմեք այդ մասին ավելի մանրամասն, ինչպե՞ս են երիտասարդ տարիները ազդել նրա հետագա կարիերիայի վրա։

Իրականում նա պատրաստվում էր քահանա դառնալ։ Մայրը նրան ուղարկում էր թեմական դպրոց։ Նա այնտեղ սովորեց մինչև 16 տարեկան, երբ նրան հեռացրին արգելված գրականություն կարդալու համար։ Հավանաբար ինչ-որ կոմունիստական քարոզչություն էր։ Դրանից հետո նա բռնեց մարքսիզմ-լենինիզմի ճանապարհը։ Նա իր կարիերան սկսեց մարքսիստական ընկերների համար գումար վաստակելով և միակ միջոցը, որ նա գիտեր, գողությունն էր։ Նրանք կողոպտում էին բանկերը, զբաղվում էր դրամաշորթությամբ և այլն։ Դրանով նա զբաղվեց մոտավորապես տասը տարի մինչ ռուսական հեղափոխությունը։ Այդ ժամանակ նա արդեն դարձել էր կուսակցության անդամ և ձեռք էր բերել որոշակի կշիռ։ Նա շատ դաժան մարդ էր։ Առաջնորդվում էր նրանով, որ նպատակն արդարացնում է միջոցները։ Ասում են, որ նա մի անգամ ասել է. «Մեկի մահը ողբերգություն է, միլիոնավորների մահը՝ վիճակագրություն»։

— Չերչիլի «վիկտորիա» ժեստը երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ դարձավ բրիտանական դիմադրության խորհրդանիշ։ Ի՞նչ դեր է նա խաղացել երկրի գոյատևման մեջ։

Հսկայական։ Դժվար է պատկերացնել, ինչպես կավարտվեր ամեն ինչ, եթե նա չլիներ։ Ես չեմ դիտել «Մութ ժամ» («Darkest Hour») ֆիլմը, բայց այնտեղ կա մի դրվագ, որտեղ Գալիֆակսը՝ արտաքին գործերի նախարարը, հարցնում է, ժամանակը չէ՞ արդյոք մտածելու գերմանացիների հետ խաղաղության, նրանց պայմանները պարզելու մասին։ Չերչիլը սկզբում տատանվում էր, իսկ հետո իջավ մետրո՝ իմանալու, թե ի՞նչ են մտածում հասարակ բրիտանացի հպատակները։ Նա ասաց. «Եթե մեր կղզու երկար պատմությանը վիճակված է ավարտվել, ապա թող այն ավարտվի միայն այն ժամանակ, երբ մեզանից վերջինը կընկնի գետնին՝ խեղդվելով սեփական արյան մեջ»։ Նա այդպես էլ հայտարարեց նրանց։ Անկախ ամեն ինչից ռադիոյով Չերչիլի ելույթները ոգևորում էին ժողովրդին։ Նա հմտորեն մոբիլիզացրեց մարդկանց, այս գործում նա իսկական վարպետ էր։ Չերչիլը սովորում էր Սանդխերստի Թագավորական ռազմական ակադեմիայում, մի քանի տարի ծառայել էր Աֆղանստանում, Աֆրիկայում, Հնդկաստանում։ Առաջին համաշխարհայինի ժամանակ նա գնդապետ էր և շնչում էր Ֆրանսիայի խրամատների հոտը, այնպես որ պատերազմը նա լավ գիտեր։ Նա առաջին կարգի զինվոր էր և ականավոր առաջնորդ։

— Ես զարմացա՝ իմանալով, որ ԱՄՆ Ստալինին տրամադրել էր մեծ քանակությամբ զենք, որը բռնապետը հետագայում ուղարկեց իր սեփական ժողովրդին։ Ի՞նչը դրդեց Ռուզվելտին այդպես վարվել։

Նա այլընտրանք չուներ։ Գերմանական հարձակման սկզբից մինչև 1943 թվականի վերջը Ստալինը սեղմված էր պատին։ Խորհուրդները կարիք ունեին ամեն տեսակ զենքի՝ տանկեր, հրետանիներ։ Չէին բավարարում նույնիսկ ռադիոընդունիչները։ Ես կարծում եմ ստալինյան ճնշումներին նրանց փոխանցած զենքերի միայն մի փոքր մասը գնաց։ Ավելին, նման պատերազմում բոլոր միջոցները լավն են։ Փոխարենը, Ռուզվելտը ստացավ խորհրդային դիմադրություն գերմանացիների նկատմամբ։ Եվ դրա համար գոհ էր։

— Վերջերս թողարկված «Չերչիլ» պատմական կինոնկարին մեղադրեցին այն բանի համար,  թե ինչպես է այնտեղ ցուցադրված Բրիտանիայի վարչապետի Նորմանդական վայրէջքը, խնդրում եմ պատմեք այդ մասին։

Ամերիկացիները պատրաստվում էին վայրէջք կատարել դեռևս 1942 թվականին, բայց Չերչիլը որպես փորձառու զինվոր, Գալիպոլիի համար կռված, գիտեր, որ ծովից վայրէջքը ռազմական գործողությունների ողջ զինանոցում ամենավտանգավոր առաջադրանքն է։ Միևնույն ժամանակ Անգլիան արդեն կորցրել էր շատ մարդկանց և զենք Դյունկերկում։ Եվս մեկ բանակ կորցնելով նրանք կհայտնվեին ողբալի վիճակում։ Չերչիլը փորձում էր ակտիվացնել մարտական գործողություններն այլ ռազմաճակատներում՝ Հյուսիսային Աֆիկայում և Իտալիայում։ Այնուհետև նախատեսում էր շարժվել նախկին Ավստրիա-Հունգարիայի միջով։ Վայրէջք կատարելը ձգձգեց՝ իմանալով, որ Մեծ Բրիտանիան առանցքային դեր ուներ նրանում։ Մինչև 1944 թվականը նա դիմադրեց ամերիկյան ճնշմանը։ Օպերացիան դարձավ համաշխարհային պատմության մեջ ամենամեծ ծովային ներխուժումը, որին դժվար թե երբևէ գերազանցեն։ Միայն առաջին օրերին մենք վայրէջք կատարեցինք մեկ միլիոնանոց ծովափին, իսկ հետո ևս մի քանի միլիոն։ Բայց Նորմանդիայից դուրս գալու համար պահանջվեց ավելի քան մեկուկես ամիս։ Եվ ամեն դեպքում, մենք խաբեցիք գերմանացիներին։ Նրանք հույս ունեին, որ ներխուժումը տեղի կունենար 150 մղոն դեպի հյուսիս՝ Պա դե Կալեում։  Նորմանդիայի վայրէջքը նացիստական Գերմանիայի վերջի սկիզբն էր։

—Դուք գրում եք, թե ինչպես էր 1945 թվականի Յալթայի կոնֆերանսում Չերչիլը մի թղթի վրա գրել, թե ինչպես է բաժանվելու աշխարհը պատեազմից հետո, իսկ արդյունքում Ստալինը իրենով արեց Արևելյան Եվրոպայի մեծ մասը։ Ռուզվելտը նույնիսկ խնդրեց Ստալինին չօկուպացնել Լեհաստանը նախքան ԱՄՆ ընտրությունները։ Սարսափելի ցինիզմ, այնպես չէ՞։  

Ես կասեի պրագմատիզմ։ Խորհուրդներն արդեն իսկ այնտեղ էին, իսկ Բալթյան երկրները պատմականորեն մտան ցարական Ռուսաստանի կազմի մեջ։  Այնպես որ Ռուզվելտը շատ չէր ընդդիմանում նրանց վերադարձին կումունիստական համակարգին։ Լեհաստանը ընդհանրապես Ռուսաստանի դռան մոտ էր։ Ռուզվելտն ու Չերչիլը շատ լավ հասկանում էին, որ պատերազմից հետո չեն կարողանա որևէ բանի վրա ազդել։ Այնպես որ նրանք փորձում էին սիրաշահել Ստալինին, որ վերջինս չագահանա և չհափշտակի ամբողջ Արևելյան Եվրոպան։ Սակայն նա նրանց չլսեց։ Նրանք հույս ունեին, որ Ստալինը մի քիչ կչափավորի իր ախորժակը, «ամեն դեպքում մենք դաշնակիցներ ենք»։ Բայց Ստալինն ամեն ինչ արեց իր ձևով։

— Երկաթե վարագույրի մասին իր հայտնի ելույթում Չերչիլը հայտարարեց, որ կոմունիզմը ավելի վտանգավոր է, քան նացիստական Գերմանիան։ Նա ճիշտ էր, այնպես չէ՞։

Այո։ Նա հասկանում էր Ստալինին հենց սկզբից և չէր հավատում կոմունիստների ոչ մի խոսքին։ Ռուզվելտը (քմծիծաղ է տալիս) իրեն ավելի պարզ պահեց, «New York Times»-ի թղթակցին նա մի անգամ ասել է՝ կարծես թե Ստալինը Կրեմլում գլխավորը չէ։ Հետաքրքիր հայտարարություն։

— Այսօր աշխարհը հագեցած է հակամարտություններով։ Բայց մեր առաջնորդները Չերչիլի և Ռուզվելտի համեմատությամբ կարծես թե թզուկներ են։ Ի՞նչ կարող ենք մենք նրանցից սովորել։

Նրանք նշանավոր առաջնորդներ էին, բայց միևնույն ժամանակ հասարակ մահկանացուներ, ովքեր նույնպես սխալվում էին։ Այսօրվա դիրքերից մենք նրանց հսկաներ ենք համարում։ Կարծում եմ Չերչիլին հսկա էին համարում դեռևս իր կյանքի ընթացքում։ Բայց ամերիկացիները Ռուզվելտի մասով այնքան էլ վստահ չէին։ Ի վերջո, նա երկար եղել է իշխանության։ Ի՞նչ էին ռուսները մտածում Ստալինի մասին։ Մենք չգիտենք։ Նա սոցհարցումներ չի անցկացրել (ծիծաղում է)։

Հրապարակման բնօրինակը National Geographic-ի կայքում։