Հարցազրույցի առաջին մասն՝ այստեղ։
Պետք է ասեմ, որ առաջին անգամ եմ մասնակցում հարցազրույցի,
պատրաստ եմ պատասխանել ցանկացած հարցի, միայն թե վստահ լինեմ, որ ինչ որ ասելու եմ, իրոք կտպագրվի:
—Վերջերս ամբողջ լատվիական մամուլը ողողված էր լատիշ ազգային գործիչ, նախկին քաղբանտարկյալ Գունար Աստրայի մասին նյութերով: Դուք նրան անձամբ ճանաչե՞լ եք:
Այո: Նույնիսկ երկար ժամանակ միևնույն բանտախցում ենք եղել: Նա հիմա չկա: Ցավոք, մահացավ (նրա հայրենակիցներն ասում են, որ նա մահացավ ազատվելուց հետո հանելուկային պայմաններում): Թեև ես ինձ Գունար Աստրային բարեկամ մարդ եմ համարում, բայց չէի ասի, թե այդքան հաճելի էր նրա հետ նույն խցում նստելը: Նա այն քիչ մարդկանցից էր, որոնք կարողանում են անմիջապես երեսիդ ասել իրենց կարծիքը քո մասին, քո ազգի մասին: Նրա միջոցով ես կարողացա քննադատաբար նայել մեր ժողովրդի պատմությանը: Մի անգամ նա ինձ այսպիսի հարց տվեց. «Ի՞նչ ես կարծում, գնչուներն ի՞նչ ազգային բաղձանք, ի՞նչ ազգային ծրագիր ունեն»: Ես ասացի, որ գնչուների բարձրագույն ազգային նպատակը, իմ կարծիքով, գոյապահպանությունն է, գոյատևելը, ոչ՝ ավելին: Ես ոչ մի տեղ չեմ կարդացել, ոչ էլ հանդիպել եմ, մի գնչուի, որը գնչուական պետություն ստեղծելու իղձ փայփայի: Ես զգացի, որ այս հարցով Աստրան մեզ` հայերիս, էր ակնարկում:
Եթե մեր «մտավորականները» այդքան շատ են ուզում «գոյատևել» հանուն «գոյատևելու», այսինքն քարշ գալ հանուն քարշ գալու, թող իրենց վրա լաքեր փչեն և որպես պատմական ցուցանմուշ, մի հատ էլ պահպանիչ թաղանթ քաշեն վրաներն ու հավատարմության երդումներ տան հերթական գաղութարարին։
Ի՞նչ է նշանակում գոյատևել, պահպանել գոյություն, գոյություն քարշ տալ: Եթե դու չես պայքարելու քո անկախ պետականությունը վերստեղծելու համար, հանուն ինչի՞ ես դու գոյատևում: Ավելի լավ չէ՞ ձուլվենք-վերջանանք-գնանք: Իսկ եթե մեր «մտավորականները» այդքան շատ են ուզում «գոյատևել» հանուն «գոյատևելու», այսինքն քարշ գալ հանուն քարշ գալու, թող իրենց վրա լաքեր փչեն և որպես պատմական ցուցանմուշ, մի հատ էլ պահպանիչ թաղանթ քաշեն վրաներն ու հավատարմության երդումներ տան հերթական գաղութարարին, ասեն. «Մենք անկախություն չենք ուզում, մենք ուզում ենք գոյատևել»: Մի հարյուր տարի հետո էլ ճոռոմ-ճոռոմ գլուխ կգովեն, կասեն. «Մորդվաններն ու բուրյաթները ձուլվեցին-վերացան աշխարհի երեսից, իսկ մենք, թեկուզ որպես ստրուկ-ցուցանմուշ, բայց գոյատևում ենք»: Եթե մի կերպ քարշ գալու կենսափիլիսոփայությունը, աշխարհի երեսից պարզապես չվերանալը մեզ համար դարձել է նպատակ, դարձել է արժեք, և եթե այդ արժեքներով պիտի ապրի իմ ժողովուրդը, ավելի լավ է չլինենք, ավելի լավ է վերանանք, որովհետև ԵՍ ՉԵՄ ՈՒԶՈՒՄ ԳՆՉՈՒ ԼԻՆԵԼ: Ես չեմ ուզում, որ իմ ժողովուրդը գնչուական արժեքներով ապրի: Եթե մենք մեծամիտ ենք այնքան, որ մեր մասին ասում ենք ԱՐԻԱԿԱՆ ԱԶԳ, ուրեմն պետք է ունենանք հզոր ռազմաշունչ ոգի և ազգային պետականության ինքնագիտակցության, և մեր ամեն մի քայլն ու ամեն մի բառը պետք է ուղղված լինի այդ նպատակին: Սրանից դուրս ամեն ինչ դերասանություն է կամ ստրկության տարատեսակ: Հիմա մենք պետք է մտածենք այն մասին, թե յուրաքանչյուր հայ հենց այսօր ինչ քայլ է կատարում (հեռանկարային, թե մերձակա) ի նպաստ հայ պետականության ստեղծման: Այսօր շատերը սուր են ճոճում թուրքերի դեմ, իսկ դա այսօր նշանակում է սուր ճոճել հողմերի դեմ և զուր վատնել այսօր այնքան թանկ էներգիան, որովհետև այդ թշնամին ռեալ մեր դիմաց այսօր կանգնած չէ: Այսօր ռեալ մեր առաջ իր պատժիչ զորքերով, ճնշիչ մեքենայով, հակահայկական քարոզչությամբ և Արցախի, Հա-յաստանի շրջափակումով, մեր իրավունք-պահանջների ոտնահարումով կանգնած է կենտրոնը: Հարկավոր է ազատագրվել ռուսական գերիշխանությունից և չերազել որևէ գերիշխանության մասին և մեր հույսը չդնել որևէ մեկի վրա, որն իբր պիտի գա փրկի մեզ: Նախ ամեն մի հայ ինքը պետք է փրկվի, ամեն մի հայ պետք է անկախանա և անկախ մտածելակերպ ունենա: Բավական է ինքներս մեզ խաբենք, թե կգան ավելի բարենպաստ պայմաններ և այն ժամանակ մենք… Ոչ: Բարենպաստ պայմանն ինքն իրեն երբեք չի գա, ոչ էլ մեզ սկուտեղի վրա «բարենպաստ պայման» կմատուցեն: Բարենպաստ պայմանն ազգն ինքը պետք է ստեղծի: Մարդկության պատմության մեջ չի եղել այնպիսի դեպք, որ որևէ գերված ազգ սկսի ազգային-ազատագրական շարժում, և նրա առաջին զինվորագրյալները բռնությունների չենթարկվեն, բայց հենց այդ մարդիկ են, որ ստեղծում են պաշտոնական հայրենասերի ասած այդ «բարենպաստ պայմանները»: Հիմա մարդիկ կան, մեզ ասում են. «Դուք խենթ էիք, որ քսան տարի առաջ «անկախություն» էիք ասում ու գնում նստում էիք»: Բայց մեկն ու մեկը պիտի ասե՞ր դա, թե ոչ, մեկն ու մեկը առաջին քայլը պիտի անե՞ր, թե ոչ, երեք միլիոն գերվածների պատիվը փրկելու համար գոնե երեսունը պիտի բանտարկվեի՞ն, թե ոչ:
Եթե հայության իղձը չպետք է լինի պետականության վերականգնումը, ուրեմն այդ իղձը ճշմարիտ չէ և հանուն դրա չարժե ապրել, նույնիսկ չարժե Երևանի փողոցներում ման գալ: ՉԱՐԺԵ:
Ազգ երևույթն ինձ համար պատկերանում է խարույկի տեսքով, օջախի տեսքով, որտեղ անընդհատ վառվող է հարկավոր, անընդհատ զոհաբերություն է հարկավոր, բայց ո՞ւր էին, չկային այն դոկտորներն ու պրոֆեսորները, ակադեմիկոսներն ու բանաստեղծները, որ կամավոր պիտի գային-լցվեին այդ խարույկի մեջ, որ խարույկը բոցկլտար մինչև երկինք: Մենք էինք անում` հիմնականում ուսանողներ: Իսկ օրինակ լիտվացիները, լատիշները, էստոնացիները, ուկրաինացիները, ռուսները իրենց ազգային մտավորականության ԸՆՏՐԱՆԻՆ էին տալիս քաղճամբարներին, որովհետև զոհաբերության օրենքն է դա, դեռ հին դարերից միշտ էլ զոհաբերել են ոչ թե ինչ-որ անպետքի, այլ ազնվականության ներկայացուցիչներին, թագավորները զոհաբերում էին իրենց որդիներին, նույնիսկ հեքիաթներում հրեշը որ գալիս էր, պատահական գյուղացու աղջիկ չէին զոհաբերում, որովհետև հրեշը ոչ միայն դաժան էր, այլև ճաշակ ուներ, և նա արքայադստերն էր ուզում, և հանուն փրկության զոհաբերվում էր լավագույնը, ազնվա-գույնը, այսինքն արքայադուստրը և ոչ թե փողոցային մի պչրուհի: Այդպես ուկրաինացի ժողովուրդը զոհաբերեց իր լավագույն որդիներից մեկին` բանաստեղծ Ստուսին: Մի անգամ Ստուսը հենց այդպես էլ ասաց. «Այս բռնատիրական ռեժիմի մեջ ճշմարիտ պոետը պետք է զոհվի», և նա բանտախցում էլ զոհվեց, որովհետև ճշմարիտ պոետը չի կարող և չպետք է կեղծի կամ լռի: Եթե կեղծեց կամ լռեց, ուրեմն նա «գոյատևում է», այսինքն` քարշ է գալիս, ինչպես մեր մտավորականները, որ մինչև այսօր ասում են այն, ինչ թույլատրված է: Եթե հայրենասիրության սահմանները վերևից թույլատրելով է, ուրեմն ես հայրենասեր չեմ: Դե թող մի անգամ էլ չթույլատրված բաներ ասեն: Այսօր հայ մտավորականները Սումգայիթի քաղաքական գնահատականն են պահանջում, իսկ ո՞վ պետք է քաղաքական գնահատական տա հայ պաշտոնական մտավորականության այն ողորմելի կեցվածքին, որ վերջին 80 տարում նրանցից ոչ ոք որևէ խոշոր գործ չի գրել, որ ժամանակին արգելվեր: Այսօր նրանք փրփուրը բերաններին «հերոսաբար» խոսում են Արցախի ինքնորոշման մասին, բայց «հերոսական» լռություն են պաշտպանում, երբ բանը հասնում է Հայաստանի ինքնորոշմանը: Իսկ քաղաքական գնահատականը հետևյալն է. «Մենք ոչ միայն գերի ենք եղել, այլև ստրուկ և այսօր էլ մենք ոչ միայն գերված ենք, այլև` ստրկացված»:
Եթե հայության իղձը չպետք է լինի պետականության վերականգնումը, ուրեմն այդ իղձը ճշմարիտ չէ և հանուն դրա չարժե ապրել, նույնիսկ չարժե Երևանի փողոցներում ման գալ: ՉԱՐԺԵ: Ով չի ուզում անկախություն, նա նպատակ ունի շարունակել քարշ գալ որևէ մեկի պոչից, իսկ ես չեմ ուզում քարշ եկող ժողովրդի անդամը լինել: Ճամբարում այնպիսի մարդիկ կային (հատկապես քրեականների մեջ էին նրանք շատ), որ ասում էին. «Ճամբարում լավ է, ռեժիմով կերակրում են»: Այդ մարդկանց միակ գերխնդիրր «պայոկն» էր: Այսինքն, եթե նրանց «լավ» «պայոկ» տաս, նրանք նույնիսկ ազատություն չեն ուզի: Ես չեմ ուզում, որ մեր ժողովուրդն ազատությունը թողած, օրապահիկ ուզի: Մեր պաշտոնական մտավորականությունը, փոխանակ հացից հրաժարվելով, ազատություն ուզի, ազատությունից հրաժարվելով` օրապահիկ է ուզում:
—Դուք ձեր խոսքի մեջ ասացիք, որ Էդուարդ Հարությունյանը զոհվել է բանտում` էտապի ճանապարհին: Խնդրում եմ մեր ընթերցողների համար պարզաբանել, թե ինչ ասել է «էտապ»:
«Էտապը» ծանր բան է: Կարճ ասած «էտապը» դա մի բանտից մեկ այլ բանտ տեղափոխելու գործընթացն է, ստոլիպինյան վագոններով, բայց «էտապի» մասին ասել միայն այսքանը, նշանակում է ոչինչ չասել: Երբ կալանավորն իմանում է, որ իրեն «էտապ» են տանելու, նա սկսում է հոգեբանորեն նախապատրաստվել, նա առանց տագնապի չի նայում դրան: Դա մի ուրիշ աշխարհ է և ուրիշ խոսելու նյութ, որի վերնագիրը պետք է դնել` «սպանդանոց»: Ես փոքր տարիքից ի վեր շատ սովետական ֆիլմեր եմ տեսել, որտեղ ցույց է տրվում, թե գերմանացի ֆաշիստներն ինչպիսի դաժանությամբ են վարվում մարդկանց հետ, բայց ես երբեք ոչ մի ֆիլմում չեմ տեսել այն, ինչ տեսա Ռոստովի կամ Պերմի բանտերում: Դա անպատմելի բան է: Այնտեղ յուրաքանչյուր մտնողի ուղղակի ծեծում են այնքան, որ հետո գիտակցությունը կորցրած տանեն: Օրական երկու-երեք անգամ ստուգում էին անում, իհարկե եթե ուզենային, քսաներկու անգամ էլ կանեին: Պատկերացրեք, միջանցքներում շներ, ռետինե ու փայտե մահակներով զինված հսկիչներ, որոնք կալանավորին ստիպում են կայծակնային արագությամբ դուրս թռչել բանտախցից, հինգ-վեց անգամ բարևել ինչ-որ մի սերժանտի, ստիպում են չոքել, պառկել: Ուշացողներն այդ ռետինե ու փայտե մահակներով ծեծվում էին կիսամեռության աստիճան: Մեզ «էտապ» տարան 81 թվականի աշնանը, և 84 թվականին, երբ մեզ նորից «էտապ» էին տանում, վագոնի մեջ հանդիպեցի մի հայ տղայի` քրեագործի, որ Ռոստովի կողմից էր գալիս: Նրան հարցրի, թե ինչպես է Ռոստովում, նա ասաց` սպանդանոց: Այսինքն այդ սպանդանոցը շարունակվում էր արդեն քանի տարի, դա ինչ-որ պահ չէր, մի ամիս չէր, երկու ամիս չէր: Դա տարիներով մշակված և իրագործվող համակարգ էր: Ֆիզիկապես և բարոյապես ջարդելու համակարգ: Հատկապես ջարդում էին հայերին: Հայերի նկատմամբ առանձնահատուկ «վերաբերմունք» կար, որովհետև մեր Իշխանը1 հենց այդ բանտից փախուստ էր կատարել, և բոլորը գիտեին, որ հայ է փախել: Ուզում եմ ասել, որ նույնիսկ այս սպանդանոցում հայերը «յուրահատուկ կարգավիճակ» ունեին:
Հսկիչներից մեկը, որ կարծեմ նոր էր ընդունվել, մի անգամ այդ դաժանությունների մասին մեզ հենց այդպես էլ ասաց. «Ինչքան ուզում եք բողոքեք, սա էքսպերիմենտ է: Հանցագործությունների դեմ պայքարն ուժեղացնելու որոշում կա, և սա էքսպերիմենտ է: Տեսնենք, վիճակագրական ինչ փոփոխություններ կլինեն, եթե բանտերում այսպես ծեծեն»: Եվ այս էքսպերիմենտը եղել է տարիներով: Օրինակ` ճանապարհներին ծեծում են ոչ թե կոնկ-րետ պատճառով, այլ հենց այնպես, ուղղակի իրենք հարկ են համարում ծեծել: Ինձ հետ էլ է դա եղել: Պարզապես ես հիմա չեմ ուզում կոնկրետ` անհատ մարդկանց անուններ տալ, ասենք` ուղեկցող ինչ-որ պրապորշչիկի, չեմ ուզում ինձ դատած դատավորների, քննիչների, դատախազների անուններ տալ: Թող այդ սերունդն իր կյանքը խաղաղությամբ ապրի և իրենց արածներն էլ թող իրենց չունեցած խղճի վրա մնան: Թող նրանք անցնեն-գնան, հետո մենք կգրենք ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ գազանությունների մասին, կասենք. «Ոմն կապիտան, ոմն գնդապետ»: Որովհետև նրանց զավակները վերջիվերջո, հայ մարդիկ են և նրանց զավակները պետք է ապրեն Հայաստանում: Ես չէի ուզենա, որ նրանք ապրելով սեփական հայրենիքում, թերարժեքության բարդույթ ունենային` իրենց հայրերի կատարած հանցագործությունների հետևանքով:
—Մենք գիտենք, որ քաղբանտարկյալները նույնիսկ ճամբարներում շարունակում էին իրենց պայքարն ու գործունեությունը: Խնդրում եմ, պատմեք, թե ինչպես էր դա իրականացվում:
Քաղճամբարներում ընդունված էր ամեն տարի սեփական դատավճռի օրը հացադուլ հայտարարել` ի նշան բողոքի: Դրա իմաստն այն է, որ քո անհամաձայնությանն ու զայրույթն ես արտահայտում քո ազատազրկման առթիվ և քեզ մեղավոր-հանցագործ չես ճանաչում: Իհարկե, բոլոր կալանավորները չէ, որ ամեն տարի իրենց դատավճռի օրը «ապստամբում էին», բայց դա ընդունված բան էր, և շատերն էին անում: Տարբեր առիթներով առանձին հացադուլների մասին ես չեմ ուզում խոսել: Միայն ասեմ, որ մենք` հայերս, կազմակերպված ձևով հացադուլ էինք հայտարարում հայկական Ամանորի` Նավասարդի օրը, օգոստոսի 11-ին: Դա Համերաշխության օրն էր: Այսինքն` բոլոր դատապարտված ԱՄԿ-ականները տարբեր ճամբարներում, ամբողջ երկրով մեկ նույն օրը հացադուլ էին հայտարարում և հոգով միասնանում էին: Ասենք, մի հայ, որ բանտարկված է Պերմի բանտում, գիտի, որ հարյուրավոր կիլոմետրեր հեռու մի ուրիշ հայ, ասենք, Մորդովիայում նույնպես իր նման և իր հետ «Նոր տարի է նշում»: Այդպիսի համընդհանուր հացադուլ («համընդհանուր» բառը, հասկանալի է, որ պետք է տարածել միայն ԱՄԿ-ական քաղկալանավորների վրա) հայտարարվում էր ամեն տարի ապրիլի 24-ին, որովհետև այդ օրը սուգ ու շիվանի օր չէ: Ապրիլի 24-ը պայքարի օր է: Նոյեմբերի 29-ը նույնպես դիմավորում էինք սգո հացադուլով: Իմիջիայլոց, երբ ասում եմ, որ հայերից շատ բան են սովորել, մեր ազգային սնապարծությունը շոյելու համար չէ, որ ասում եմ: Այսօր մենք հպարտ ենք, որ ԽՍՀՄ-ի քաղճամբարներում չի եղել ազգությամբ հայ ոչ մի сука (բանտային ժարգոնով` ծախված, մատնիչ): Հայի բերանից բառ դուրս կորզելը անհնար բան էր: Հայերը լուռ էին, ինչպես պատ և անսասան էին, ինչպես պատ: Եվ իբրև այս փաստերի օրինաչափ շարունակություն, և՛ կալանավորների, և՛ բանտերի վարչությունների լեքսիկոնում նույնիսկ մշակվել էր հատուկ տերմին՝ «Армянская стена» («Հայկական պատ»):
—Ասում են, որ առաջին տպավորությունը շատ ամուր է մնում մարդու հիշողության մեջ: Երբ առաջին անգամ մտաք ճամբար, ի՞նչ զգացողություն ունեցաք:
Երբ
աոաջին անգամ ինձ տարան ճամբար, ես կարծեցի, թե մտել եմ «հեքիաթ», որովհետև ես հայտնվեցի
մի այնպիսի հասարակության մեջ, որի գոյության մասին նույնիսկ չէի էլ ենթադրել: Օրինակ`
ես տեսա մարդիկ, որոնք չէին տեսել և չգիտեին, թե ինչ ասել է հեռուստացույց: Հեռուստատեսության
հայտնագործվելուց ի վեր այդ մարդիկ նստած էին և նստած էին անընդմեջ: Պատկերացրեք, ասենք
13-14 տարեկան մի տղա (հետպատերազմյան տարիներին, ինչպես գիտեք, Մերձբալթիկայում գործում
էին «Անտառի եղբայրներ»): Եվ այս փոքրիկ տղան իր ավագ եղբոր համար հաց է տարել անտառ:
Նրան ձերբակալել են հաց տանելու համար և դատապարտել են 25 տարվա ազատազրկման: Այդ տղան,
որ արդեն հասուն մարդ էր, ոչ միայն հեռուստացույց չէր տեսել, այլև կին չէր տեսել: Եվ,
ընդհանրապես, ճամբարում շատ-շատերը կային, որ բանտում էին ծերացել և կին չէին տեսել:
Որպեսզի դուք պատկերացնեք քաղկալանավորի հոգեբանական վիճակը, որ անմիջականորեն կապված
է նրան շրջապատող միջավայրին, մի օրինակ բերեմ: Ասենք մեզ տանում են հողային աշխատանքներ
կատարելու, ասում են` այստեղ փորեք, մենք էլ փորում ենք: Փորում ենք և անընդհատ գանգեր
ենք գտնում, հրազենով ծակված գանգեր: Հետո մենք ցախանոցի տիպի մի հսկայական շինություն
սարքեցինք, այդ բոլոր գանգերը լցրինք մեջը: Մենք, իհարկե, չիմացանք, թե ովքեր էին այդ
զոհերը, որտեղից էին բերվել, ինչու էին գնդակահարվել, ինչու հետո եկան, մեր սարքած
այդ շինությունից ամբողջ պարունակությունը տարան, ովքեր եկան, ուր տարան, եթե պետք
էր թաքցնել այդ բոլորը, մեզ ինչու ստիպեցին քանդել-հանել և այլն, և այլն: Հիմա դուք
պատկերացրեք այդ աշխատանքից վերադարձող քաղբանտարկյալների հոգեվիճակը: Քանի որ խոսքը
հոգեվիճակին հասավ, մի փոքրիկ դրվագ պատմեմ: Մենք մի ճաշարան ունեինք, որ գերմանացի
ռազմագերիներն էին կառուցել: Մի անգամ, երբ մենք ճաշ էինք ուտում (եթե իհարկե դա կարելի
է ճաշ համարել), ներս մտավ հենց նոր ճամբար բերված մի ծերուկ` հենակների վրա: Նա նայեց
մեզ, նայեց շուրջը և սկսեց արտասվել: Ես մոտեցա նրան և հարցրի.
—Պապիկ, ի՞նչ է պատահել: Դիմելու այս «պապիկ» ձևը թող ձեզ չզարմացնի: Այն ժամանակ ես
քսան տարեկան էի: Նա պատասխանեց, թե` գիտե՞ս, որդիս, թե այս պատի տակ ինչքան մարդ է
գնդակահարվել: Հիմա դուք պատկերացրեք այն մարդկանց հոգեվիճակը, որոնք ամեն աստծո օր
հաց են ուտում այդ գնդակահարության պատի տակ:
Եթե մենք այսօր ասում ենք «անկախություն», դրա պատճառը միայն այն չէ, որ մենք բարոյական, իրավական և պատմական հիմքեր ունենք դրա համար, այլև այն է, որ դրա համար կան խիստ հոգեբանական հիմքեր:
Մի դրվագ ևս. մեր ռեժիմի պետը փոխգնդապետ էր: Ստալինի ժամանակ նա երիտասարդ է եղել, դեռևս սերժանտ: Երբ որևէ կալանավոր էր մահանում, բնականաբար նրան պատգարակի վրա դրած պիտի դուրս տանեին ճամբարից: Եվ որպեսզի կալանավորներից ոչ ոք չփորձի սուտմեռուկ տված փախչել, այդ երիտասարդ սերժանտը «գտել է փայլուն մեթոդ»: Նա իր մոտ պահել է մի փայտե մուրճ և մի սուր գործիք, որով հարվածել է պատգարակի վրա պառկածի ճակատին: Այսպիսի «ստուգումից» հետո միայն զոհված կալանավորի մարմինը կարող էր դուրս բերվել ճամբարից: Չափից ավելի «նրբանկատ» ու «քաղաքավարի» չէ՞ այդ «լճացում» հորջորջումը, երբ հենց այդ տարիներին, հենց այդ սերժանտն իմ ռեժիմի պետն էր, արդեն փոխգնդապետի փայլուն ուսադիրներով: Ես դիտավորյալ եմ խառնում
ժամանակները, որովհետև բռնապետության անունն ինչ էլ ուզում եք դրեք, միևնույն է, բոլոր ժամանակներում նա հավատարիմ է եղել իր հակամարդկային սկզբունքներին և այդ սկզբունքներից երբեք չի շեղվել: Եղել են ժամանակներ, երբ սեռերի միջև նույնիսկ տարբերություն չեն դրել, և կանանց, և տղամարդկանց տարել են նույն բաղնիք, որովհետև այդ մարդիկ այնքան հյուծված ու անկիրք էին, որ իրար վրա նույնիսկ չէին նայում: Դրանք կմախքացած մարդիկ էին: Եղել են ժամանակներ, երբ կալանավորի հետույքը կսմթել են, եթե բռնվում է, ուղարկել են աշխատանքի, եթե չի բռնվում, ուրեմն` էսօր-էգուցի հաշիվ է:
Երբ հսկիչը բացում էր բանտախցի դուռը, կալանավորները «նառերի» վրայից ուղղակի դուրս էին թռչում: Դուրս էին թռչում և բաց դռան առաջ պպզում` ձեռքերը ծոծրակին: Ուշացման ամեն մի վայրկյան փայտյա գավազանի հարվածներով էր հղի: Սա ես իմ աչքի տեսածն եմ ասում: Ուզում եմ ասել, որ «ստալինյան ժամանակներ» կոչվածը պարբերաբար շարունակվել է միշտ:
Եվ եթե մենք այսօր ասում ենք «անկախություն», դրա պատճառը միայն այն չէ, որ մենք բարոյական, իրավական և պատմական հիմքեր ունենք դրա համար, այլև այն է, որ դրա համար կան խիստ հոգեբանական հիմքեր: Օրինակ` ի՞նչ երաշխիք կա, որ վաղը չի գա մի նոր Ստալին կամ ավելի վատ ճիվաղ և նորից չի մասնատի այս բզկտված Հայաստանի վերջին հողակտորը կամ չի դատարկի Սևանա լիճը, կամ հայ ժողովրդին չի աքսորի Ուրալից այն կողմ: Ճառային խոստումները երբեք և ոչ մի ազգի համար, առավել ևս` հայ ազգի համար, երաշխիք չեն եղել: Եթե չկան երաշխիքներ, ուրեմն մենք պետք է դուրս գանքև փրկվենք կայսերապաշտ ուռկանի մեջ թպրտալու հեռանկարից: Իմիջիայլոց, դրա նշանները մեզ բացահայտորեն ցույց են տալիս այսօր:
Դեռ
երեկ հայ ժողովրդի մեծ մասը անկախանալու գաղափարը անհեթեթ էր համարում: Նույնիսկ
88-ի փետրվարին, երբ ինձ ասացին, որ ես պետք է բարձրանամ հարթակ և խոսեմ, ես մտածեցի,
որ ինձ կարող են ճիշտ չհասկանալ, 70 տարի տեղի է ունեցել այս
մարդկանց ուղեղների լվացում: Ես այդպես էլ պատասխանեցի. «Ես արդեն ունեմ «հակասովետականի»
պիտակ: Այս ժողովուրդն ինձ ինչպե՞ս պիտի ընկալի»: Ես այն ժամանակ հիմքեր ունեի մտահոգության
համար, որովհետև, կրկնում եմ, դեռևս 88-ի փետրվարն էր, և ժողովուրդը նույնիսկ վախենում
էր մեր սուրբ Եռագույնը պարզել` միամտորեն կարծելով, թե դա կարող է խանգարել Արցախի
հարցի դրական լուծմանը: Իշխանությունները շատ էին ինքնավստահ` կարծելով, որ արդեն հասցրել
են ամորձատել մի ամբողջ ժողովրդի, որը մուրճ ու մանգաղով դրոշից բացի ուրիշ ոչ մի բան
չի տեսել, չի ուզում և չի ուզելու: Ցավով պետք է ասեմ, որ հոգեբանական ստրկությունից
ժողովրդին ազատագրելու գործում մեր պաշտոնական մտավորականությունը ոչինչ չարեց: Ես
գիտեմ, որ իմ այս հայտարարությամբ մեծ հարված եմ ընդունում ինձ վրա, բայց ես դիտավորյալ
եմ դա անում: Ես դիտմամբ բզբզում եմ: Գուցե ես է՞լ եմ պրովոկատոր:
—Մեր դրացի ժողովուրդներից քաղբանտարկյալների հանդիպե՞լ եք:
Եթե դաղստանցիներին կարելի է դրացի համարել, ես ազգությամբ ավար մի գործիչ եմ տեսել: Ոչ մի ադրբեջանցի չեմ տեսել, բայց լսել եմ, որ մեկը եղել է: Մինչև 70-ականների կեսերը ոչ մի վրացի չեմ տեսել: Մի վրացու հանդիպել եմ, բայց նա «հայրենիքի դավաճանություն» հոդվածով էր դատապարտված, իսկ ազգային-հայրենասիրական գործունեության համար բանտարկված ոչ մի վրացու չեմ տեսել, թեև հատուկ ռեժիմի ճամբարում իմ վերջին ազատազրկման ժամանակ լսեցի, որ խիստ ռեժիմի ճամբարում արդեն հայտնվել են վրացիներ, և այնտեղի հայերը լավ հարաբերությունների մեջ են նրանց հետ, բայց ես դրանով այնքան ոգևորված չէի, ինչպես իմ ընկերներից շատերը, որովհետև պատմությունը ցույց է տվել, և մեր կյանքն էլ այսօր ցույց է տալիս, որ ի վերջո ճամբարային անձնական հարաբերությունները վճռորոշ չեն, վճռորոշը ազգային շահն է:
—Ձայներիզն արդեն վերջանում է: Ինչո՞վ կցանկանայիք ամփոփել ձեր խոսքը:
Պայքար հանուն անկախության: Մենք ուրիշ ուղի չունենք: Այլապես մենք ինքներս մեզ կխաբենք և կփչանանք որպես ժողովուրդ: Եթե նույնիսկ այսօր դա անիրականանալի է, եթե նույնիսկ մոտակա ժամանակներում մենք չկարողանանք հասնել անկախության, գոնե մենք կշտկվենք որպես ազգ, այլևս կդադարենք ստրուկ լինելուց:. Մենք կլինենք հոգեբանորեն ազատ, բայց ժամանակավորապես գերված ազգ: Մենք այն գիտակցությունը կունենանք, որ պետք է տերը լինենք մեր աշխատանքի, մեր հացի, մեր զենքի, մեր մշակույթի ու լեզվի, մեր գիտության: Մի խոսքով, մեր տան տերը լինելու գիտակցությունը կվերականգնենք, կդառնանք նորմալ ազգ, որ կանգնած է սեփական գաղափարախոսության արմատների վրա, իսկ այսօր մենք և՛ գերի ենք, և՛ ստրուկ: Ամփոփելու մասին ձեր խոսքերն ինձ հիշեցրին մի դեպք: 1974 թվականին, երբ ինձ ՊԱԿ-ի մեկուսարանից տարան Սահակյան Քաջիկի դատավարությանը, որպես վկա, վերջում դատավորը հարցրեց.
—Լրացումներ ունե՞ք:
Այո, ունեմ: Կեցցե՛ Ազատ ու Անկախ Հայաստանը:
Հարցազրույցի բնօրինակը՝ «Գարուն» ամսագիր, 1990թ