1959 թվականին Իլյա Էրենբուրգը Հայաստանում էր։ Այստեղ անցկացրած օրերը Էրենբուրգի նշանավոր «Մարդիկ, տարիներ, կյանք» գրքում նոր գլուխներ են դարձել։ Ստորև՝ Հայաստանին վերաբերող հատվածը։
1959 թվականի աշնանը ես առաջին անգամ Հայաստանը տեսա: «Բավականին ուշ» կասեի ինքս ինձ, բայց ծեր հասակում սերն ավելի խորն է լինում: Երևանի օդանավակայանում ինձ և Լյուբային դիմավորեցին Մ. Ս. Սարյանը, ծեր և երիտասարդ գրողներ: Երեկոյան, ռեստորանում, մատուցողը մրգերի հետ զամբյուղի մեջ դրված մի շամպայն բերեց մեր սեղանին: Ես զարմացա, նա բացատրեց. «Այցելուներն են մատուցում»: Ես ծանոթ էի կովկասյան հյուրասիրությանը, բայց ինձ զարմացրեց, որ շամպայի համար վճարած մարդիկ շքեղ բաժակաճառով չմոտեցան մեր սեղանին: Շուտով ես հասկացա, որ հայերի մոտ, կրքոտությունը և անմիջականությունը միաձուլվում են հոգեկան զսպվածության հետ:
Ես ստիպված եմ պատմությունը հիշել: 1926 թվականին, ես Տրապիզոնում էի: Սովետական հյուպատոսարանի աշխատակիցը ինձ ցույց էր տալիս հին հայկական տաճարի այլանդակված արձանները և պատմում, թե ինչպես, տասը տարի առաջ, թուրքերը ներքին գործոց մինիստր Թալյաթ փաշայի հրամանով, ոչնչացրեցին բոլոր հայերին: Դժբախտներին քշում էին նավերի մեջ, համոզելով նրանց, որ Սվազ են տանում, նավերը դատարկ վերադարձան. հայերին ծովը թափեցին: Ամբողջ Թուրքիայով մեկ, հայերին, իբր տեղահանում էին ուրիշ մարզեր, բայց իրականում, ոչնչացնում էին նրանց, սպանում էին լեռնային կիրճերում, շպրտում ծովը, անապատում թողնում առանց ջրի, մի քանի գեղեցիկ աղջիկների տեղավորեցին հասարակաց տներում` զինվորների համար, իսկ ընդնանրապես, սպանում էին բոլորին. և՛ կանանց, և՛ ծերերին, և՛ կրծքի երեխաներին: Դա գենոցիդի առաջին փորձն էր: Հիտլերականները վեց միլիոն հրեա սպանեցին, երիտթուրքերը` միլիոնուկես հայ: Եթե ութ հարյուր հազար հայեր հասան Ռուսաստան, Մերձավոր Արևելք, Ֆրանսիա և Միացյալ Նահանգներ, դա բացատրվում է գերմանական ճշտապահության բացակայությամբ, տեխնիկայի հետամնացությամբ` թուրքերը գազի խցեր չունեին:
Նացիստները թուրք ճիվաղների փորձը նկատի ունեցան. 1939թ. Օբերզալցբուրգերի ֆաշիստների գաղտնի խորհրդակցությունում, Հիտլերը, բացատրելով հրեաների կատարյալ ոչնչացման նախագիծը, ավելացրեց. «Ոչ մի ուշադրություն չպետք է դարձնել «հասարակական կարծիքի» վրա… Հիմա ո՞վ է հիշում հայերի ջարդը»: Մեր դարում, ամենուր հաղթանակում են ազգային զգացմունքները: Բայց սպանվածների հիշատակը պետք է կարողանալ ջոկել սպանողների հիշատակից: Հայերի զգացմունքները ինձ հասկանալի են: Անհետացել է Արևմտյան Հայաստանը` հին ճարտարապետության հրաշալի հուշարձանները, ավանդներ` վաղ միջնադարի մեծ վարպետներից մինչև մեր դարասկզբի երիտասարդ գրողները: Փրկվածները ցրված են աշխարհով մեկ: Երեք հայից մեկը հեռու է Երևանից, գուցե Լիոնում, Բեյրութում կամ Դետրոյտում: Ուզած հայի համար, Երևանի վրա բարձրացող Արարատը, բզկտված Արևմտահայաստանի ստվերն է: Արարատը պատկերում են կտավների և սիգարեթների տուփերի վրա, կոնյակի պիտակների և հրավիրատոմսերի վրա:
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո, երկու հարյուր հազար հայեր վերադարձան Սովետական Հայաստան: Շատերն ընտելացան, բայց եղան այնպիսիները, որ չհամակերպվեցին տեղափոխությանը: Հավանաբար, նրանք ենթարկվել էին իրենց զգացմունքներին և քիչ բան գիտեին մեր երկրի հասարակական կառուցվածքի և կենցաղի մասին: Մի ոսկերիչ ինձ բողոքում էր. Կահիրեում նա մանր-մունր իրեր է պատրաստել և քեֆ անելով ապրել: Իսկ Երևանում ի՞նչ անի: Բեյրութից մի ատամնաբույժ ատամնաբուժական կաբինետի սարքավորում էր բերել, իսկ այստեղ նրան ասում են, որ իրավունք չունի մասնավոր բուժմամբ զբաղվելու: Շատերի հետ ֆրանսերեն էի խոսում` ռուսերեն չգիտեին: Սև շուկայում կանայք վաճառում էին Ֆրանսիայից բերած իրեր: Ֆրանսիայից հոր հետ եկած պատանին, իրեն անվանում էր սյուրռեալիստ, ֆրանսերեն բանաստեղծություններ էր գրում և երազում էր վերադառնալ մոր մոտ, որը մնացել էր Փարիզում:
Ես գնացի նկարիչ Կալենցի արվեստանոցը: Նա Հայաստան էր եկել Լիբանանից, ապրում և աշխատում էր մի հարկի տակ, որը դժվար էր արվեստանոց կոչել: Չէր բողոքում, չնայած նրա հետ անցկացրած իմ ինտերվյուն երեք օր պահեցին խմբագրությունում, համոզելով ինձ «ֆորմալիստ» Կալենցի անունը հանել: Մոսկվայում նրան օգնում էր նշանավոր ֆիզիկոս Ա. Ի. Ալիխանյանը: Ժամանակը դեռ դժվարին էր` որոշ չինովնիկների շրջանում, Գերասիմովի կտավները համարվում էին արվեստի նմուշներ: Կալենցը վերջ ի վերջո հաղթեց. Երևանում ցուցադրեցին նրա կտավները: Դրանից քիչ անց նա մահացավ: Հայերի հայրենասիրությունը սրված է, երբեմն դա կարող է մոլուցք թվալ, բայց ոչ ոք չի շփոթի ուրիշի կուլտուրան ժխտող շովինիզմի հետ և ոչ ոք չի անվանի գավառականություն: Հայերի մեջ, ինտերնացիոնալիզմի գաղափարներին խորթ մարդկանց ես կարծես թե չհանդիպեցի:
Ես հիշում եմ իմ հանդիպումը Մոսկվայում Ավետիք Իսահակյանի հետ: Նա մագաղաթի նման բազմաթիվ կնճիռներով պատած դեմք ուներ, փիլիսոփայի և աշուղի դեմք: Ալեքսանդր Բլոկը գրել է. «Իսահակյանը առաջնակարգ բանաստեղծ է, այդպիսի պայծառ ու անմիջական տաղանդ գուցե ամբողջ Եվրոպայում չկա»: Իսահակյանի բախտը բերեց, նրան թարգմանեցին թարգմանության ստանդարտիզացիայից շատ առաջ, թարգմանեցին Բլոկը, Բրյուսովը, Պաստերնակը, Ախմատովան: Նրա բանաստեղծությունները միշտ չէ, որ «պայծառ» են եղել: Նա մահացավ ութսուներկու տարեկան, որի կեսից ավելին ապրել է հայրենիքից հեռու: Աբու Լալա Մահարու մասին պոեմում նա գրում էր.
— «Քայլի՛ր, քարավա՛ն, ի՞նչ ենք թողել մենք, որ կարոտանքով ցանկանք մեր դարձը»—
Քայլի՛ր, կանգ մի՛ առ, թողել ենք միայն շղթա ու կապանք, կեղծիք ու պատրանք:
…Եվ ի՞նչ է փառքը,— այսօր քեզ մարդիկ եղջյուրներից վեր կը բարձրացնեն,
Վաղը նույն մարդիկ սմբակների տակ ճմլելու համար քեզ վար կը նետեն:
…Ատում եմ, ավաղ, և հայրենիքը—պերճ արոտավայր հարուստների ցոփ,
Որի հողն արնոտ՝ անդուլ հերկողը չոր քար է կրծում իր հացի հանդեպ:
…Ի՞նչ է ամբոխը— մեծ հիմարն է նա, ոգին հալածող և տարրը չարի,
Բռնության խարիսխ, և՛ սուր երկսայրի, և՛ զայրույթի մեջ գազան վիթխարի:
Ի՞նչ է համայնքը— թշնամու բանակ և անհատն այնտեղ անշղթա գերի,
Ե՞րբ է հանդուրժել հոգու թռիչքին և սլացումիս վսեմ մտքերի:
Նողկալի համայնք, հեղձուցիչ օղակ, քո լավն ու վատը— ահեղ խարազան
Մի անհուն մկրատ բոլորին խուզող` միահավասար և միանման։
Ես Բաղդադի Մետոյի մասին պոեմը վաղուց կարդացել եմ ֆրանսերեն թարգմանությամբ, որտեղ հանգեր չկային, ուստի և էպիտետները և բանաստեղծության ներքին ռիթմը ավելի հարազատ էին: Հետո ես հաճախ էի հիշում Աբու Լալա Մահարուն: Այդ պոեմը կարդալուց հետո, ո՞վ կասի, թե հայկական պոեզիան սահմանափակ բնույթ է կրում: Երևանը նոր քաղաք է, նա ծնվել է արևելյան մեծ գյուղից, որտեղ այգիներով շրջապատված տնակներ էին: Սովետական բոլոր քաղաքների նոր ճարտարապետությունը շատ քիչ տարբերություններ ունի, Տալլինի կուլտուրայի տունը Բաքվի, Իրկուտսկի կուլտուրայի տան հարազատ եղբայրն է։
Երևանը ջոկվում է իր շինանյութով` տներն այստեղ վարդագույն են, այդ քաղաքը ջոկվում է նաև մեկ ուրիշ բանով. 1959 թվականին ես տեսա բանաստեղծ Եղիշե Չարենցի հուշարձանը, հետո Սարյանի հետ Չարենցի կամարի մոտ գնացինք, այնտեղ քարի վրա նրա բանաստեղծություններն են, իսկ աչքերիդ առջև լեռները և Արարատյան դաշտը իր անսովոր կանաչությամբ: Գլխավորը, որ առանձնացնում է Երևանը սովետական մյուս քաղաքներից` բնակիչների բնավորությունն է: Չլինելով հիշաչար, նրանք ոչ մի կերպ չեն ուզում հրաժարվել հիշատակից, տեսնելով նրա մեջ մարդու առանձնաշնորհը: Նրանք չտեսնված աշխատասեր են: Բավական է ասել, որ խաղողի բազմաթիվ այգիներ տնկված են լեռնոտ տեղերում` ուրիշ տեղերից բերված հողի վրա: Ցամաքային ծանր ցրտերի նախօրեին, խաղողի վազերը ծածկում են, ինչպես վարդի թփերը մերձմոսկովյան այգիներում: Հայերը չունեն մեր «թերևս»-ը: Միևնույն ժամանակ նրանք երազողներ են, փիլիսոփաներ, բանաստեղծներ: Լինելով լիովին ժամանակակից մարդիկ, հիանալի ֆիզիկոսներ, աստղագետներ, քիմիկոսներ, տան խորքերում, ավելի ճիշտ, սրտերի խորքում` նրանք հիշում են լեռնային աղբյուրի լեզուն: Նրանք ինձ շատ բան սովորեցրին:
Ես հաջորդ գլուխներից մեկում կգրեմ Մարտիրոս Սարյանի մասին, տեսնելով Հայաստանը ես ավելի լավ հասկացա նրա նկարչությունը: Դա արվեստի երկիր է: Բավական է տեսնել 5-րդ դարի տաճարի ավերակները, միջնադարյան քանդակը կամ ավելի ուշ ստեղծված Հովնաթանյանի դիմանկարները Երևանի պատկերասրահում, տեսնել հին մանրանկարների հավաքածոն, որպեսզի հասկանաս ոչ միայն Սարյանի ստեղծագործությունը, այլև դարերի ընթացքում իրական արվեստով դաստիարակված հայկական աչքի առանձնահատկությունները: Ահա թե ինչու Ֆալկի ցուցահանդեսը Երևանում ավելի շուտ բացվեց, քան Մոսկվայում: Մի անգամ բանաստեղծ Էմինի հետ մենք գնացինք «Սուրբ քաղաքը»` Էջմիածին: Այնտեղ անցյալի բազմաթիվ հուշարձաններ կան և այնտեղ է կաթողիկոսի աթոռանիստը: Վազգեն Առաջինը վերջերս էր եկել Ռումինիայից և հայերենից բացի հիանալի տիրապետում էր ֆրանսերենին: Նա հրավիրեց իր մոտ և նրա առանձնասենյակում ես լավ մենագրություններ տեսա` Մատիս, Ռենուար, Բոննար: Ես հարցրի նրան, թե սիրո՞ւմ է արդյոք ժամանակակից նկարչությունը, նա ժպտալով պատասխանեց. «Ես սիրում եմ ամեն ինչ, որ գեղեցիկ է»: Հավանաբար նա ոչ միայն «ամենայն հայոց կաթողիկոսն է», այլև ընտիր դիվանագետ և աշխույժ մարդ:
Նաիրի Զարյանը պատանության տարիներին ապրել է հայոց սոսկալի ջարդը, նա ծնվել է Արևմտյան Հայաստանում: Այդպիսի բաները մարդուն իմաստուն են դարձնում: 1963 թվականի մարտին, լինելով այն հանդիպմանը, որտեղ ինձ հայհոյում էին, նա մոտեցավ ինձ և ասաց. «Ուշադրություն մի դարձրեք…»: Իմ սրտովն էր ուրախ և թախծոտ Էմինը. նրանում կենդանի է բանաստեղծի հավերժական ինքնապաշտպանության միջոցը` ռոմանտիկ հեգնանքը: Ես հանդիպեցի շատ գրողների, մի մասը ասում էր, որ ամենալավ ժանրը լիրիկան է, մյուսները փառաբանում էին էպոպեան, երրորդ մասը` կարճ պատմվածքը, նրանց մեջ կային նաև քննադատներ, մի մասը համարձակ, մյուսը` զգույշ, մի մասը տաղանդավոր, մյուսը` ապաշնորհ, բայց կարծես նրանցից ոչ մեկը չէր զբաղվում այն տխուր տարիներից հայտնի ժանրով: Եվ դա նույնքան հաճելի էր, որքան լավաշ հացը և հոտավետ դեղձերը:
Հայաստանի օդը ինձ ուժ տվեց:
«Գարուն» ամսագիր, 1968թ.