Թոմ դե Վաալ. «Կովկաս. այլևս ոչ միայն Ռուսաստանի հարևանը»

Ի՞նչ կբերի 2019թ-ը Արևելյան Եվրոպայի հետխորհրդային հարևանությանը։

2018թ․-ն ավարտվեց Ազովի ծովում Ռուսաստանի փաստացի բլոկոդայով, ինչն ուկրաինական նավերի դեմ՝  Ռուսաստանի կողմից պետական մակարդակով ծովահենություն կարելի է կոչել։ Ոչ ոք չի կարող ասել, թե այս իրադարձությունն ինչ հետևանքներ կունենա հաջորդ տարվա համար։ Արդյո՞ք այս ագրեսիան կսահմանափակվի միայն Ազովի ծովով։ Միգուցե՞ դա Ուկրաինան ապակայանցենու նոր ազդանշան է։ Կամ գուցե՞ սա վատ նախանշան է Ռուսաստանի մյուս հարևանների համար։ Հնարավոր է, որ անգամ Կրեմլում չգիտեն այս հարցերի պատասխանը։

Արժե մեկ քայլ ետ գնալ, տարանջատել օրվա լուրերը երկարաժամկետ միտումներից և հասկանալ Ռուսաստանի կարողություններն ու հավակնություններն հարևան երկրների հանդեպ։  Ուկրաինացիների համար սա դժվար իրագործելի է. նրանց հայրենակիցները դեռևս զոհվում են երկրի արևելյան սահմանին։ Մյուս հետխորհրդային երկրները, սակայն,  պետք է կարողանան մտածել այս ուղղությամբ։ Դիտարկենք Հարավայի Կովկասը։ Գրեթե տաս տարի անց «Կովկաս․ներածություն» գրքի նոր հրատարակության վրա աշխատելիս մի նկատելի փաստ արձանագրեցի․ ԽՍՀՄ ժառանգությունն ու ռուսական ազդեցությունն աստիճանաբար լքում են տարածաշրջանը։ Ռուսերենի օգտագործումը նվազում է (ադրբեջանցիների 2/3-ը ռուսերենին տիրապետում է տարրական մակարդակով)։ Էթնիկ ռուսները երեք երկրներում կազմում են բնակչության ոչ ավելի քան 2-3 տոկոսը։

Ռուսաստանը դեռևս շարունակում է մնալ Հայաստանի, Վրաստանի և Ադրբեջանի ամենահզոր հարևանը, բայց կամաց-կամաց այն կորցնում է իր այդ դերը։ Լրագրողները պետք է դադարեն կոչել այս երկրները «Ռուսաստանի հարևանություն», էլ չասած ՝ «Ռուսաստանի ետնաբակ»։ Հարավային Կովկասն առանձին տարածաշրջան է։ Եթե դա հարևանություն է, ապա ոչ միայն Ռուսաստանինն է, այլ նաև ԵՄ-ինը, Թուրքիայինը և Իրանինը։ ԱՄՆ-ն նույնպես ներկա է այստեղ․ երկու ամերիկյան ընկերություններ սկսել են Վրաստանում նավահանգիստ կառուցել։ Չինաստանը, որը տարածաշրջանը դիտարկում է որպես Մեկ գոտի, մեկ ճանապարհ նախաձեռնության համար տրանզիտի ճանապարհ, այժմ խոշոր առևտրային գործընկեր է տարածաշրջանի երկրների հետ։

Ռուսաստանը շարունակում է իր ռազմաբազան ունենալ Հայաստանում։ Այն նաև, ի հեճուկս միջազգային իրավունքի, Աբխազիայում և Հարավային Օսեթիայում պահում է մոտ 7000-անոց զորք։ Այս երկու տարածքները բացառություն են։ 1992-93թթ․ հակամարտությունից հետո Վրաստանից գրեթե առանձնացած այս տարածքները 2008թ․-ի պատերազմից հետո ավելի «հեռացան» Վրաստանից. պատերազմի հետևանքով 15000 վրացիներ տեղահանվեցին Հարավային Օսեթիայից։ Թբիլիսիից առանձացումն ավելի է խորանում։ Անցած տարի Աբխազիայի հետ սահմանին Էնգուրի գետի վրա ամենաակտիվ անցակետերն էլ փակվեցին։ Ռուսները և հարավօսեթները Հարավային Օսեթիայի սահմանային ցանկապատերը մի քանի անգամ առաջ են բերել դեպի Վրաստանի կողմից վերահսկվող տարածքներ։ Այս երկու տարածքներում ռուսական գերակայությունն իր գինը ունի։ Թեև ցածրաձայն, բայց շատ վրացի երիտասարդներ հակված չեն կարծել, որ այլևս հնարավոր է հետ բերել այդ տարածքները,  քանի որ վրացիները փաստացի կորցրել են դրանք։ Դրականն այն է, որ Վրաստանի և ԵՄ-ի տնտեսական ինտեգրացիան և ԱՄՆ-ի հետ ռազմական գործընկերությունը կարող է ավելի արագ իրականանալ։ Ձգձգվող հակամարտությունը ներքին զարգացման համար այլևս չի կարող արդարացում լինել թե՛ Վրաստանում և թե՛ Արևմուտքում։

Հայաստանն ավելի վառ օրինակ է։ Լինելով Ռուսաստանի ռազմաքաղաքական դաշնակիցը և հենված լինելով Մոսկվայի վրա՝ էներգետիկայի ու ենթակռուցվածքների առումով՝ 2018թ․-ին  հայերը  կարողացան փոխել իրենց հին իշխանություններին։ Շատ արևմտյան հետազոտողներ զարմացել էին, թե ինչու Ռուսասատնը չի միջամտել «Թավշյա հեղափոխությանը», որպեսզի պահպանի իր ընկերական վարչակարգը։ Իրականում Ռուսաստանը սահամնափակ ռեսուրսներ ուներ դա անելու համար։  Հեղափախության առաջնորդ Նիկոլ Փաշինյանը դեկտեմբերի 9-ին հաղթեց խորհդարանական ընտրություններում և ավարտին հասցրեց իր հաղթարշավը։ Ընտրությունները մի շարք բաներից բացի ահազանգեցին նաև Ռուսաստանի հետ սերտ հարաբերություններից հեռացման մասին։ Երկու ընդդիմադիր կուսակցություններից մեկը՝ «Լուսավոր Հայաստանը», նույնիսկ ինքն իրեն կոչում է եվրոպամետ։ Փաշինյանը միանշանակ հակառուսական չէ, ավելի կոնկրետ, նա այդպիսին է այնքանով, որ խոսում է եվրոպական արժեքների և ժողովրդավարության մասին։ Լինելով 43 տարեկան, նա զերծ է խորհրդային ազդեցությունից, կամ ինչպես հայաստանյան վերլուծաբաներից մեկն էր նշել, նա այն սերնդից է, որն այնքան էլ խորհրդային չէ,  ոչ էլ հակախորհրդային է, այլ պարզապես՝ ապախորհրդային (un-Soviet): Վրաստանի վարչապետ Մամուկա Բախտաձեն, ով 36 տարեկան է, նույնպես պատկանում է այս կատեգորիային։

Այս ամենը ցույց է տալիս, որ Հարավային Կովկասի երկրներն ունեն Ռուսաստանի հետ շփվելու իրենց սեփական մեթոդները։ Եթե նրանց առաջնորդները հիմարություն չեն անում՝ օտարացնելով իրենց հասարակությունները և պատերազմելով միմյանց հետ (ինչպես Հայաստանը և Ադրբեջանը), ապա նրանք լավ հնարավորություն ունեն 2019թ.-ը շարունակել առանց Ռուսաատանի հետ բախման։ Երբ Կրեմլը որոշում է մանիպուլացնել իրերը, ապա դրա լավագույն ձևը կոռուպացված էլիտաներին օգտագործելն է սեփական ազդեցության պահմանման համար։ Այս միտումները ռուսական քարոզչամեքենայի համար ձեռնտու չեն։ Դրանք ընդունելի են առավել պրագմատիկ ռուսական շրջանակներին, ինչպիսին տարածաշրջանում աշխատող բիզենեսն է կամ ամեն տարի այստեղ այցելող տասնյակ հազարավոր ռուս զբոսաշրջիկները։

Սա դանդաղ գործընթաց է, բայց մենք տեսնում ենք երեք երկների, որոնք իրենց թերություններով հանդերձ դարձել են գործող (functioning) պետություններ և քիչ թե շատ ինքնուրույն դերակատարներ միջազգային հարաբերություններում։  Նրանք շատ հեռու են Շվեյցարիա լինելուց, բայց հեռու են նաև այն աղքատ և հակամարտություներից մաշված կետից, որտեղ եղել են 1990-ականներին։ Ներքին հարցերը՝ կոռուպցիան, աղքատությունը և արտագաղթը ամենալուրջ խնդրներն են։ Սրանք նվազագույնը այնպիսի խնդիրներ են, որ կառավարությունները կարող են ինքնուրույն լուծել, իսկ հանրությունն էլ իր հերթին կարող է հաշվետվություն պահանջել նրանցից։

Հրապարակման բնօրինակը՝  Carnegieeurope.eu կայքում։