Slate պարբերականի հոդվածագիր Անտոնիո Բուրգիոյի (Antoine Bourguilleau) հոդվածը նացիստների տապալման և դրա իրական պատճառների մասին:
Ուզում եմ միանգամից ասել, որ շատ եմ հավանում Ժան-Լյուք Մելանշոնին (Jean-Luc Mélenchon): Եվ լավ եմ հասկանում, որ նա, հասկանալի պատճառներով, շատ շատերին է զայրացնում։ Քննարկենք օրինակ նրա վերջին աշխատանքը՝ «Փողոց, որը հաղթեց նացիստներին»: Այս խոսքերը պատասխան էին Ֆրանսիայի նախագահի այն հայտարարությանը, թե «փողոցը ժողովրդավարություն չէ»:
Եթե պատմության մասին քիչ բան գիտեք, պատրաստ եմ կիսվել ձեզ հետ մի հրաշալի մեթոդով, որը կօգնի ձեզ կողմնորոշվել. եթե ինչ-որ մեկը պնդում է, որ կոնկրետ իրադարձություն տեղի է ունեցել մի դեպքի արդյունքում, ապա կարող եք այլևս նրան չլսել, քանի որ դա կատարյալ անհեթեթություն է։ Նացիստների տապալումը կարելի է բացատրել նույն կերպ` բազմաթիվ գործոններով: Լավ, իսկ ո՞վ իրականում հաղթեց նացիստներին:
- ԽՍՀՄ
Մեծ Հայրենական պատերազմը, ինչպես այն կոչում են Ռուսաստանում, տևեց 1941թ․-ի հունիսից մինչև 1945թ. -ի մայիսը: Դա գերմանական Վերմախտի ամենամեծ ճակատն էր իր դաշնակիցների (հունգարացիների, իտալացիների, ռումինացիների և նույնիսկ իսպանացիների) հետ, որտեղ կռվում էին նաև ֆրանսիական կամավորականների լեգեոնն ու Վալոնյան լեգեոնը: Հենց այդ ճակատում էլ Գերմանիան կրեց ամենածանր կորուստները:
Գերմանացիների կողմից Խորհրդային Միության սահմանի նախնական ճեղքումից հետո, որն ընդհատվեց Մոսկվայի ու Լենինգրադի մատույցներում, նացիստական բանակը կանգ առավ, որից հետո, չնայած հարձակողական գործողությունների վերսկսմանը, դուրս շպրտվեց երկրից: Գերմանիան դաշնակիցների հետ միասին կորցրեց վեց միլիոն մարդ, իսկ Խորհրդային Միությունը՝ տաս միլիոն զինվոր (խաղաղ բնակչության թվում զոհերը գնահատվում են տասնհինգից տասնյոթ միլիոն): ԽՍՀՄ-ը շատ բարձր գին վճարեց Գերմանիայի նկատմամբ հաղթանակի համար: Չնայած դրան, Բեռլինը գրավվեց հենց Կարմիր բանակի կողմից: Այս աղետալի պատերազմի հիմնական դասը գերմանացիների համար ամփոփվում է գեներալ Մոնտգոմերիի խոսքում․ «Ռազմական դասագրքի առաջին էջի համար մեկ կանոնը ասում է.«Մի’ արշավիր Մոսկվա»:
ԽՍՀՄ-ի դերը հաճախ նվազեցվում է, երբեմն նույնիս նսեմացվում: Քեն Բերնսը իր «Բանակ» վավերագրական ֆիլմերի շնորհանդեսին պատմեց մի ապշեցնող վիճակագրության մասին․ պարզվում է՝ ամերիկացի շատ աշակերտներ կարծում են, որ իրենց երկիրը Գերմանիայի հետ միասին պայքարել է Ռուսաստանի դեմ… Հետաքրքիր է նաև այն փաստը, որ պատերազմից հետո կատարված հարցումների արդյունքներով ֆրանսիացիների մեծամասնությունը կարծում էր, որ նացիստների նկատմամբ հաղթանակի հիմնական ներդրումը կատարվել է ԽՍՀՄ-ի կողմից: Սառը պատերազմը ամեն ինչ փոխեց:
- Ամերիկացիները
Նրանք, իհարկե, նույնպես կարևոր դեր են խաղացել: Նախ, նրանք աջակցեցին բրիտանացիներին, այնուհետև վայրէջք կատարեցին Հյուսիսային Աֆրիկայում, Իտալիայում, Նորմանդիայում և, վերջապես, Պրովանսում: Նրանք պայքարեցին Ֆրանսիայի հյուսիսում, ապա տեղափոխվեցին Փարիզ և Արդենով մտան Գերմանիա: Նրանք Գերմանիայի նկատմամբ վարում էին քաոս առաջացնող ռմբակոծություն։
Ընդհանուր առմամբ, ամերիկյան բանակը տասնմեկամսյա պատերազմի ժամանակ արևմտյան ճակատում կորցրեց հարյուր երեսուն հազար զինվորական՝ ստիպելով Գերմանիային պայքարել երկու ճակատներում: Ամերիկացիները նույնպես մեծ ներդրում են ունեցել նացիզմի նկատմամբ հաղթանակին (չհաշված ԽՍՀՄ մեծ քանակությամբ սարքավորումների մատակարարմումը):
- Բրիտանացիները և դաշնակից զորրքերը
Ակնհայտ է, որ ֆրանսիացիները դեռևս չեն ներել Քրեսը, Ազենկուրը, Վաթերլոն և Մերս-էլ-Կեբիրը: Բրիտանացիները կորցրին ավելի քան 35 հազար մարդ Եվրոպայի ազատագրման ժամանակ: 1940-41թթ-ին նրանք միայնակ (քանի որ, եկեք խոստովանենք, վախեցած ամերիկացիները նրանց մենակ թողեցին) դիմադրեցին գերմանական փոթորիկին, որը ռմբակոծում էր քաղաքները և խորտակում վաճառական նավերը: Արդյունքում նրանք հարվածին հարվածով պատասխանեցին և մի քանի գերմանական քաղաքներ մոխրակույտ դարձրին, ինչը չէր կարող վեճերի պատճառ չդառնալ հետագայում (որոշները մինչ օրս չեն լուծվել):
Նրանք (Կանադայի աջակցությամբ) վայրէջք կատարեցին Ֆրանսիայում և ամերիկացիների հետ միասին հասան Գերմանիաի սահմանին: Մեր երկրի ազատագրման պատմության մեջ բրիտանացիները հաճախ մոռացության են մատնվում (դա, հավանաբար, պայմանավորված է այն հանգամանքով, որ, օրինակ, Կաննում նրանք ձևականությունների հետևից չընկան և ռմբակոծեցին քաղաքը՝ սպանելով մեծ քանակի խաղաղ բնակչություն): Ամեն դեպքում, բրիտանական ներդրումը Հիտլերի նկատմամբ հաղթանակի մեջ կասկածի տակ չի կարող դրվել: Չհաշված բիրտանական դոմինյոնները՝ Կանադա, Ավստրալիա, Նոր Զելանդիա, Հնդկաստան, որոնք նույնպես նկատելի դեր խաղացին:
- Ներքին և արտաքին դիմադրությունը
Դեռ պատերազմից առաջ նացիզմը ստիպված էր պայքարել Գերմանիայի ներքին դիմադրության դեմ. Պետք չէ մոռանալ, որ համակենտրոնացման ճամբարների առաջին «հյուրերը» Հիտլերի քաղաքական հակառակորդներն էին: Դիմադրություն կար ամբողջ օկուպացված Եվրոպայում: Երբեմն մարդիկ զենք էին վերցնում ու թանկ էին վճարում դրա համար, ինչպես օրինակ Վարշավայում՝ 1943թ․-ի գարնանը գետտոյում տեղի ունեցած ապստամբության ժամանակ, կամ 1944թ.-ի ամռանը բնակիչների ընդվզումը օկուպանտների դեմ: Ինչ էլ որ դրանք լինեին, հաճախ այդ գործողությունների ռազմավարական հետևանքները նվազագույն էին: Փարիզեցիները նույնպես կազմակերպեցին ապստամբություն դաշնակիցների մոտենալուն պես, սակայն քաղաքը այդ ժամանակ ռազմավարական տեսանկյունից հետաքրքրություն չէր ներկայացնում (ամերիկացիներն անգամ ուզում էին շրջանցել այն): Տարված աշխատանքները արժանի են հարգանքի, սակայն Ռեյխի նկատմամբ ընդհանուր հաղթանակի առումով դրանք աննշան արդյունք են տվել:
ԽՍՀՄ-ում ամեն ինչ այլ էր. Պարտիզանների գործողությունները ստիպեցին Վերմախին ուղարկել տասնյակ հազարավոր զինվորներ` նրանց դեմ պայքարելու համար: Չհաշված պարտիզանների կողմից կազմակերպված մասշտաբային դիվերսիաները։ Ինչպես պատմաբան Քրիստիան Ինգրաոն (Christian Ingrao) է նշում․ «Պարտիզանները վերացրել են այնքան շոգեքարշ, որքան ստեղծվել է գերմանացիների կողմից: Դրան գումարած կամուրջներ, երկաթգծեր, վառելիքի ու ռազմամթերքի պահեստներ»:
- Բրազիլացիները
Այո’, բրազիլացիները Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ առանցքային դեր չեն խաղացել, բայց գիտե՞ք, որ 1942թ.-ի օգոստոսի 22-ին Բրազիլիան պատերազմ է հայտարարել Գերմանիային: Հունվարին դադարեցրել է դիվանագիտական հարաբերությունները Բեռլինի ու նրա դաշնակիցների հետ, իսկ գերմանական սուզանավերը մի քանի բրազիլական նավեր են խորտակել: Էքսպեդիցիոն կորպուսը ներառում էր ավելի քան քսանհինգ հազար մարդ, ովքեր պայքարել են Իտալիայում դաշնակիցների հետ միասին: Նրանցից ոմանք դեռ կենդանի են: Եվ այո’, նրանք նույնպես նպաստել են նացիզմի նկատմամբ հաղթանակին: Ցանկացած մասնակցություն կարևոր է։
- Հենց իրենք՝ նացիստները
Նացիստների պարտության մեջ ոչ պակաս մեղավոր են հենց իրենք՝ նացիստները։ Իրականում Հիտլերը այնքան էլ մեծ ստրատեգ չէր, ինչպիսին ինքն էր իրեն համարում, նրա փայլուն պլանների մեծ մասը մշակվել էին ուրիշների կողմից, իսկ գեներալների որոշումներին միջամտելու նրա սովորությունը հանգեցրեց աղետի։ Խորհրդային կոմպանիան տապալվում էր, իսկ արևմուտքում Դաշնակիցների դեմ մշակված ռազմավարությունը հանգեցրեց ֆիասկոյի։ Մեղքի իր բաժինն ուներ նաև Հիտլերի շրջապատը: Օրինակ՝ ռազմաօդային ուժերի հրամանատար Գյորինգը․ նա խոստացել է կոտրել բրիտանական օդուժը 1940թ. -ի ամռանը, չնայած իր շտաբի ուսումնասիրությունները կանխատեսում էին հակառակը։
Գյորինգը պնդում էր, որ բրիտանացիները երբեք չեն կարողանա հարվածել Բեռլինին և հայտարարել էր Հիտլերին, որ կարող է ապահովել Ստալինգրադի մատույցներում գտնվող վեցերորդ բանակի մատակարարումը օդային կամուրջի միջացով, սակայն նա հասցրեց ապահովել շրջապատված զինվորների կարիքների միայն 10% -ը՝ այն էլ մի քանի օր:
Անհնար է չհիշել ռեժիմի գաղափարախոսությունը: Նա բոլոր պարտված ժողովուրդներին համարում է «ոչ մարդ», որոնք քիչ թե շատ արժանի են կյանքի (Գերմանիայից արևմուտք գտնվողները փոքր-ինչ ավելի էին, քան արևելքում ապրողները), այդպիսով բնակութչությանը տրամադրելով իրենց դեմ: ԽՍՀՄ որոշ շրջաններում՝ օրինակ Ուկրաինայում և Բելառուսում, բնակչության մի մասը գերմանացի զինվորներին դիմավորում էր որպես ազատարարների: Այնուամենայնիվ, այդ մարդիկ շատ շուտ հիասթափվեցին, երբ տեսան, թե ինչպիսի ճակատագիր է սպասվում իրենց: Վերմախտը ստիպված եղավ պայքարել օրեցօր ուժգնացող դիմադրության ու պարտիզանական շարժման դեմ։
- Իսկ ի՞նչ կասեք փողոցի մասին
Գերմանիայում, փողոցը դեմ էր նացիստներին, և երբեմն էլ նրանց հաջողվում էր ստիպել վերջիններիս նահանջել, նշում է Քրիստիան Ինգրանոն, ում հետ մենք քննարկում էինք այդ հարցը: 1941թ․-ին բավարացիներին՝ հիմնականում կաթոլիկ հայացքների տեր մարդկանց, զայրացրել էր նացիստների ծրագիրը` հանել դպրոցների վրայի խաչերը: Այս գործը մանրամասն նկարագրվել է պատմաբան Յան Քերշոուն (Ian Kershaw) իր «Նացիզմի նկատմամբ գերմանացիների վերաբերմունքը» գրքում: Այս իրադարձությունների ժամանակ շատ գերմանացիներ բացեիբաց դեմ էին իրենց կարծիքով այս անընդունելի գործողություններին:
Արդյունքում Ռեյխը զիջեց հաշմանդամների էվթանազիայի հարցում։ Հաշմանդամների ու մեծահասակների համար էվթանազիայի ծրագիրը գաղտնի գործարկվել էր 1939թ. -ին, սակայն մարդիկ չափազանց ուշ տեղեկացան դրա մասին: Սա աննախադեպ բողոքների պատճառ դարձավ: Արդյունքում այն պաշտոնապես դադարեցվեց, թեև փաստացի դրանից չհրաժարվեցին:
Չի կարելի չհիշատակել «Սրտերի դիմադրությունը», որը հիշատակվում է Նաթան Ստոլցֆուսի (Nathan Stoltzfus) ստեղծագործությունում: 1943թ․-ի փետրվարի վերջին, երբ Փաուլսի վեցերորդ բանակը Ստալինգրադի մատույցներում էր, նացիստներն իրականացնում էին Բեռլինի վերջին հրեաների ջարդը: Նրանց թվում էին հարյուրավոր արիացի տղամարդիկ, որոնք տեսականորեն օրենքի պաշտպանության տակ էին: Այդ օրը երկու հարյուր կին գնաց Ռոզենշտրասսե, որտեղ հավաքել էին իրենց ամուսիններին (նույնիսկ որոշների երեխաներին): Չնայած ԷսԷս-ի ներկայությանը, ցուցարարները ավելի ու ավելի էին շատանում (հաջորդ օրը նրանց թիվը հասավ չորս հարյուրի), և ռեժիմը վախեցավ, որ իրավիճակը կարող է դուրս գալ վերահսկողությունից: Արդյունքում` իշխանությունները զիջեցին․ 1943թ․-ի մարտի 6-ին, ազատ արձակվեց հազար յոթ հարյուր մարդ (նրանցից քսանհինգին արդեն տեղահանվել էին Օսվենցիմ): Նրանց վերադարձրին Բեռլին: Իսկ մեծ մասը, նույնիսկ, վերապրեց պատերազմը: Ստացվում է, որ պատերազմի ժամանակ գերմանացի կանայք փողոց էին դուրս եկել պայքարելու նացիստական ռեժիմի դեմ: Թեև չէի ասի, որ նրենք տապալեցին ռեժիմը:
Անկեղծ ասած, նիզիզմի կործանման բազմաթիվ պատճառներից ու գործոններից, գլուխս պտտվում է: Անհրաժեշտ էր հիշատակել նաև գերմանական դիմադրությունը, լրտեսական խմբերին, (նրանք օգնեցին ազատագրել Ֆրանսիան), հազարավոր մարտիկներին Աֆրիկայից ու Խաղաղօվկիանոսյան շրջաններից և այլն: Այս ամենը այն նպատակով, որ հնարավոր լինի ասել․ «Ո’չ, սիրելի Ժան Լուց Մելանչոն, փողոցը չի հաղթել նացիզմին»: Գոնե ոչ միայնակ: Ամեն դեպքում, նրա ներդրումն ավելի համեստ էր: