Ռուսաստանի Դաշնության արտաքին գործերի նախարար Սերգեյ Լավրովի հոդվածը՝ Ռուսաստանի արտաքին քաղաքական հեռանկարների շուրջ։
Միջազգային հարաբերությունները դժվար ժամանակներ են ապրում, և Ռուսաստանը հերթական անգամ հայտնվել է առանցքային փոփոխությունների խաչմերուկում, որոնք մեծապես պայմանավորելու են ապագա զարգացումների վեկտորները։ Այս առումով հնչում են տարբեր կարծիքներ, ներառյալ կասկածներ, թե արդյոք մենք անհրաժեշտ սթափությամբ ենք գնահատում միջազգային իրավիճակը և մեր դիրքերն այդ աշխարհում։ Նորից հնչում են Ռուսաստանի համար հավերժական դարձաց վեճերը «արևմտականների» և սեփական ու յուրատիպ ուղին նախընտրողների միջև։ Կան նաև մարդիկ՝ երկրի ներսում և դրանից դուրս, ովքեր հակված են կարծել, որ Ռուսաստանը դատապարտված է լինել հետամնացի կամ «վազողի» դերում և միշտ ստիպված է հարմարվել այլոց խաղի կանոններին, հետևապես չի կարող բարձրաձայն խոսել միջազգային հարցերում իր դերի մասին։ Ցանկանում եմ այս համատեքստում, պատմական օրինակների և զուգահեռների վրա հիմնված, որոշ նկատառումներ անել։
Վաղուց հայտնի է, որ հորինված քաղաքականությունը չի կարող գոյատևել պատմական զարգացումներից անջատ։
Պատմության վրա հիմնվելն այնքանով է արդարացված, որ վերջին շրջանում մենք մի շարք պատմական տոներ էինք նշվում։ Անցած տարի մենք նշում էինք Մեծ հաղթանակի յոթանասունամյակը, իսկ նախանցած տարի հիշում էինք հարյուր տարի առաջ սկսված Առաջին աշխարհամարտը։ 2012թ.-ին Բորոդինոյի ճակատամարտի 200-ամյակն էր, ինչպես նաև լեհ նվաճողներից՝ Մոսկվայի ազատագրման չորրորդ հարյուրամյակը։ Եթե մի պահ մտածենք, ապա այս իրադարձությունները վկայում են եվրոպական և համաշխարհային պատմության մեջ Ռուսաստանի առանձահատուկ դերի մասին։
Պատմական փաստերը չեն հիմնավորում այն պարզամիտ թեզը, որ Ռուսաստանն, իբր, միշտ եղել է եվրոպական քաղաքականությունից դուրս։ Այս առումով հիշեցնեմ, որ 988թ.-ին Ռուսիան ընդունեց քրիստոնեությունը (որի 1025-րդ տարեդարձը նույնպես վերջերս նշվեց), ինչը նպաստեց պետական ինստիտուտների, մշակույթի և սոցիալական հարաբերությունների զարգացմանը՝ դարձնելով Կիևյան Ռուսիան այն ժամանակվա եվրոպական համայնքի ամբողջական անդամ։ Այն ժամանակ դինաստիական ամուսնությունները երկրի՝ միջազգային հարաբերություններում ունեցած դերի լավագույն ցուցչին էր և 11-րդ դարում իշխան Յարոսլավի Իմաստունի երեք աղջիկները միանգամից դարձան Նորվեգիայի և Դանիայի, Հունգարիայի, Ֆրանսիայի թագուհիները, իսկ նրա քույրը լեհական թագավորի կինն էր, թոռնուհին էլ ամուսնացավ գերմանական կայսեր հետ։
Բազմաթիվ գիտական հետազոտություններ վկայում են այն ժամանակվա Ռուսիայի բարձր մշակութային և հոգևոր զարգացման մակարդակի մասին, ինչը երբեմն ավելին էր, քան եվրոպական երկրների դեպքում։ Ռուսիայի ներգրավածությունը համաեվրոպականության մեջ ճանաչվում է նաև արևմտյան առաջատար մտածողների կողմից։ Սակայն ռուս ժողովուրդն, ունենալով սեփական մշակութային մատրիցան, սեփական հոգևոր արժեքները, երբեք չի միաձուլվել Արևմուտքի հետ։ Այս առումով տեղին է հիշել մեր ժողովրդի համար ողբերգական և բեկումնային՝ մոնղոլական արշավանքների շրջանը։ Ալեքսանդր Պուշկինը գրել է. «Բարբարոսները չկարողացան իրենց թիկունքում թողնել ստրակացած Ռուսիան և վերադարձան Արևելքի իրենց տափաստանները։ Քրիստոնեական լուսավորչությունը փրկվեց հյուծված և շնչակտուր Ռուսաստանի կողմից»։ Հայտնի է նաև մեկ այլ կարծիք, որը հայտնել է Լև Նիկոլաևիչ Գումիլևը, որ մոնղոլական արշավաքները նպաստեցին ռուսական էթնոսի թարմացմանը, իսկ Եվրասիական սարահարթը մեր զարգացման համար հավելյալ խթան է հանդիսացել։
Անկախ նրանից, թե ինչպես է դա եղել, ակնհայտ է, որ այդ շրջանը կարևոր էր եվրասիական տարածության մեջ ռուսական պետության ինքնուրույն դերի հաստատման համար։ Տեղին է հիշել մեծ իշխան Ալեքսանդր Նևսկու քաղաքականությունը, ով ընդունեց հոգևոր հարցերում հանդուրժող քաղաքականություն վարող Ոսկե Հորդայի տիրակալների ժամանակավոր իշխանությունը, որպեսզի ռուսներն իրավունք ունենան պահպանելու իրենց հավատքը և իրենց ճակատագրի տերը լինեն, ի տարբերություն եվրոպացիների, որոնք փորձում էին ամբողջությամբ ենթարկեցնել ռուսներին և զրկել նրանց իրենց ինքնությունից։ Իմաստուն և հեռատես քաղաքականությունը, վստահ եմ, մնացել է մեր գեների մեջ։ Ռուսիան ճկվեց, բայց չկոտրվեց մոնղոլական լծի ծանրությունից և կարողացավ այդ փորձությունից դորս գալ որպես միասնական պետություն, որին, արդյունքում և՛ Արևմուտքում, և՛ Արևելքում սկսեցին դիտարկել որպես անկում ապրած Բյուզանդական կայսրության յուրօրինակ ժառանգորդ։ Տպավորիչ չափսերով երկրիրը, որը գործնականում Եվրոպայի արևելյան ամբողջ սահմանն էր զբաղեցնում, սկսեց մեծանալ՝ դեպի Ուրալ և Սիբիր ուղղություններով։ Եվ արդեն այդ ժամանակ այն սկսեց լուրջ հավասարակշռողի դեր խաղալ համաեվրոպական քաղաքական կոմբինացիաներում, ներառյալ՝ Երեսնամյա պատերազմում, որի արդյուքնում Եվրոպայում ձևավորվեց միջազգային հարաբերությունների Վեստֆալյան համակարգը, որի կարևորագույն սկզբունքենրից մեկը՝ պետական ինքնիշխանության նկատմամբ հարգանքը, գործում է մինչ այսօր։
Այստեղ մենք բախվում ենք երկընտրանքի, որն իր մասին զգացնել է տվել մի քանի հարյուրամյակների ընթացքում։ Մի կողմից արագ զարգացող Մոսկովյան պետությունը բնական կերպով ավելի ծանրակշիռ տեղ էր ունենում եվրոպական գործերում, մյուս կողմից եվրոպական երկրները, տեսնելով այդ հսկայի վերելքը սկսում են զգուշանալ նրանից և հնարավորության դեպքում իզոլացնել նրան՝ թույլ չտալով մասնակցել մայրցամաքի կարևոր գործերին։ Այն ժամակներին բնորոշ էր նաև թվացյալ հակասությունը ավանդական հասարակարգի և առաջատար փորձի կիրառման միջոցով արդիականացման միջև։ Իրականում ակտիվորեն զարգացող պետությունը չի կարող չհենվել ժամանակակից տեխնոլոգիաների վրա, ինչը չի նշանակում սեփական «մշակութային կոդից» հրաժարվել։ Մենք արևելյան հասարակությունների արդիականացման բազմաթիվ օրինակներ գիտենք, որոնք չեն ուղեկցվել ավանդույթների ծայրահեղ փոփոխությամբ։ Սա առավելապես բնորոշ է նաև Ռուսաստանին, որն իր էությամբ հանդիսանում է եվրոպական քաղաքակրթության ճյուղերից մեկը։
Վերջին երկու հարյուրամյակում առանց Ռուսաստանի Եվրոպան միավորելու բոլոր փորձերը մշտապես ողբերգական ավարտ են ունեցել, որոնց հետևանքները հնարավոր է եղել հաղթահարել միայն մեր երկրի որոշիչ մասնակցությամբ։
Ի դեպ, եվրոպական ձեռքբերումներով արդիականացման փորձեր եղել են դեռևս Ալեքսեյ Միխաիլովիչի ժամանակներում, իսկ Պետրոս Առաջինն իր տաղանդով հսկայական խթան տվեց այդ գործընթացին։ Երկրի ներսում հենվելով խիստ մեթոդների վրա, իսկ արտաքին դաշտում վարելով վճռական և հաջողված քաղաքականություն՝ առաջին ռուս կայսրը երկու տասնամյակից մի փորք ավելի ժամանակում կարողացավ Ռուսաստանը դարձնել եվրոպական առաջատար պետություններից մեկը։ Այդ ժամանակներից Ռուսաստանի հետ այլևս չեն կարող հաշվի չնստել, ոչ մի կարևոր եվրոպական խնդիր անհնար է լուծել առանց ռուսական դիրքորոշման հետ հաշվի նստելու։ Չի կարելի ասել, որ իրերի այդպիսի ընթացքը դուր էր գալիս բոլորին։ Հաջորդ հարյուրամյակների ընթացքում նորից փորձեր արվեցին վերադարձնել Ռուսաստանին մինչպետրոսյան ժամանակներ։ Բայց այդ հաշվարկները դատապարտված էին ձախողման։ Արդեն 18-րդ դարի կեսերին Ռուսաստանն առանցքային դեր է ունենում համաեվրոպական կոնֆլիկտում՝ Յոթամյա պատերազմում։ Ռուսական զորքերն այդ ժամանակ հաղթական մուտք ունեցան Բեռլին՝ անպարտելի համարվող պրուսական թագավոր Ֆրիդրիխ 2-րդի մայրաքաղաք։ Եվ միայն կայսրուհի Ելիզավետա Պետրովնայի անսպասելի մահը և Ֆրիդրիխի նկատմամբ դրական տրամադրված Պավել 3-րդի կայսր դառնալը փրկեց Պրուսիային անխուսափելի ջաղջախումից։ Իրադարձությունների այսպիսի բեկումը մինչև այժմ Գերմանիայում համարվում է «Բրանդենբուրգյան տան հրաշք։ Ռուսաստանի չափսերը, հզորությունն ու ազդեցությունը էականորեն ամրապնդվեցին Եկատերինա Մեծի ժամանակ՝ հասնելով այնպիսի իրավիճակի, երբ, այն ժամանակվա կանցլեր Ալեքսանդր Բեզբորոդկոն խոսքերով՝ «Եվրոպայում ոչ մի թնդանոթ չեր կարող կրակել առանց մեր թույլտվության»։
Կցանկանայի մեջբերել ռուսական պատմության հայտնի մասնագետ, ֆրանսիական Ակադեմիայի մշտական քարտուղար Էլեն Կարրեռ դ՛Անկոսի կարծիքը, որ Ռուսական կայսրությունը բոլոր չափանիշներով (տարածքի չափսը, սեփական տարածքները կառավարելու կարողությունը, գոյության երկարևատևությունը) եղել է բոլոր ժամանակների մեծագույն կայսրությունը։ Նա՝ Նիկոլայ Բերդյաևի պես համոզմունք է հայտնում, որ Ռոսաստանին պատմականորեն տրված է Արևելքը և Արևմուտքը կապելու մեծ առաքելությունը։ Համենյան դեպս, վերջին երկու հարյուրամյակում առանց Ռուսաստանի Եվրոպան միավորելու բոլոր փորձերը մշտապես ողբերգական ավարտ են ունեցել, որոնց հետևանքները հնարավոր է եղել հաղթահարել միայն մեր երկրի որոշիչ մասնակցությամբ։ Մասնավորպես նապոլեոնյան պատերազմները, որոնց ավարտից հետո հենց Ռուսաստանը փրկեց միջազգային հարաբերությունների համակարգը, համակարգ, որը հիմնվեց ուժերի բալանսի և փոխադարձ շահերի ճանաչման վրա և բացառում էր մայրցամաքում որևէ երկրի ամբողջական գերակայությունը։ Մենք հիշում ենք, որ Ալեքսանդր Առաջինը ուղղակի մասնակցություն է ունեցել 1815թ.-ի Վիեննայի կոնֆերանսում որոշումների կայացմանը, որի արդյունքում ապահովվեց մայրցամաքի խաղաղությունը առաջիկա քառասուն տարում։ Ի դեպ, Ալեքսանդր Առաջինի գաղափարները կարելի է համարել ազգային շահերի՝ ընդհանուրի շահերին ենթարկելու հայեցակարգի նախատիպ՝ նկատի ունենալով նախևառաջ Եվրոպայում խաղաղության և կարգի պահպանումը։ Ինչպես ասում էր ռուս կայսրը՝ «չի կարող այլևս լինել անգլիական, ֆրանսիական, ռուսական կամ ավստրիական քաղաքականություն, գոյություն ունի մեկ ընդհանուր քաղաքականություն, որը պետք է ընդունելի լինի ժողովուրդների և տիրակալների կողմից՝ հանուն ընդհանուր երջանկության»։
Վիեննայի համակարգը կործանվեց Ռուսաստանին եվրոպական գործերից նորից դուրս հանելու փորձերի պատճառով, ինչին համառորեն ձգտում էր Նապոլեոն 3-րդը։ Հանուն հակառուսական դաշինքի ստեղծման, ֆրանսիացի կայսրը պատրաստ էր աննպատակ գրոյսմաստերի պես զոհել մյուս բոլոր ֆիգուրները։ Ինչո՞վ դա ավարտվեց։ Այո, Ռուսաստանը պարտվեց 1853-1856թթ.-ի Ղրիմի պատերազմում, բայց դրա հետևանքները հնարավոր եղավ կարճ ժամանակում թոթափել կանցլեր Ալեքսանդր Միխայիլովիչ Գորչակովի հետևողական և հեռատեսական քաղաքականության շնորհիվ։
Եվս մեկ օրինակ բերեմ՝ կապված Ղրիմի պատերազմի հետ։ Ինչպես հայտնի է՝ Ավստիայի կայսրն այն ժամանակ հրաժարվեց օգնել Ռուսաստանին, ով մի քանի տարի առաջ՝ 1849թ.-ին, օգնության էր հասել նրան հունգարական ապստամբության ժամանակ։ Սրա մասին Ավստրիայի արտգործնախարար Ֆելիքս Շվարցենբերգն ասել է. «Մենք կհաղթենք բոլորին Եվրոպայում մեր երախտամոռությամբ»։ Ընդհանուր առմամբ կարելի է ասել, որ համաեվրոպական մեխանիզմների հավասարակշռությունից դուրս գալը սկիզբ դրեց մի գործընթացի, որը հանգեցրեց Առաջին համաշխարհային պատերազմին։ Նշեմ, որ դեռևս այն ժամանակ ռուսական դիվանագիտությունը գաղափարներ էր առաջ քաշում, որոնք առաջատար էին այդ ժամանակների համար։ Այսօր հազվադեպ են հիշում 1899թ.-ին և 1907թ.-ին Նիկոլայ Երկրորդի կողմից հրավիրված Հաագայի խաղաղության կոնֆերանսների մասին, որոնք առաջին փորձերն էին պայմանավորվելու այնպիսի հարցերի շուրջ, ինչպիսիք էին սպառազինությունների մրցավազքը և կործանիչ պատերազմները կանխելը։ Առաջին աշխարհամարտը հանգեցրեց միլիոնավոր մարդկանց մահվան և տառապանքների ու չորս կայսրությունների անկման։ Այս առումով պետք է հիշել ևս մեկ տարեդարձի մասին, որը հաջորդ տարի է լինելու. ռուսական հեղափոխության հարյուրամյակը։ Այսօր՝ այդ իրադարձությունների բալանսավորված և օբյեկտիվ գնահատման հրատապ խնդիր է դրված, առավել ևս այնպիսի պայմաններում, երբ Արևմուտքում շատերը կան, ովքեր ցանկանում այն օգտագործել Ռուսաստանի դեմ տեղեկատվական գրոհների համար՝ ներկայացնելով 1917թ.-ի հեղափոխությունը որպես բարբարոսկան հեղաշրջում, որը քիչ էր մնում շրջել եվրոպական պատմության հետագա ընթացքը։ Կամ ավելին՝ դնելով խորհրդային վարչակարգը նացիզմի հետ նույն հարթության մեջ և Երկրորդ աշխարհամարտի պատասխանատվության մի մասը բարդել նրա ուսերին։
Հնարավոր չէ ժխտել, որ ռուսական հեղափոխությունը՝ համաշխարհային պատմության վրա ունեցած ոչ միանշանակ և բազմաշերտ ազդեցությամբ մեծագույն իրադարձություն էր։
Անկասկած 1917թ.-ի հեղափոխությունը և դրան հաջորդած Քաղաքացիական պատերազմը մեծ ողբերգություն էին մեր ժողովրդի համար։ Սակայն ողբերգություն էին նաև բոլոր այլ հեղափոխությունները։ Բայց դա չի խանգարում մեր ֆրանսիացի կոլեգաներին գովերգել այն, ինչն ազատության, հավասարության և եղբայրության կոչերին զուգահեռ բերեց նաև գիլյոտին և արյան գետեր։ Հնարավոր չէ ժխտել, որ ռուսական հեղափոխությունը՝ համաշխարհային պատմության վրա ունեցած ոչ միանշանակ և բազմաշերտ ազդեցությամբ մեծագույն իրադարձություն էր։ Դա այն ժամանակ Եվրոպայում մեծ տարածում ունեցող սոցիալիստական գաղափարների կիրառման փորձ էր, որի աջակիցները ցանկանում էին նաև տեսնել սոցիալական այնպիսի կազմակերպում, որը հիմնված կլիներ կոլեկտիվի և համայնքի վրա։ Լուրջ հետազոտողների համար ակնհայտ է ԽՍՀՄ-ում փոխոխությունների հսկայական ազդեցությունը Երկրորդ աշխարհամարտից հետո Եվրոպայում ձևավորված սոցիալական պետության կամ «համընդհանուր բարեկեցության պետության» ձևավորման գործընթացի վրա։ ԽՍՀՄ օրինակով և ձախ քաղաքական ուժերին թուլացնելու նպատակով՝ եվրոպական երկրների կառավարությունները ներդրեցին աննախադեպ սոցիալական պաշտպանության մեխանիզմներ։
Կարելի է ասել, որ Երկրորդ աշխարհամարտին հաջորդող չորս տասնամյակները բավական բարենպաստ էին Արևմտյան Եվրոպայի զարգացման համար, որն ամերիկա-խորհրդային հակամարտության պատճառով կարևորագույն որոշումներ չէր կայացնում և հնարավորություն ուներ հանգիստ պայմաններում զարգանալ։ Այս պայմաններում արևմտաեվրոպական երկրները մասամբ իրականացրեցին կապիտալիսական և սոցիալիստական մոդելների կոնվերգենցիայի գաղափարները, որոնք առաջ էին քաշվել Պիտիրիմ Սորոկինի և այլ նշանավոր մտածողների կողմից։ Իսկ այսօր, արդեն մի քանի տասնամյակ է մենք հակառակ գործընթաց ենք նկատում Եվրոպայում և ԱՄՆ-ում. միջին խավի կրճատում, սոցիալական անհավասարության մեծացում, խոշոր բիզնեսին վերահսկելու մեխանիմզների վերացում։ Անվիճելի է այն դերը, որը ԽՍՀՄ-ն ունեցել է ապագաղութացման և միջազգային հարաբերություններում այնպիսի սկզբունքերի հաստատման մեջ, ինչպիսիք են պետությունների անկախ զարգացումը և իրենց ճակատագրն ինքնուրույն տնօրինելու իրավունքը։
Մանրամասն չեմ անդառանա նրան, թե ինչպես Եվրոպան ներքաշվեց Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի մեջ։ Ակնհայտ է, որ այնտեղ նույնպես ճակատագրական դեր խաղաց եվրոպական էլիտաների հակառուսական ձգտումները և նրանց ցանկությունը՝ հիտլերյան ռազմական մեքենան ուղղել ընդդեմ ԽՍՀՄ-ի։ Եվ նորից իրադրությունն ուղղվեց մեր երկրի մասնակցության շնորհիվ, որը վճռեց ոչ միայն եվրոպական այլև համաշխարհային հետագա աշխարհակարգը։ Այս համատեքստում «երկու տոտալիտար երկրների» բախման մասին խոսելն, ինչն ակտիվորեն քարոզվում է Եվրոպայում, անգամ դպրոցական դասագրքերի մակարդակում, անհիմն է և անբարոյական։ ԽՍՀՄ-ը, իր համակարգի բոլոր արատներով հանդերձ, իր առջև խնդիր չէր դրել ոչնչացնել այլ ժողովուրդներին։ Հիշենք Ուինստոն Չերչիլին, ով ամբողջ կյանքը ԽՍՀՄ սկզբունքային հակառակորդն էր և մեծ դեր ունեցավ ԽՍՀՄ-դեմ հակամարտություն սկսելու գործում։ Այնուամենայնիվ նա անկեղծորեն խոստովանել է. «Բարեխղճություն հասկացությունը, այսինքն խղճի թելադրանքով ապրելը, դա հենց ռուսներին է բնորոշ»։
Եթե անկեղծ լինենք, ապա նայելով եվրոպական որոշ երկրներին, որոնք նախկինում Վարշավյան պակտի անդամ էին, իսկ այժմ՝ ՆԱՏՕ-ի և ԵՄ-ի, ապա ակնհայտ է, որ խոսքը վերաբերվում է ոչ թե հպատակությունից ազատության անցման, ինչպես սիրում են նշել արևմուտքում, այլ առաջնորդի փոփոխությանը։ Դրա մասին վերջերս խոսեց նաև նախագահ Վլադիմիր Պուտինն, անգամ այդ երկրների ներկայացուցիչներն են փակ դռների հետևում խոստովանում, որ նրանք չեն կարող ընդունել կաևորագույն որոշումներ առանց Վաշինգտոնի և Բրյուսելի համաձայնության։ Ռուսական հեղափոխության հարյուրամյակի համատեքստում շատ կարևոր է խորությամբ գիտակցել Ռուսաստանի պատմության անընդհատությունը, որից հնարավոր չէ ջնջել ինչ-որ առանձին շրջաններ։ Կարևոր է գիտակցել մեր ժողովրդի դրական ավանդույթների և պատմական փորձի սինթեզի կարևորությունը՝ որպես առաջ գնալու և օրենքով մեր երկրին պատկանող աշխարում առաջատար կետրոնի դերի հաստատման հիմք և արդիական արժեքների, անվտանգության և կայունության մատակարար։ Երկու համակարգերի հակադրության վրա հիմնված հետպատերազմյան աշխարհակարգը հեռու էր իդեալական լինելուց, բայց այն հնարավորություն էր տալիս պահպանել համաշխարհային խաղաղության հիմքերը և խոսափել ամենասարսափելի բանից՝ մասսայական ոչնչացման զենքի կիրառումից։ Արևումուտքում արմատացած այն միֆը, որ իբր ԽՍՀՄ անկումը Արևմուտքի հաղթանակն էր Սառը պատերազմում, անհիմն է։ Դա նախ մեր ժողովրդի կամքն էր գնալ փոփոխությունների և գումարած բազմաթիվ անբարենպատ հանգամանքների առկայությունը։
Հիշենք Ուինստոն Չերչիլին, ով ամբողջ կյանքը ԽՍՀՄ սկզբունքային հակառակորդն էր և մեծ դեր ունեցավ ԽՍՀՄ-դեմ հակամարտություն սկսելու գործում։ Այնուամենայնիվ նա անկեղծորեն խոստովանել է. «Բարեխղճություն հասկացությունը, այսինքն խղճի թելադրանքով ապրելը, դա հենց ռուսներին է բնորոշ»։
Մոդելների բազմազանություն՝ ձանձրալի միօրինակության փոխարեն
Այս իրադարձություններն, առանց չափազանության, միջազգային լանդշաֆտում հանգեցրին տեկտոնային տեղաշարժերի և համաշխարհային քաղաքականության պատկերի լուրջ փոփոխության։ Միևնույն ժամանակ, Սառը պատերազմի և դրա հետ կապված գաղափարական առճակատման ավարտը ստեղծեց բացառիկ հնարավորություն եվրոպական ճարտարապետության վերափոխման համար՝ հիմնված անբաժանելի ու հավասար անվտանգության և առանց բաժանարար գծերի լայն համագործակցության վրա։ Ստեղծվեց իրական հնարավորություն Եվրոպայի պառակտման հաղթահարման և միասնական եվրոպական տան երազանքի իրականցման համար, ինչը ողջունել են մայրցամաքի բազմաթիվ մտածողներ և քաղաքական գործիչներ՝ ներառյալ Ֆրանսիայի նախագահ Շառլ դը Գոլը։ Մեր երկիրը լիովին բաց էր այս տարբերակի համար և հանդես եկավ բազմաթիվ առաջարկություններով և նախաձեռնություններով։ Շատ տրամաբանական կլիներ եվրոպական անվտանգության նոր հիմքերի ստեղծումը Եվրոպայի անվտանգության և համագործակցության կազմակերպության (ԵԱՀԿ) ռազմաքաղաքական բլոկի ուժեղացման միջոցով։ Վերջերս Վլադիմիր Պուտինը գերմանական «Bild» օրաթերթին տված հարցազրույցում նույնպես մեջբերեց գերմանացի հայտնի քաղաքական գործիչ Էգոն Բարին, ով նման գաղափարներ էր առաջադրել։ Արևմտյան գործընկերները, ցավոք սրտի, գնացին այլ ուղղությամբ և ընտրեցրին ՆԱՏՕ-ի դեպի Արևելք ընդարձակվելու տարբերակը և ռուսական սահմաններին մոտեցումը։ Սա հենց համակարգային խնդիրների արմատն է, որի պատճառով այսօր տուժում են ԱՄՆ-ի և Եվրամիության հետ Ռուսաստանի հարաբերությունները։ Հատկանշական է, որ Ջորջ Քենանը, ով համարվում է ԽՍՀՄ-ին զսպման ամերիկյան քաղաքականության ճարտարապետներից մեկը, կյանքի վերջում Հյուսիսատլանտյան դաշինքի ընլայնումը ողբերգական սխալ համարեց։
Արևմտյան պրոպագանդան հաճախ մեղադրում է Ռուսաստանին «ռևիզիոնիզմի» մեջ, իբր մենք ցանկանում ենք վերացնել եղած միջազգային համակարգը․ թվում է, թե մենք էին 1999թ․-ին ռմբակոծում Հարավսլավիան՝ խախտելով ՄԱԿ-ի Կանոնադրությունը և Հելսինկյան եզրափակիչ ակտը։ Կարծես Ռուսաստանն էր, որ 2003թ․-ին խախտելով միջազգային իրավունքը, ներխքուժեց Իրաք կամ ՄԱԿ ԱԽ բանաձևերը ոտնահարելով, 2011թ․-ին ուժով հեռացրեց Լիբիայի ղեկավար Մուամմար Քադդաֆիին։ Այս օրինակները կարելի է շարունակել։
Արևմտյան քաղաքականության հետ կապված է խորքային հարցը կայանում է նաև նրանում, որ այն մշակվել է առանց հաշվի առնելու համաշխարհային համատեքստը։ Իսկ ժամանակակից աշխարհը գլոբալիզացիայի պայմաններում տարբերվում է զանազան պետությունների աննախադեպ փոխկախվածությամբ, և այսօր Ռուսաստանի և ԵՄ-ի հարաբերություններն այլևս չեն կարող կառուցվել այնպես, կարծես թե նրանք դեռևս գտնվում են համաշխարհային քաղաքականության էպիկնտրոնում, ինչպես Սառը պատերազմի շրջանում էր։ Հնարավոր չէ հաշվի չառնել մեծ գործընթացները, որոնք տեղի են ունենում Ասիա-խաղաղօվկիանոսյան տարածաշրջանում, Մերձավոր և Միջին Արևելքում, Աֆրիկայում և Լատինական Ամերիկայում։ Ժամանակակից փուլի հիմնական առանձնահատկությունը համարվում է արագ փոփոխությունը՝ միջազգային կյանքի բոլոր ոլորտներում։ Ընդ որում՝ նրանք հաճախ ստանում են բոլորի համար անսպասելի ուղղություն։ Օրինակ, այսօր ակնհայտ է 1990-ականներին հայտնի «պատմության ավարտ» հասկացության անհիմն լինելը, որի հեղինակն է ամերիկացի հայտնի սոցիոլոգ և քաղաքական հետազոտող Ֆրենսիս Ֆուկույաման։ Նա ենթադրում էր, որ գլոբալիզացիայի արագ զարգացումը իր հետ կբերի լիբերալ-կապիտալիստական մոդելի վերջնական հաղթանակը, իսկ մյուսների խնդիրն էր հնարավորինս արագ հարմարվել Արևմուտքի իմաստուն ուսուցիչների ղեկավարությանը։Փաստորեն գլոբալիզացիայի երկրորդ ալիքը (առաջինը տեղի է ունեցել Առաջին համաշխարհային պատերազմից առաջ) հանգեցրեց համաշխարհային տնտեսության և հետևապես քաղաքական ազդեցության ապակենտրոնացմանը և նոր ուժային կենտրոնների առաջացմանը՝ հիմնականում Ասիա-խաղաղօվկիանոսյան տարածաշրջանում։ Առավել վառ օրինակը Չինաստանի սրնթաց առաջընթացն է, որը տնտեսական աճի աննախադեպ տեմպերի շնորհիվ երեք տասնամյակի ընթացքում դարձավ երկրորդ տնտեսությունը, իսկ գնողունակության համարժեքության (Purchasing power parity) հաշվարկներով՝ առաջինը։ Այս ֆոնին կարելի է նշել, որպես «երկաթյա փաստ», որ կա զարգացման մոդելների բազմազանություն, որը բացառում է միակ (Արևմտյան) համակարգի ձանձրալի միօրինակությունը։ Համապատասխանաբար տեղի ունեցավ, այսպես կոչված, «պատմական Արևմուտքի» ազդեցության կրճատում, որը գրեթե հինգ դարերի ընթացքում սովոր էր իրեն տեսնել մարդկության ճակատագիրը որոշողի դերում։ Սրացավ 21-րդ դարի աշխարհակարգի ձևավորման մրցակցությունը։ Ընդ որում՝ Սառը պատերազմից անցումը նոր միջազգային համակարգին, պարզվեց, որ շատ ավելի երկար ու ցավոտ է, քան 20-25 տարի առաջ էր։
Այսօր միջազգային հարցերում կարևորագույն խնդիրներից մեկն այն է, թե ինչպիսի տեսք կունենա մեծ տերությունների միջև բնական մրցակցությունը։ Մենք տեսնում ենք, որ ԱՄՆ-ն և իր առաջնորդած արևմտյան ալյանսը փորձում են ամեն գնով պահպանել առաջատարի դիրքերը, կամ ինչպես ամերիկացիներն են ասոմ «գլոբալ առաջնորդությունը»։ Կիրառվում են ճնշման բազմաթիվ միջոցներ․ սանկցիաներ, ուժային ուղղակի միջամտություններ, լայնամաշտաբ տեղեկատվական պատերազմներ։ Մշակվել են ռեժիմների ոչ սահմանադրական փոփոխության տեխնոլոգիաներ՝ «գունավոր հեղափոխություններ»։ Ընդ որում՝ այդ գործողությունների օբյեկտ հանդիսացող ժողովուրների համար դեմոկրատական հեղափոխությունները ողբերգական են լինում։ Բայց մեր երկիրը սկզբունքորեն կողմ է էվոլուցիոն փոփոխությունների, որոնք պետք է իրականանան այս կամ այն հասարակության ավանդույթների և զարգացմանը համապատսխան ձևով և արագությամբ։ Արևմտյան պրոպագանդան հաճախ մեղադրում է Ռուսաստանին «ռևիզիոնիզմի» մեջ, իբր մենք ցանկանում ենք վերացնել եղած միջազգային համակարգը․ թվում է, թե մենք էին 1999թ․-ին ռմբակոծում Հարավսլավիան՝ խախտելով ՄԱԿ-ի Կանոնադրությունը և Հելսինկյան եզրափակիչ ակտը։ Կարծես Ռուսաստանն էր, որ 2003թ․-ին խախտելով միջազգային իրավունքը, ներխքուժեց Իրաք կամ ՄԱԿ ԱԽ բանաձևերը ոտնահարելով, 2011թ․-ին ուժով հեռացրեց Լիբիայի ղեկավար Մուամմար Քադդաֆիին։ Այս օրինակները կարելի է շարունակել։
«Ռևիզիոնիզմի» մասին պնդումները չեն դիմանում քննադատությանը և հիմնված են պարզամիտ տրամաբանության վրա, ըստ որի՝ համաշխարհային գործերում այսօր միայն Վաշինգտոնը կարող է «երգեր պատվիրել»։ Այդ տրամաբանությամբ, փաստորեն, միջազգային մակարդակի է հասել ժամանակին Ջորջ Օրուելի ձևակերպած սկզբունքը․ բոլորը հավասար են, բայց ոմանք ավելի հավասար մյուսներից։ Սակայն այսօրվա միջագային հարաբերությունները բավական բարդ են, որպեսզի հնարավոր լինի կառավարել մեկ կենտրոնից։ Սա հաստատվում է ամերիկյան ներխուժումների արդյունքերով․ Լիբիայում մեծ հաշվով պետություն գոյություն չունի, Իրաքն անդունդի եզրին է, և այսպես շարունակ։
Համատեղել ջանքեր հանուն հաջողության
Նորից ընգծեմ, որ երկարաժամկետ հաջողության կարելի է հասնել միայն քաղաքակրթությունների գործընկերության հիմքով, որը հենված է տարբեր մշակույթների և կրոնների համագործակցության վրա։ Կարծում ենք, որ համամարդկային համերաշխությունը պետք է ունենա բարոյական հիմք՝ ձևավորված ավանդական արժեքներով, որոնք հիմնականում ընդհանուր են բոլոր խոշոր կրոնների դեպքում։
Ժամանակակից աշխարհի խնդիրների հուսալի լուծումներ կարող են ապպահովվել միայն առաջատար պետությունների լուրջ և անկեղծ համագործակցությամբ ու նրանց միասնականությամբ՝ ի շահ ընդհանուր խնդիրների լուծման։ Այդպիսի համագործակցությունը պետք է հաշվի առնի ժամանակակից աշխարհի բազմազանությունը, դրա մշակութա-քաղաքակրթական տարբերությունները, արտացոլի միջազգային հանրության հիմնական տարրերի շահերը։ Պրակտիկան ցույց է տվել, որ այս սկզբունքերը կիրառելու դեպքում հաջողվում է հասնել կոնկրետ և ծանրակշիռ արդյունքների։ Օրինակ՝ Իրանի միջուկային ծրագրի վերաբերյալ հարցերի շուրջ համաձայնեցումը, սիրիական քիմիական զենքի ոչնչացումը, Սիրիայում ռազմական գործողությունների համաձայնեցված դադարեցումը և կլիմայի վերաբերյալ գլոբալ համաձայնագրի ձևավավորումը։ Սա վկայում է կոմպրոպիսներ փնտրելու մշակույթի վերականգման անհրաժեշտության և դիվանագիտական աշխատանքի կարևորության մասին, որը կարող է դժվար լինել, անգամ՝ շատ հոգնեցուցիչ, բայց այն մնում է խաղաղ ձևով խնդիրների լուծման միակ փոխադարձ ընդունելի ճանապարհը։
Մեր այս մոտեցումները կիսում են շատ երկրներ, ներառյալ մեր չինացի գործընկերները, ԲՐԻԿՍ-ի և ՇՕՍ-ի երկրները, ԵԱՏՄ, ՀԱՊԿ և ԱՊՀ մեր բարեկամները։ Այլ կերպ ասած՝ Ռուսաստանը ոչ թե պայքարում է ինչ որ մեկի դեմ, այլ խնդիրների լուծման համար՝ հիմնված իրավահավասարության և փոխադարձ հարգանքի վրա, ինչը կարող է հուսալի հիմք դառնալ միջազգային հարաբերությունների երկարաժամկետ առողջացման համար։ Կարևորագույն խնդիր ենք համարում ջանքերի միատեղումը ընդդեմ իրական, ոչ թե հորինված մարտահրավերների, որոնցից կարևորագույնը ահաբեկչական ագրեսիան է։ «Իսլամական Պետություն», «Ջաբհաթ ան-Նուսրա» և նման կազմակերությունների ծայրահեղականներին առաջին անգամ հաջողվեց վերահսկողություն սահմանել Սիրիայի և Իրաքի նշանակալի տարածքների վրա։ Նրանք նաև կձգտեն մեծացնել իրենց ազդեցությունը և ահաբեկչական ակտեր անել աշխարհով մեկ։ Այս ամենի թերագնահատումը ոչ այլ ինչ է քան հանցավոր կարճատեսություն։
Ըստ այդմ՝ Ռուսաստանի նախագահը կոչ արեց համախըմբել ուժերը և պարտության մատնել ահաբեկիչներին։ Այս գործում լուրջ ներդրում ունեցան Ռուսաստանի Օդատիեզերական ուժերը։ Միաժամանակ ակտիվորեն աշխատում ենք այդ խնդրահարույց տարածաշրջանում կոնֆլիտների քաղաքական կարգավորման ուղղությամբ։ Բայց նորից ընգծեմ, որ երկարաժամկետ հաջողության կարելի է հասնել միայն քաղաքակրթությունների գործընկերության հիմքով, որը հենված է տարբեր մշակույթների և կրոնների համագործակցության վրա։ Կարծում ենք, որ համամարդկային համերաշխությունը պետք է ունենա բարոյական հիմք՝ ձևավորված ավանդական արժեքներով, որոնք հիմնականում ընդհանուր են բոլոր խոշոր կրոնների դեպքում։ Այս առումով կցանկանայի ուշադրություն դարձնել Վեհափառ Կիրիլի և Հռոմի պապ Ֆրանցիսկոսի համատեղ հայտարարության վրա, որում կարևորում է ընտանիքի դերը՝ որպես մարդու և հասարակության կյանքի բնական առանցքի։
Եվ նորից, մենք չենք ձգտում հակամարտության ոչ ԱՄՆ-ի հետ, ոչ ԵՄ-ի, ոչ էլ ՆԱՏՕ-ի։ Հակառակը՝ Ռուսաստանը բաց է արևմուտքի գործընկերների հետ ամենաընդարձակ համագործակցության համար։ Նախկինի պես կարծում ենք, որ եվրոպական մայրցամաքի վրա ապրող ժողովորւդների շահերի բավարարման լավագույն միջոցը կլինի Ատլանտյան օվկիանոսից մինչև Խաղաղ օվկիանոս ձգվող ընդհանուր հումանիտար և տնտեսական տարածության ձևավորումը, այնպես, որ ԵԱՏՄ-ն կարողանա դառնալ Եվրոպայի և Ասիա-խաղաղօվկիանոսյան տարածաշրջանի միջև ինտեգրացիոն օղակ։ Ձգտում ենք անել ամեն ինչ, ինչը մեզնից կախված է, որպեսզի հաղթահարենք այդ ճանապարհին եղած խոչընդոտները, այդ թվում՝ Մինսկի համաձայնագրի հիման վրա ուկրաինական ճգնաժամի կարգավորումը, որը առաջացել է 2014թ-ին Կիևում պետական հեղաշրջման արդյուքում։ Փորձեմ մեջբերել իմաստուն և փորձառու քաղաքական գործիչ Հենրի Քիսսինջերին, ով Մոսկվայում վերջերս իր ելությում ասաց․ «Ռուսաստանին պետք է դիտարկել ցանկացած գլոբալ հավասարակշռության առանքային բաղադրիչի, այլ ոչ թե ԱՄՆ-ի համար սպառնալիքի․․․ Ես կողմ եմ երկխոսությանը՝ հանուն ընդհանուր ապագայի, այլ ոչ թե կոնֆլիկտների խորացման։ Դրա համար անհրաժեշտ է, որ կողմերը հարգեն միմյան կենսական արժեքները և շահերը»։ Մենք հենց այս մոտեցման կողմնակիցն ենք։ Եվ մենք կշարունակենք միջազգային գործերում պնդել իրավունքի և հավասարության սկզբունքների կարևորությունը։
Ռուս փիլիսոփա Իվան Իլյինը, խորհելով Ռուսաստանի դերի մասին՝որպես աշխարհի մեծ տերություններից մեկի, ընգծում էր, որ «մեծ տերություն լինելը պայմանավորված է ոչ թե տարածքով և բնակչության քանակով, այլ կառավարության և ժողովրդի կարողությամբ՝ իր վրա վերցնելու համաշխարհային մեծ խնդիրների պատասխանատվությունը և ստեղծագործաբար լուծել այդ խնդիրները։ Մեծ տերությունը այն է, որը հաստատելով իր գոյությունը, իր շահերը, ․․․ ներդրում է իր ստեծագործական, իրավական գաղափարները ժողովուրդների բազմության մեջ, ժողովուրդների և մեծ տերությունների «համերգի» մեջ»։ Դժվար է չհամաձայնվել նրա հետ։
Հոդվածի բնօրինակը Globalaffairs.ru կայքում