«Ազդարար»-ի ծնունդը

Հայ բանասիրության մեջ կարծիքներ են հայտնվել, թե իբր Մադրասի հայ գաղութում որոշ հաջորդականությամբ գործել են չորս տարբեր տպարաններ` Շահամիր Շահամիրյանի, Հարություն Շմավոնյանի, Սարգիս Աղավալյանցի և Հակոբ ու Հովսեփ, Նազար Շահամիրյանների: Սակայն իրականում այնտեղ եղել է միայն Շ. Շահամիրյանի հիմնադրած տպարանը, որը տարբեր ժամանակահատվածներում գործել է տարբեր հրատարակիչ-տնօրենների անուններով: Պարզվում է նաև, որ XVIII դարի վերջին երեսնամյակում Մադրասում գործող քաղաքական խմբակի, տպարանի և «Ազդարարի» շուրջը համախմբված նվիրյալների համատեղ գործունեության շնորհիվ Մադրասը դառնում է հայ հասարակական մտքի ու լուսավորական շարժման համազգային կենտրոնը: Կարևորելով հնդկահայ ժուռնալիստիկայի և հայ պարբերական մամուլի խաղացած դերը հայ հասարակական մտքի պատմության սկզբնավորման գործում, Արտ. Կարինյանը նշում է, որ յուրացնելով մադրասահայ հրապարակախոսների պատգամները, հայ լրագրողները սկզբնավորում են կրթական-լուսավորական նոր շարժում և գրականություն` գաղութահայ օջախների քայքայման շրջանում: Երբ հայ կուլտուրայի պատմության այդ էջերից հետո մենք անցնում ենք առաջին հայ պարբերականների մեջ հրատարակված նյութերի քըննարկմանը և ուսումնասիրությանը, տեսնում ենք, որ առաջին պարբերականի ղեկավարը հիմնականում քայլել է հիշյալ գործիչների (Մ. Բաղրամյան, Շ. Շահամիրյան, Հ. Էմին) ուղիներով և որևէ նկատելի բեկում չեն ստեղծել հասարակական մտքի պատմության մեջ:

Մադրասահայ հասարակական մտքի շարունակությունը հավաստող Արտ. Կարինյանը անսպասելիորեն 180 աստիճան շրջադարձ է կատարում, և ամեն ջանք գործադրում համոզելու, թե իբր Շմավոնյանը դատարկ դաշտում է ստեղծում իր տպարանը: Նա Հ. Էմինի, Մ. Բաղրամյանի և Շ. Շահամիրյանի հակառակորդն էր և սկզբունքային տարաձայնություններ ուներ նրանց հետ: Շմավոնյանը կարող էր գուցե և ստանալ Շահամիրյանի արդեն փակված տպարանի տառերը, մտորում է Կարինյանն ու կամայականորեն եզրակացնում. «Շմավոնյանը հնարավորություն չուներ որևէ կերպ օգտագործել Շահամիրյանի տպարանը: Նա ինքն էր հիմնում իր նոր տպարանը, ինքն էր հորինում ու շինում այդ տպարանի իր նոր տառերը: Վերջապես, համախմբելով իր շուրջը զինակիցների ինչ-որ փոքրիկ խմբակ, նա իր իսկ վաստակած դրամով ութ տարվա ընթացքում հրապարակում է ութ գիրք (1789-1797): Նշված փաստերը որոշակի կերպով քանդում են հայ բանասերների բոլոր պնդումները «Ազդարարին» օժանդակող – աշխատակցող Շահամիրյանի, կամ նրա այլ գործիչների որևէ դերի մասին»:

Իրականում մի բարեպատեհ առիթով ծնվեց Հարություն Շմավոնյանի հրատարակչական ու խմբագրական անմահ գործունեությունը: Շմավոնյանի գործընկեր Պետրոս Պուռնազյանը «Բելիսարիոս» գրքի «Առ բարեմիտ վերծանողս» հատվածում գրում է. «Տէրն իմ (Հ. Շմավոնյանը) …գալ ի Մադրաս… յաւուր միում` ազնոամիտ Աղա Շամիր Սուլթան այրն հանճարեղ, ասացեալ է, Տէր Հայր, լսեմ շնորհալի միտս ունիս, նօտր գիր մի նու` պակասե ի տպարանէ մերմէ, արդ կարող ես յօրինել, քանզի` ցանկալի է ինձ այդ տպարան, վասն անուան որդոյ իմոյ: Տէրն իմ երբեք չէր տեսեալ նոյն գործ, եւ ոչ լոեալ բնաւ, ապաւինելով ի տուիչն բարեաց` Սուրբ Հոգին, խոստացեալ էր շինել, որպես կայ նոյն գիր մինչև ցայսօր, յետ այնորիկ` առաւել վըստահեցեալ եւ սիրահարեալ, ձեռնամուխ եղեւ, բոլոր գիրն` գլխովին ամենայն պարագայիւքն յարմարիլ, ոչ շատացաւ նովաւ միայն` այլ եւ բազմաց յազգէն Հայոց վերակրելով, եւ ուսուցանելով, յօգնականութեամբ Ազնուատոհմն Աղա Նազար Յակոբջան Շահմիրեանց բարեացապարտ յառնէ,եւ անունք ուսելոցն յայտնի է ի բազում տեղիս վերջ գրոց որք տպեալք են ինեւ»: Պուռնազյանի այս տեղեկությունից պարզվում է, որ Շահամիրյանը Հ. Շմավոնյանին խնդրել էր ոչ թե նոր տառեր, առավել ևս նոր տպարան ստեղծել, այլ ընդամենը գործող տպարանից պակասող մի «Ն» տառ ձուլել: Շմավոնյանը կատարում է այդ խնդրանքը և հաջողությունից այնքան է ոգևորվում, որ նորոգում է բոլոր մաշված ու փչացած տառերը, որոնք շարունակել են օգտագործվել մինչև 1809 թ. Շմավոնյանի տպարանի կողմից հրատարակված հիշյալ գրքի հրատարակության ժամանակը` «որպես կայ նոյն գիր մինչև ցայսօր»:

Հայկ Խաչատրյանը, համեմատելով Շ. Շահամիրյանի տպարանի թողարկած գրքերի և Հ. Շմավոնյանի տպարանի թողարկած գրքերի տառատեսակները, հանգել է այն կարծիքին, որ այս տպարաններում լույս տեսած գրքերի շատ տառատեսակներ ու ձևավորումներ, խորհրդանիշեր ու նախշազարդեր նման են և նույնական: Ավելին, նման են նաև Շմավոնյանի տպարանի փակվելուց հետո բացված Աղալովյանի տպարանի (1809-1818 թթ.) ընդհանուր նշաններն ու տառատեսակները: Երբ մադրասահայոց նշված բոլոր տպարանները բերում ենք մեկ ընդհանրության, նկատում ենք, որ մի տպարանը սկսել է գործել այն ժամանակ, երբ նախորդը դադարել է գործելուց: Շահամիրյանի տպարանի հենքի վրա դեռևս XVIII դարում առաջացավ պոլիգրաֆիստների մի ստվար խումբ, որի անդամների մեջ տեսնում ենք արհեստավարժ հրատարակիչների ու ժուռնալիստների, հրապարակախոսների ու կազմակերպիչների, որոնք որոշիչ դեր խաղացին հաջորդ պատմաշրջանում` XIX դ. սկզբներին ծավալված հայ տպագրական արվեստի ու պարբերական մամուլի զարգացման գործում: Այդ հիմնադիր գործիչներից են` Շ. Շահամիրյանը, Մ. Բաղրամյանը, Շ. Շահամիրյանի որդիները, Հ. Շմավոնյանը, Կարապետ Մկրտումյանը, Պօղոս Միրզայան Ամիթեցին, Հակոբ Սիմոն Այությանցը, Հովհաննես Ծատուր Եօթնեանցը, Յակոբոս Պետրոսյանը, Ս. Ղայթմազյանց Թիֆլիզեցին, Տէր Թադեոս Տէր-Անդրեասյան Սոգինյանցը, Խաչատուր Ծատուրյան Զարիֆյանը, Ավետ Սեթյանը, Մարութ Հովսեփի Փռնչյանցը, Բարաղամ Քալանթարյանը, Մանուկ Հակոբջանյանը, Հարություն Կարապետյանը և ուրիշներ: Մադրասահայ խմբակը ազգային-եկեղեցական կառույց էր և ենթարկվում էր ամենայն հայոց կաթողիկոսությանը: Պարզ է, որ Շմավոնյանի պարբերականը պետք է հետևեր եկեղեցու պետի հրահանգներին:

Դրա հետ մեկտեղ, հետևելով Շահամիրյանի, Էմինի և Բաղրամյանի նախագծած գաղափարներին, թերթը ազդարարում էր նոր դարաշրջանի, սոցիալ-տնտեսական նոր հարաբերությունների և հայ ժողովրդի առջև ծառացած նոր խնդիրների ծնունդը: «Ազդարարի» էջերում մի կողմից մշակվում էին նոր բուրժուական հարաբերությունների վարքագիծը, բացահայտվում նրա ներքին օրենքները, մյուս կողմից` հայ ժողովրդի լուսավորության, ազգի ազատագրության ուղիների մշակման, ազգային ինքնիշխան պետականության ստեղծման խնդիրները: Եվ պատահական չէր, որ հենց Մադրասում ծնունդ առավ հայ մամուլի առաջնեկը: Ահա այս նոր ու առաջադեմ երևույթն է կարևորվում հայ մշակույթի պատմության մեջ, Շմավոնյանի այս մեծ քայլով է հայ ազգը, Լեոյի խոսքերով ասած, մտնում քաղաքակիրթ ազգերի ընտանիքի մեջ: Հարություն քահանա Շմավոնյանը առաջին հայ խմբագիրն էր և այդ, նախադեպը չունեցող մեծ գործի հիմնադիրն ու ստեղծողը: Ազգային եկեղեցու և հայ ժողովրդի ավանդական արժեքները լուսաբանելու հետ միասին «Ազդարարը» նախ և առաջ վաճառական հրատարակչություն էր: Նրա բովանդակության այն մասերը, որոնք վերաբերում են օրվա ընթացիկ կյանքին, առևտրի խնդիրներն են: Մադրասում հայ ազնվականություն չկար, հոգևորականությունն` իբրև հասարակական շերտ, նույնպես բացակայում էր: «Ազդարարի» կազմակերպիչներն ու հրատարակիչները Մադրասի վաճառականներն էին, այլ խոսքով` հայ մամուլի հիմնադրման պատճառը հայ առևտրական կապիտալն էր: Այս պարբերականը հրատարակվում էր այն ժամանակ, երբ համազգային-հասարակական գործերի տնօրինությունն աստիճանաբար անցնում էր առևտրական կապիտալի ձեռքը: Այսուհանդերձ «Ազդարարը» աշխատում էր բավարարել թե՛ հայ բուրժոազիայի և թե՛ հայ հոգևորականության պահանջները:

Նրա խմբագիրը քահանա էր, աշխատակիցներից մի քանիսը նույնպես հոգևորականներ էին, պարբերականի էջերում որոշակի տեղ ուներ կրոնական բարոյականությունը, բայց աղոթքի ու քարոզի կողքին կարևոր տեղ են գրավում առևտրական լուրերը, ապրանքատար նավերի ժամանելու և մեկնելու մասին տեղեկությունները, ապրանքների գների բյուլետենները: Թղթակիցները վաճառականներ էին, որոնք աշխարհի զանազան կողմերից անհրաժեշտ տեղեկություններ էին հաղորդում առևտրական շուկաների մասին: Հայոց առաջին պարբերականի հիմադրման շնորհիվ Շ. Շահամիրյանի Մ. Բաղրամյանի, Հ. Էմինի և մյուսների աշխատություններում առաջադրված հիմախնդիրները ավելի առարկայական դարձան, գիտական նեղ շրջանակներից դուրս եկան և դարձան ընթերցող լայն զանգվածների սեփականությունը: Բարձր գնահատելով Հարություն Շմավոնյանի ծառայությունը հայ մշակույթին, Արշակ Ալպոյաճյանը իրավացիորեն գրում է. «Երբ Հնդկաստանի անկիւնը Շիրազեցի այդ քահանան անգլիական ցեղի հետ մրցումի կը մտնէ, անոնց հազիւ քանի մը ամիս առաջ ըրածը ինքն ալ փորձելով, դեռ արևելեան ազգերէն և ոչ մէկուն մէջ լրագիր մը հիմնելու և հրատարակելու գաղափարը կար: Թուրքերը, Պարսիկները և Վրացիք դեռ շատ ուշ պիտի ունենային իրենց լրագիրները, և հայ մտաւորական կեանքի առաջնորդը` Վենետիկ և Վիեննա, Կ. Պոլիս և Թիֆլիս հազիւ մի քանի տասնեակ տարիներ յետոյ ճշմարիտ ըմբռնումը պիտի ունենային լրագրին: Միայն ու միմիայն այս պարագան կը բաւէ Շիրազեցի այդ քահանային փառքը հիւսելու»:

Շահամիր Շահամիրյանը և Մովսես Բաղրամյանը ոչ միայն անմիջական մասնակցություն են ունեցել պարբերականի ստեղծման ու առօրյա աշխատանքներին, այլև էականորեն դիմորոշել են նրա ուղղվածությունը, առաջնային դարձրել հայկական լուսավորականության, ազգային-ազատագրական պայքարի տեսության, հայ ժողովրդի արտաքին քաղաքական կողմնորոշման, ազգային ինքնության ու ինքնագիտակցության հիմնախնդիրները: Հակառակ Արտ. Կարինյանի այն պնդման, թե Հ. Շմավոնյանը չի համագործակցել Շ. Շահամիրյանի և նրա գործընկերների հետ, «Ազդարարի» հենց առաջին համարում զետեղված Շ. Շահամիրյանի` անգլիացի բժիշկ Անդերսենին հասցեագրված նամակը վկայում է, որ Հ. Շմավոնյանը սերտ կապի մեջ է եղել նրա հետ պարբերականի հիմնադրման օրից սկսած: 1793 թ. նոյեմբերի 29-ի այդ նամակում Շահամիրյանը անգլիացիներին տեղեկացնում է, որ հայ ժողովուրդը հնագույն ծագում ունի, որ ըստ տիրապետող կարծիքի, մարդկային ցեղը երկու անգամ էլ` այսինքն` թե՛ Ադամի և թե՛ Նոյի ժամանակ առաջացել է Հայաստանում, որ Հայաստանը եղել է մարդկության օրրանը, նրա նախահայրենիքը, հայերը աշխարհի ամենահին ժողովուրդն են, իսկ հայերենը` մարդկության նախամայր լեզուն: «Աստոածաշունչ սուրբ գիրքն, ի Հին կտակարանին յիշատակէ, – կարդում ենք նամակում,- զի ի նախահօրէ մերմէ յԱդամայ սերելոն ազգ մինչև ցՆոյ և զընտանիս իւր, այլք մտին ի տապանն, և զերծան ի ընդհանրական ջրհեղեղէն բոլոր աշխարհի: Որովհետև յոյժ բնականէ, զի զմանկունսն ընդհանրապէս խօսեցին զլեզուս հայոց, և մարց իւրեանք, և որովհետև յԱդամայ մինչև ի ջրհեղեղն յայնմ միջոց ժամանակի Մաղաղիել զթոռան զաւակն Ադամայ դեռևս կենդանի էր, որ Նոյ տեսեալ է նմա, որպես ցուցանէ յԱստոածաշունչ նոր գիրքն, ուրեմն յոյժ իրաւացի է, զի նոքա ամենեքեան խօսէին զլեզուս Ադամայ, և յետևապէս Նոյ և զընտանիսն իւր որք զերծան ի ջրհեղեղէն ի տապանին, որ նստաւ ի վերայ լեռինն Մասիսու, որ ի յԱրարատ…»:

«Ազդարարում» տպագրված հրապարակումների մեջ կարևորվում են Խաչատուր վարդապետ Ջուղայեցու «Պատմութիւն պարսից», Հակոբ Այությանցի «Պատմութիւն Հեյդարալի խանի» ծավալուն աշխատությունները, «Ողբ Հայաստանեայց» պոեմի հեղինակ Թադևոս Սոգինյանի բանաստեղծություններն ու թղթակցությունները և Հայ որդի Հայի հրապարակախոսական գրախոսությունները: «Ազդարարի» ստեղծագործական կոլեկտիվի ամենաաչքի ընկնող անդամներից էր Թադևոս Սոգինյանը: Նա ամսագրի գլխավոր աշխատակիցներից մեկն էր, Հ. Շմավոնյանի մտերիմը, աջակիցը, որի հոդվածները և բանաստեղծությունները որոշում էին պարբերականի գաղափարական ուղղությունը: Դեռևս 1791 թ. Հ. Շմավոնյանի տպարանում հրատարակվել էր նրա «Տետրակ որ կոչի ողբ Հայաստանեայց» պոեմը: «Ազդարարի» առաջին 7 համարներում «Ուրախակից բարեկամ» ծածկանունով տպագրված նրա գործերը ծրագրային առաջնորդողների կշիռ ունեն: Իր հարցադրումներով հարազատ մնալով խմբագրի քաղաքական ուղղվածությանը և «Ողբ Հայաստանեայցի» գաղափարներին` Թ. Սոգինյանը քննարկում է հայերի մտավոր զարգացման, տնտեսական դրության և քաղաքական իրավիճակի հետ կապված հարցեր: Նա հայերին խորհուրդ է տալիս վերցնել իրենց գանձերը և գնալ Հայաստան, զարգացնել ազգային տնտեսությունը, արդյունագործությունը, փող կուտակել և դրա տոկոսներով դպրոցական ցանց ստեղծել: Հայաստանի ազատագրության հույսը Սոգինյանը կապում է քրիստոնյա թագավորների հետ, գտնում, որ նրանց լեզուներով թարգմանելով Հայաստանը նվաճած ոսոխների դաժան արարքները` Արևմուտքում ատելություն կառաջացնեն վերջիններիս դեմ և համակրանք` հայ ժողովրդի հանդեպ:

Գիտակցելով լուսավորական շարժման մեծ նշանակությունը, «Ազդարար» ամսագիրը նա համարում է հայ ժողովրդի կյանքը վերածնող ավետաբեր աղավնի: Թ. Սոգինյանի ստեղծագործությունների գաղափարական ուղղվածությունը, հայ ժողովրդի վիճակի ու նրա ապագա բախտի շուրջ ծավալված հեղինակի խորհրդածությունները, մայր հայրենիքի բանաստեղծական կերպարի մարմնավորումը անմիջականորեն բխում են Մովսես Բաղրամյանի «Նոր տետրակ որ կոչի յորդորակ» գրքի սկզբունքներից: Ինչպես Մ. Բաղրամյանը, այնպես էլ Թ. Սոգինյանը հայ երիտասարդությանը ներկայացնում է Մայր Հայաստանը, նրա պատմությունը, պանդուխտ հայերի հուսահատ ու անմիաբան վիճակը, հայրենիք վերադառնալու և իրենց օրինական ժառանգությանը տեր կանգնելու անհրաժեշտությունը: Հայրենիքն այլևս տեսիլք և վերացական երևույթ չէ, այլ շոշափելի տարածք, որի հետ է կապվում տարաբախտ ժողովրդի փրկության հույսը: Հայերի ուշադրությունը նրանք հրավիրում են հարևան, երբեմնի հետամնաց ազգերի վրա,  որոնք արագորեն զարգանում են և հզորանում: «Ազդարարի» 1795 թվականի հունիսի 19-ից հուլիսի 18-ի համարներում լույս է տեսնում մի ուշագրավ հոդված «Հայի որդի հայ» ստորագրությամբ: «Ազդարարի» նույն թվականի հաջորդ` հուլիսի 19-ից օգոստոսի 17-ի համարներում «Ազգակից» կեղծանունով մի այլ հեղինակի պատասխան հոդվածն է զետեղվում:

Իսկ «Ազդարարի» հաջորդ` օգոստոսի 18-ից սեպտեմբերի 16-ի տետրում լույս է տեսնում նույն` «Հայի որդի հայի» պատասխան հոդվածը` «Ազգակցին»: Թադևոս Ավդալբեգյանի կարծիքով` «Հայ որդի Հայը» Մովսես Բաղրամյանն է, իսկ «Ազգակիցը»` Շահամիր Շահամիրյանը: Արտ. Կարինյանը գտնում է, որ երկուսի անվան տակ էլ հանդես է գալիս Հարություն Շմավոնյանը: Մ. Մխիթարյանը հետևում է Ավդալբեգյանին: «Մեր կարծիքով,- գրում է վերջինս,- արիություն քարոզող հեղինակը կարող էր լինել «Նոր տետրակ, որ կոչի յորդորակ» հորինողը միայն: Լեզուն, ոճը, օրինակները, գաղափարը, ոգին երկու երկերի այնքան նման են իրար և այնքան տարբեր այն ժամանակվա այլ հեղինակների գործերից, որ ամենամակերևութային համեմատությունն անգամ համոզում է, որ «Հայի որդի Հայը» ոչ այլ ոք է, եթե ոչ հայ երիտասարդներին քնից սթափեցնող ու արիություն հաղորդող Մովսես Բաղրամյանը: Մյուս հոդվածագրի` «Ազգակցի» լեզուն շատ նման է «Որոգայթ փառացի» ու «Նշավակի» լեզվին: Նա իր մասին ասում է հետևյալը. «Ի ծննդենէ իմմէ մինչև ցայսօր ոչ այլ ինչ ուսայ, բայց ի էժան գնել ու թանկ վաճառել»: Ուրիշ խոսքով գրողը մի անուսում վաճառական է: Սակայն նա հասարակական խնդիրներով այնքան է հետաքրքըրվում, որ բանավեճ է սկսում մի հմուտ ու լեզվանի հրապարակախոսի դեմ: …Արդյոք Ազգակիցը հենց ինքը Շահամիր Շահամիրյանը չէ»:

Այս կարծիքին դեմ է Արտ. Կարինյանը, գտնելով, որ նշված հեղինակների հոդվածները բանավիճային չեն. «Հայի որդի Հայը» և «Ազգակիցը» հանդես են գալիս որպես լուսավորականության ջահակիրներ և քարոզիչներ: Նրանք առաջարկում են միահամուռ ջանքերով պայքար մղել հայ ժողովրդի մահացու թշնամու` տգիտության դեմ: «Հայի որդի Հայը», ըստ Կարինյանի, Բաղրամյանը չի կարող լինել, քանի որ Սիմէոն Ա Երևանցի կաթողիկոսի երկրպագուն պարբերականի մեջ չէր կարող տեղ տալ այնքան խիստ կերպով դատապարտված գործչի գաղափարներին: Նա Շահամիրյանին նույնպես չի համարում նշված հոդվածների հեղինակ, պատճառաբանելով, թե վերջինս հանդես կգար բացահայտ կերպով և չէր պատսպարվի եկվոր քահանայի հովանու ներքո: «Միակ անձնավորությունը, որը այդ օրերին կարող էր, հիրավի, հրապարակախոսի պարտականություն ստանձնել` Շմավոնյանն էր: Այդ տիպի գործիչը չէր կարող սահմանափակվել սոսկ պատահական հեղինակների գրվածքների հրատարակությամբ»: «Ազդարարի» հրապարակումների և նշված հոդվածների մանրակրկիտ ուսումնասիրության արդյունքում մեզ հաջողվեց պարզել հետևյալը. Առաջին, այս ստեղծագործությունների հեղինակը Հ. Շմավոնյանը չի կարող լինել այն պարզ պատճառով, որ «Հայի որդի Հայը» իր վիճահարույց հոդվածում հրապարակելու խնդրանքով դիմել էր հենց պարբերականի խմբագիր Հ. Շմավոնյանին. «Սրբակրօն Տեր Յարութիւն Շմաւոնեան և Պարոնաց վերակացւոց Ազդարարին. Լսելով յարաժամ ազդարարէ ձերմէ զողբս դառնութեան վասն ազգիս մերոյ, եւ տեսանելով զի զիգաբար վարս մեր եղեալ բոլորովին ի մոռացումն դժգոհիմք ի Տեառնէ զի ոչ ողորմի մեզ (մինչդեռ ունիմք ամենայն շնորհս նորա իբրև այլոց) համարձակեցայ օրինակոք զսղալանս մեր բարձրաձայն կարդալ. որպեսզի ընթերցողք և ողբացողքն դիտելով զի մեղանչին առ նոյն ստեղծողն, որ հաւասարապէս բաշխեաց զշնորհ իւր անթիւ և ոչ զանազանէ ստեղծոածոց իւրանց և յարաժամ ի թիկունս հասանէ այնոցիկ որք զընկալեալ իւրեանց գործիք ըստ արժանւոյն գործեն խորհեցան այսուհետև յաւելի անարժան պատճառս տալ անկման մերոյ և հնարիցեն արժանանալ նոյն երանութեանց որոնց վասն հառաչեն զոր եթէ չիցէ անդ անպատեհութիւն ինչ և արժանասցի գտանել զհաճութիւնս ձեր` խոնարհաբար խնդրեմ հրամայիցէք տպագրելոյ ի յազդարարին, և եթէ դիպիք սղալանաց ինչ ի նմա սրբագրել կամ հանել զբան ողջուն կարէք առնել անխտիր, վասն զի լաւ են երկու քան զմի որոյ վասն մնալոց եմ ձեզ շնորհապարտ ծառայ Հայ որդի Հայի (ի Մադրաս, Նախայ 20, 1795)»:

Այս ուղերձից պարզվում է, որ «Ազդարարի» էջերում տպագրված ողբագին ստեղծագործություններն են վրդովեցրել «Հայի որդի Հային», որի համար էլ գրել է քննադատական հոդված: Երկրորդ, պարզ է, որ «Ազգակիցը» Շ. Շահամիրյանն էլ չի կարող լինել, ինչպես ենթադրում է Ավդալբեգյանը: Մովսես Բաղրամյան- «Հայի որդի Հայը», երբեք իրեն թույլ չէր տա իր մեծանուն գրչակցին ու հովանավոր-բարեկամին հասցեագրված պատասխան հոդվածում գրել. «Զարմանալով նախապէս զքաջասրտութենէ քո (քանզի դու միայն երևեցար յօրէ ծննդենէ Ազդարարին մինչև ցայսօր ի սահմանս նորա զինավորեալ) ոչ գիտեմ շնորհակալ եղէց թէ հակառակորդ»: Մեջբերված քաղվածքից պարզվում է, որ «Ազգակիցը» «Ազդարարի» անդավաճան ուղեկիցն է ամսագրի հիմնադրման օրից: Մեկ այլ հատվածում Հայորդին Ազգակցին համոզում է որ ինքը նրա ստեղծագործությունների երկրպագուն է. «Հաւատա ինձ զի զոտանաւոր բանք գրութեան քոյ ի միտ առի սիրով և յիշատակեմ ի մտի իմում ամենայն աւուր»: Այստեղ Ազգակիցը ներկայանում է որպես հանրահայտ ու սիրված բանաստեղծ, որի ստեղծագործությունները անգիր սովորել է Հայորդին ու ամեն օր արտասանում է: Հայտնի է, որ «Ազդարարի» հիմնադրման օրից աշխատակցած բանաստեղծը «Ողբ Հայաստանեայցի» հեղինակ Թ. Սոգինյանն է, որը ամսաթերթի էջերում հաճախ հանդես էր գալիս «Ուրախակից» ծածկանունով: Քննարկվող հոդվածներից պարզվում է, որ նրանք երեքն էլ` Սոգինյանցը, Ուրախակից բարեկամը և Ազգակիցը նույն գաղափարները, նույն մտքերն ու դարձվածքներն են օգտագործել: «…Եթէ ասացից բացէք զդպրոցս և ուսուցանէք մանկան,- գրում է Հայորդին,- և կամ գնացէք երկիրն ձեր, և սկսանիցուք տիրել և կառավարել, ունայն է լինելոց սակս անմիաբանութեան մերոյ…»:

Այս խոսքերը պատասխանն են Սոգինյանի գրեթե բառացի այն հարցադրման, որ առաջադրվել է թե՛ «Ողբ Հայաստանեայցում», թե՛ Ուրախակից Բարեկամի` «Ազդարարում» հրատարակված բանաստեղծություններում և թե՛ Ազգակցի հոդվածում. «Առէք զգանձս ձեր դուք ի միաբան, Գնացէք իսկոյն աշխարհն Հայաստան, Զի այն է ձեր տուն և ձեր է միայն, Արժան է լինիլ և ձեզ գերեզման»: Այս համեմատությունը մեզ հնարավորություն է տալիս պնդելու՝ հայ քննադատական-հրապարակախոսական առաջին ստեղծագործությունների հեղինակները XVIII դարի 2-րդ կեսի ակնառու գործիչներ Մովսես Բաղրամյանն ու Թադեոս Սոգինյանն են: Երրորդ, Թ. Սոգինյանի և Մ. Բաղրամյանի շնորհիվ է «Ազդարարում» սկզբնավորվում բանավիճային-գրաքննական ժանրը: «Մադրասի թերթն առաջին օրգանն է մեզանում,- գրում է Թ. Ավդալբեգյանը,- որ ասպարեզ է հանդիսացել առաջին բանավեճին հայ մամուլի մեջ: Այս բանավեճը նշանավոր տեղ է բռնում մեր գրականության մեջ ոչ միայն նրա համար, որ ժամանակագրական կարգով առաջինն է, այլև այն պատճառով, որ շոշափելով մեր հասարակական զարգացման մի քանի հիմնական խնդիրները` մեծ շահագրգռություն է ներկայացնում հայ աշխարհայացքների զարգացման պատմության տեսակետից»: Թադ. Ավդալբեգյանը 1936 թվականի փետրվարի 25-ին ՀՍԽՀ Պատմության և գրականության ինստիտուտին հղած մի նամակում հիմավորում է, որ Աբրահամ Կրետացու «Պատմություն Նադիր շահին պարսից» աշխատության առաջին տպագրության, որ լույս է տեսել 1796 թվականին Կալկաթայում, առաջաբանի (6 էջ) և «Ներածություն» վերնագրով մի ընդարձակ հավելվածի (էջ 1–119-ը) հեղինակը նույնպես Մովսես Բաղրամյանն է:

Այս աշխատությունը, նշում է Ավդալբեգյանը, հայ հանրային մտքի պատմության ամենաաչքի ընկնող հուշարձաններից է, քանի որ նրանում արծարծվում են XVIII դարի հայ միջավայրի փիլիսոփայական ուղղություններն ուսումասիրելու տեսություններ: Բաղրամյանը հնադարում, միջնադարում և նոր դարում մարդկության գաղափարական փոթորկումերի երեք մեծ աղանդապետներ է առանձնացնում: «Նախ` Մեծեղեռն Մանի մոգն, կախարդասարն պարսից և գործակիցն իշխանին խավարի, գտիչ և ուսուցանողն զանաստոած մոլորութիւն ի Թոնդրակ և յամենայն աշխարհի…: Երկրորդ` եօթնագլուխ վիշապն և ահռելի մեծ գազանն սարակինոսաց և արեանռուշտ գայլն արաբացի, մահաշշուկն Մահմէտ… Երրորդն Ոլթերն, հեղինակն չարութեան, կամարարն ոգեկործան բանսարկոին և գտիչն անաստոած մոլորութեան, … Փիլիսոփայական կրոնի, Վոլտերի աղանդի, դեիզմի ու աթեիզմի տարածումով է բացատրում հեղինակը ֆրանսիական մեծ հեղափոխության ծագումը, զարգացումը, արդյունքները և նույնիսկ տեռորը,– եզրակացնում է Թ. Ավդալբեգյանը: Մ. Բաղրամյանը աշխատակցել է նաև Մադրասում Եղիազար Շահամիրյանի ծախսով 1775 թվականին հրատարակված «Պատմություն մնացորդաց հայոց և վրաց» երկի հրատարակմանը: «Ի լույս ածեալ տպիւք և ծախիւք Եղիազարու Շահամիրեան կոչեցելոյ` աշխատակցութեամբ Մովսեսի Բաղրամեան հրահանգչին իւրոյ»: Այն ունի, «Յառաջաբանութիւն առ պատոական երիտասարդս և նորափթիթ մանկունս հայոց» երեք էջանոց առաջաբանը, որի հեղինակը նույնպես Մ. Բաղրամյանն է: Այսպիսով, տեսնում ենք, որ Մովսես Բաղրամյանը ոչ միայն XVIII դարի դասական հրապարակախոսական երկի` «Նոր տետրակի» հեղինակն է, այլև ծավալել է գրական-հրապարակախոսական բեղմնավոր գործունեություն:

Վերցված է «Մովսես Բաղրամյան. Հայ քաղաքական հրապարակախոսության սկզբնավորումը» գրքից։