1955թ-ին Լեհաստանի մայրաքաղաք Վարշավայում սոցիալիստական ճամբարի երկրները կնքեցին բարեկամության դաշինք՝ դառնալով արևմտյան աշխարհի հակակշիռ բևեռը: ԽՍՀՄ փլուզումից հետո՝ 1999թ-ին, նույն Լեհաստանը դարձավ ՆԱՏՕ-ի անդամ ու հանդիսանում է Հյուսիսատլանտյան դաշինքի կարևոր հենակետերից մեկը Արևելյան Եվրոպայում:
Ներկայացնում ենք լեհական POLITYKA պարբերականի վերլուծաբան Մառեկ Շվերչինսկու հոդվածը ԱՄՆ-ի զինված ուժերում տիրող իրավիճակի մասին: Ըստ հեղինակի՝ ամերիկյան ԶՈւ-ն խորը ճգնաժամի մեջ է:
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտից ի վեր ԱՄՆ-ի զինված ուժերը երբեք այսքան թույլ ու խոցելի չեն եղել, որքան հիմա: Եթե Եվրոպայում կոնֆլիկտ բռնկվի, ապա ամերիկյան զորքերը չեն կարողանա արագ ու արդյունավետ ձևով պաշտպանել իրենց դաշնակիցներին:
Եթե ես որոշեի նկարագրել ամերիկյան բոլոր զորատեսակների բոլոր խնդիրները, ապա այս հոդվածը կվերածվեր բազմահատոր հանրագիտարանի: Խնդիրների շրջանակը շատ լայն է՝ ընդգրկելով ռազմավարական միջուկային սպառազինություններից, մինչև ցամաքային զորքերի հանդերձավորումը:
Խոսքը չի գնում միայն հնացած սպառազինությունների մասին, որոնք բազմաթիվ առումներով զիջում են ԱՄՆ-ի հակառակորդ երկրների համարժեք սպառազինությանը: Առաջին հերթին խնդիրը վերաբերում է բանակի թվաքանակին և մարտունակությանը: Զինված ուժերի ներկայացուցիչները վաղուց ահազանգում էին, մինչդեռ Վաշինգտոնը խնդրին ուշադրություն դարձրեց միայն հիմա: Իսկ որպեսզի ամերիկյան բանակը կարողանա վերադարձնել իր տեխնոլոգիական գերազանցության մակարդակը, կպահանջվի առնվազն մեկ տասնամյակ:
Երեք «Օ»-երի համախտանիշը
Outgunned, outranged, outdated – Այս երեք բառերը հնչեցին անցած տարվա փետրվարին ԱՄՆ-ի Կոնգրեսի ներկայացուցիչների պալատի զինված ուժերի հարցերով հանձնաժողովում: Բառերն այս արտասանեց գեներալ Դենիել Էլլին (Daniel Allyn) ` ԱՄՆ-ի ցամաքային զորքերի շտաբի պետի տեղակալը: Այդպիսով նա բնութագրում էր ցամաքային զորքերում ուսուցանման, մատակարարման և անձնակազմի թվաքանակի հարցերում առկա տխուր վիճակը: Ամերիկացի գեներալը հերթական անգամ բացատրեց քաղաքական գործիչներին, որ համաշխարհային հեգեմոնիան մնացել է միայն նրանց պատկերացումներում, և ԱՄՆ-ն զիջում է իր մրցակիցներին կրակային սպառազինության հզորությամբ (Outgunned), սպառազինությունների հեռահարության աստիճանով (Outranged) և կիրառում է հին տեխնիկա (Outdated):
Նավատորմն ինքնուրույն խորտակվում է
Հունվարին Տոկիոյի ծովածոցում ամերիկյան USS Antietam հրթիռային հածանավը թաղվեց ծանծաղուտում: Պատահարը մեծ վտանգ չէր ներկայացնում, և ոչ մեկ չտուժեց: Սակայն, սովորական գործողությունների ժամանակ նման իրավիճակները չպետք է լինեն: Առանց զոհերի հաջողվեց դուրս գալ նաև մեկ այլ պատահարից, երբ մայիսին ամերիկյան USS Lake Champlain հածանավը բախվեց հարավկորեական ձկնորսական նավին: Հածանավն ուղեկցում էր Carl Vinson ավիակիրին, որը խնդիր ուներ զսպել Հյուսիսային Կորեային ու թույլ չտալ նոր հրթիռային փորձարկումներ իրականացնել: Եթե Խաղաղ օվկիանոսի արևմտյան մասում տեղակայված ԱՄՆ-ի ռազմածովային ուժերի 7-րդ նավատորմը պետք է կենտրոնական դեր խաղար Հս. Կորային զսպելու գործում, ապա պարզ է, թե ինչու այդ պլանը ձախողվեց:
Հաջորդ երկու պատահարները (USS Fitzgerald և USS John McCain) 17 մարդու կյանք խլեցին և որոշակի ժամանակ ուղղակի կաթվածահար արեցին ԱՄՆ-ի ողջ ռազմածովային ուժերը: Աշխարհի ամենաուժեղ նավատորմը մի քանի շաբաթ կարծես դադարեց գոյություն ունենալ, և դա մի շրջանում, երբ համաշխարհային լարվածություն հասել էր իր գագաթնակետին:
Ցնցված սենատորները նավատորմի հրամանատարներին հարց տվեցին, թե ինչո՞ւ մեկ տարում այդքան մարդ զոհվեց և 4 ռազմանավ ստացավ լուրջ վնասվածք: Պատասխանը հուսադրող չէր. Ամբողջ խնդիրը մաշված տեխնիկան է, անձնակազմի ոչ բավարար համալրվածությունը և նրանց պատրաստման ստանդարտների խախտումը: Ծովակալները մեկնաբանեցին, որ նավաստիները, որպեսզի ապահովեն նավի մարտունակությունը, երբեմն ստիպված են լինում շաբաթական 100 ժամ ծառայության մեջ գտնվել:
Ցնցող տպավորություն առաջացրին նաև Navy Times պարբերականի հրապարակած բացահայտումները, որոնք պատկանում էին մեկ այլ ՝ USS Shilo ռազմանավի անձնակազմին: «Ես ատում եմ այս նավը», «Սա լողացող բանտ է»,-գրել էին նրանք անանուն՝ պատմելով, որ նավապետը նավաստիների ամենաչնչին արարքները պատժում է պատժախցով՝ նրանց տալով միայն հաց և ջուր: «Ես աղոթում եմ, որ մենք չխոցենք ոչ մի հյուսիսկորեական հրթիռ, որովհետև այդ ժամանակ կբացահայտվեն մեր բոլոր խնդիրները»,-գրում է նավաստիներից մեկը: «Սա նման է մրցության՝ ով առաջինը կմեռնի՝ նա՞վը, թե՞ անձնակազմը»,-նշում է մեկ այլ նավաստի:
Իհարկե, նման երևույթները առանձին դեպքեր են ու չեն ստեղծում ընդհանուր իրավիճակ, քանի որ մյուս 267 նավերի հարցում ամեն բան կարգին է, սակայն Heritage Foundation հեղինակավոր հետազոտական ինստիտուտը 2016թ-ի իր 450 էջանոց զեկույցում ԱՄՆ-ի ռազմածովային ուժերին տվել է «Բավարար» գնահատականը (3` 5 բալանոց համակարգում):
Բանակն աննախադեպ ճգնաժամի մեջ է
Ցամաքային զորքերի հարցում խնդիրներն առավել սուր են արտահայտված, քան նավատորմում: Նավատորմը գոնե պահպանել է առաջնային ուժի կարգավիճակը, որը դարձել է հիմնական (երբեմն՝ միակ) գործիքը կրակային ուժը մեծ տարածություններ տեղափոխելու համար, և հիմնական գործոնը միջազգային վեճերի ժամանակ: Պետք չի մոռանալ, որ ԱՄՆ-ի ռազմածովային ուժերը ներառում են նաև ռազմածովային ավիացիան, ծովային հետևակի կորպուսը և «Ծովային կատուներ» հատուկջոկատայիններին: Ընդհանուր առմամբ այն կարելի է համարել հարաբերականորեն առանձին բանակ, որը տիրապետում է լայն հնարավորությունների և որոշակիորեն պահպանում է ոչ վատ մարտունակության վիճակ:
«Իսկական» բանակը դա ԱՄՆ-ի ցամաքային զորքերն են: Դրանք ուժեղ էին սառը պատերազմի ժամանակ, վճռական դեր խաղացին Իրաք ներխուժելու ժամանակ և արդյունավետ եղան Աֆղանստանում: Վերջին 20 տարիներին COIN հապավումով հայտնի «հակապարտիզանական պայքարի» այսպես կոչված «Ասիմետրիկ գործողությունների» ժամանակ, որտեղ թշնամու ամենավտանգավոր զենքը ձեռքի հակատանկային նռնականետն է կամ պայթուցիկով բեռնված ավտոմեքենան, էական ազդեցություն են թողել ամերիկյան ցամաքային զորքերի ռազմական գործողություն իրականացնելու տեխնիկայի, ռազմավարության ու մարտական ոգու վրա: Խնդիրներն ավելի խորացրեց ֆինանսավորման կրճատումը, որի պատճառով անհրաժեշտ է դառնում երկարաձգել առաքելությունները, կրճատել հաստիքները և ցրել ստորաբաժանումները:
Առաջին հայացքից պատկերը շարունակում է տպավորիչ լինել: ԱՄՆ-ի ցամաքային կանոնավոր ուժերում ծառայում է 476 հազար մարդ, ևս 340 հազարը՝ Ազգային գվարդիայում, 200 հազարը գտնվում են պահեստազորում: Սակայն, ինչպես կարծում է ԱՄՆ-ի ԶՈՒ Շտաբի պետ գեներալ Մարկ Մայլին (Mark Milley), ակտիվ ծառայության մեջ պետք է գտնվի ոչ պակաս, քան 540 հազար զինծառայող: Վերջին 8 տարվա ընթացքում ԱՄՆ-ի զամաքային զորքերի անձնակազմը կրճատվել է շուրջ 90 հազարով, և քանի որ բյուջեն կրճատվել է ավելի արագ, քան անձնակազմը, մարտունակությունը պահպանելու համար ստիպված են եղել հրաժարվել արդիականացումից: Բայս այս խնդիրը ևս չի ստացվել հավուր պատշաճի իրականացնել. Մարտական բրիգադային ստորաբաժանումների միայն մեկ-երրորդ մասն ունի բավարար մարտական պատրաստականություն, անձնակազմի համալրվածություն և սպառազինության լրակազմ:
Բյուջեի կրճատման շրջանակներում բրիգադների թիվը 45-ից կրճատվել է 31-ի: Գեներալ Դենիել Էլլինի փետրվարյան ելույթից պարզ դարձավ, որ անսպասելի ճգնաժամի դեպքում ԱՄՆ-ն կարող է կռիվ ուղարկել միայն երեք բրիգադ: «Ready to fight tonight» (Պատրաստ կռվելու այս գիշեր) նշանաբանն այլևս չի համապատասխանում ոչ մեկին: Մարկ Մայլին բացահայտ հայտարարում է, որ սահմանված ռազմավարական խնդիրների լուծման համար զինվորականները չեն հերիքում: Heritage Foundation –ը ամերիկյան ցամաքային զորքերի պատրաստականություն ու մարտունակությունը գնահատել է «անբավարար» (2 միավոր 5-ից):
Տեխնիկան ենթակա է անհապաղ փոխարինման
ԱՄՆ-ի Զինված ուժերում վերջին մասշտաբային արդիականացումը տեղի է ունեցել 30 տարի առաջ՝ 1980-ականներին: Ցամաքային զորքերում հայտնվեց «մեծ հնգյակը»՝ Abrams տանկը, Bradley հետևակի մարտական մեքենան, Black Hawk բազմաթիրախային և Apache կործանիչ ուղղաթիռները, ինչպես նաև Patriot զենիահրթիռային համակարգը: Այդ պահի դրությամբ նշված ռազմական տեխնիկան ավելի կատարյալ էր, քան սովետականը, ուստի ԱՄՆ-ին դրա հաշվին հաջողվեց հավասարակշռել Վարշավյան պակտի երկրների զինվորական անձնակազմի թվային գերակշռությունը: Բայց այդ սպառազինությունները մինչև օրս գրեթե ոչ մի փոփոխություն չեն կրել: Լեհաստան ժամանած զրահատանկային բրիգադն իր հետ բերեց Abrams տանկեր և Bradley ՀՄՄ-ներ, որոնք շատ նման էին քառորդ դար առաջ Պարսից ծոցում կռված զինտեխնիկային: Ամերիկացիների հույսը 70 տոննա կշռող զրահն էր, բայց առանց ակտիվ պաշտպանության համակարգի, որն ընդունակ կլինի խոցել ռուսական հակատանկային հրթիռները, այլևս հնարավոր չէ: Միայն հիմա նրանք սկսել են զրահապատ Stryker տրանսպորտային միջոցների վրա տեղադրել ականանետներ ու հակատանկային հրթիռային միջոցներ: Patriot ռադարային համակարգերը, որոնք ընդունակ կլինեն որսալ հակառակորդի հրթիռները, ամերիկյան սպառազինության մեջ կհայտնվեն միայն մի քանի տարուց:
Ուղղաթիռները ևս 21-րդ դարի 3-րդ տասնամյակից ավելի շուտ չեն արդիականացվի, ընդ որում արդեն կա կանխատեսում, որ Chinook ծանր տրանսպորտային ուղղաթիռը կշահագործվի ևս 80-100 տարի: Առայժմ նախատեսվում է 1960-ականներին ակտիվ օգտագործվող այդ ուղղաթիռի նոր մոդիֆիկացված մոդելի արտադրություն սկսել, ուստի այն կշահագործվի ևս 30 տարի:
Թռչող թանգարան
Ցամաքային զորքերի ուղղաթիռային ավիացիան գտնվում է առավել լավ վիճակում, քան ռազմաօդային ուժերը: Ռազմաօդային ուժերում առաջին ահազանգը եղավ զինտեխնիկայի հնացած լինելու մասով: Մեր օրերում նոր ինքնաթիռի ստեղծման և զինուժում ներգրավման գործընթացը տևում է ավելի երկար, քան կես դար առաջ: Այնպես որ օդաչուները ստիպված են թռիչքներ կատարել այնպիսի տեխնիկայով, որոնք տարիքային առումով երկու, նույնիսկ երեք անգամ մեծ են իրենցից: Առաջին ահազանգող իրադարձությունները կատարվեցին 20-րդ դարավերջին, երբ ամերիկյան ինքնաթիռները տուժեցին հետխորհրդային ՀՕՊ համակարգերից: Այն ժամանակ խնդիրն ավելի շատ ռազմավարության մեջ էր, քան թե տեխնիկայի, իսկ այժմ գլխավոր խնդիրները համարվում են ինքնաթիռների տարիքը, տեխնիկական վիճակը և քանակը:
Բավական է նշել, որ ռազմավարական նշանակություն ունեցող B-2 անտեսանելի ռմբակոծիչները, որոնք ի զորու են ճեղքել Ռուսաստանի և Չինաստանի ՀՕՊ-երը, թվով ընդամենը 19-ն են: Զինված ուժերում առկա են նաև 62 B-1B Lancer մոդելի ռմբակոծիչ ինքնաթիռներ, որոնք արտադրվել են սառը պատերազմի տարիներին, և թվով 76 B-52 տեսակի ինքնաթիռներ՝ արտադրված 1950-ական թվականներին:
ԱՄՆ ռազմաօդային ուժերում մարտական վիճակում գտնվող ինքնաթիռների միջին տարիքը 27 է, ընդ որում B-52 ռմբակոծիչներինը՝ 55 տարի, F-15C կործանիչներինը՝ 33, իսկ F-16C-ներինը ՝ 26 տարի: Ընդհանուր առմամբ, հետախուզական ավիացիան ի զորու է կատարել հրամանատարության կողմից դրված խնդիրների ընդամենը 5%-ը: 1994-2007թթ. ընկած ժամանակահատվածում ամերիկյան ռազմաօդային ուժերը ձեռք չեն բերել ոչ մի տակտիկական կործանիչ: F-22 կործանիչներից ձեռք է բերվել ընդամենը 195 հատ, այնինչ ի սկզբանե խոսքը գնում էր 750 ինքնաթիռի մասին: Արդյունքում յուրաքանչյուր ինքնաթիռի արժեքը գերազանցում է 400 մլն դոլարը:
F-35-ի մշակման լեգենդար ծրագիրը բարդությունների առաջ կանգնեց, քանի որ անհրաժեշտ էր համատեղել ավիացիայի, նավատորմի և ռազմածովային հետևակի պահանջները: Արդյունքում պարզվեց, որ ԱՄՆ ռազմաօդային ուժերի նոր հիմնական կործանիչ-ռմբակոծիչը այնքան արագընթաց չէ, որքան նրա նախորդողը, բացի դրանից այն կարող է տեղափոխել ավելի քիչ քանակի զինամթերք, երկու անգամ թանկ է և պահանջում է ավելի մեծ ծախսեր սպասարկման համար: Ինչևէ, հետդարձի ճանապարհ չկա, և մնում է հուսալ, որ իրական պատերազմի դեպքում նոր ինքնաթիռը կկարողանա գրանցել այնպիսի հիանալի արդյունքներ, ինչպիսիք արձանագրել է զորավարժությունների ժամանակ և դրանցով իսկ գերազանցել իր նախորդ սերնդի ինքնաթիռներին:
Ճգնաժամ՝ «լավագույն հրաձիգների» շարքերում
ԱՄՆ ռազմաօդային ուժերում զինտեխնիկայի հնացած լինելուց ավելի մեծ խնդիր է կադրերի պակասը: Պաշտոնական տվյալների համաձայն, ՌՕ ուժերում կա 1500 օդաչուի և 3400 մեխանիկի պակաս: Եթե նախագահ Թրամփը մտադիր է ինքնաթիռների քանակը հասցնել 1200-ի, հարց է առաջանում ո՞վ է դրանք վարելու: Ռազմական օդաչուների շարքերում աճող ճգնաժամը համարում են ԱՄՆ ազգային անվտանգության սպառնալիք:
Այնուամենայնիվ, պետք է փաստել, որ հենց ռազմաօդային ուժերն են ամենաարագ արձագանքում համաշխարհային ճգնաժամերին: Ռմբակոծիչները ունակ են մի քանի ժամվա ընթացքում իրենց մահաբեր ռումբերը հասցնել ցանկացած մայրցամաք: Առավել օպերատիվ արձագանք կարելի է սպասել ռազմավարական ուժերից, որոնք նույնպես ՌՕ ուժերի ենթակայության տակ են: Մշտական մարտական վիճակում են գտնվում 450 միջմայրցամաքային Мinutuman III տեսակի հրթիռ, որոնք տեսականորեն ցանկացած պահի կարող են արձակվել ստորգետնյա պահեստարաններից: Ինչու՞ տեսականորեն, քանի որ դրանց սարքին լինելու վերաբերյալ հարցեր են առաջանում:
Միջուկային թանգարան
Վայոմինգի, Հյուսիսային Դակոտայի և Մոնտանայի միջուկային բունկերներում նկարահանված ռեպորտաժները հիշեցնում են ժամանակի մեքենայով ճանապարհորդություն. էբոնիտե հեռախոսներ, հին աշխատանքային սեղաններ, և ոչ մի թվային էկրան: Միջուկային հրթիռները ևս 40 տարեկան են: Տեղական լեգենդների շարքերում իրենց տեղն են գտել բունկերների ներսում տեղ գտած պատմությունները: Դեպքեր են գրանցվել երբ աշխարհակործան հրթիռների սպասարկմամբ զբաղվող անձնակազմը ծառայության ժամանակ չարաշահել են թմրանյութեր և ալկոհոլ:
Միջուկային պոտենցիալի արդիականացումը պետք է կատարվի համալիր կերպով՝ ներառելով ցամաքային, ռազմածովային և ռազմաօդային բաղադրիչները: Դա մասշտաբային նախագիծ է, որի արժեքը կարող է հասնել մեկ տրիլիոն դոլարի: Այս տարի սկսվել է նախագծի իրականացման առաջին ճյուղը: Boeing և Northrop Grumman ընկերությունները պատվեր են ստացել ստեղծելու նոր ռազմավարական հրթիռների նախատիպերը, իսկ Lockheed Martin և Raytheon ընկերությունները կզբաղվեն նոր թևավոր հրթիռների նախագծմամբ:
Կարծես թե վերադառնում ենք սառը պատերազմի տարինե՞ր: Իհարկե, չէ՞ որ ամերիկացիները արդեն ըմբռնել են, որ սպառազինությունների մրցավազքը միանգամայն նորմալ երևույթ է, մանավանդ, որ այժմ նրանք մրցակցելու են ոչ միայն ռուսների հետ: Ժամանակակից ռազմական տեխնոլոգիաները տարածվում են անկառավարելի ձևով և հաճախ դրանք հայտնվում են այնտեղ, որտեղ ամենաշատը չէին ցանկանում տեսնել ամերիկացիները: Հյուսիսային Կորեան և Չինաստանը այժմ ԱՄՆ ռազմական ուժերի համար ավելի մեծ խնդիր են, քան Ռուսաստանը, սակայն Պենտագոնում շարունակում են հարցադրում անել, թե ինչ կլինի, եթե Եվրոպայում այնուամենայնիվ պատերազմ սկսվի:
Ինքնախաբեություն
Գեներալ Բեն Հոդջեսի հավաստմամբ՝ ԱՄՆ ցամաքային ուժերի 30 հազար զինվորականներ Եվրոպայում կարող են կռվել 300 հազար բնակչի համար: Ինչ խոսք ռազմի դաշտում դատարկ գուշակությունները չեն աշխատում: Այն ուժերի հրամանատարը, որը ռուսների հետ կոնֆլիկտի դեպքում լինելու է առաջնորդի դերում, պետք է իր հրամանատարության տակ գտնվող տանկերը մոբիլիզացներ և պահանջեր դրանց արդիականացումը: Նա հասկանում է, որ Abrams տանկերին հարկավոր է ակտիվ պաշտպանական համակարգ , իսկ Stryker զրահատեխնիկան առանց զենքի դառնում է անարդյունավետ: Նա նաև տեղյակ է, որ հակատանկային հրթիռներ կրող Apache ուղղաթիռները պետք է գտնվեն Լեհաստանում, որպեսզի նրանք կարողանան պաշտպանել Սուվալկի միջանցքը: Գեներալին Եվրոպայում հարկավոր են նաև հրթիռային դիվիզիոններ, սակայն նա գիտակցում է, որ ռուսական հրթիռային համալիրները հեռահար հարվածի մեծ հնարավորություն ունեն:
Ռազմական գործողությունների հենց եվրոպական թատերաբեմում ակնառու են դառնում ԱՄՆ զինված ուժերի վերոթվարկված երեք թերությունները (օutgunned, outranged, outdated): Ամերիկացիները վերջին 20 տարիներին պատերազմել են մարդկանց դեմ, ովքեր կիրառում են AK-47, իսկ ռուսները այդ ընթացքում ներդրումներ են կատարել հրթիռների, տանկերի, ուղղաթիռների և ինքնաթիռների արտադրելու մեջ: ՌԴ-ն զինտեխնիկայի թվաքանակի առումով դեռ չի հասել ոչ միայն ՆԱՏՕ-ին, այլև ԱՄՆ-ին, ենթադրաբար չի կարողանա հաղթանակի հասնել տոտալ պատերազմի դեպքում: Սակայն Լեհաստանի կամ Բալթյան երկրների սահմաններում լոկալ պատերազմի դեպքում գերակշռությունը կլինի Ռուսաստանի կողմը: Հենց դրանում է կայանում հիմնական վտանգը, չէ՞ որ տոտալ պատերազմ ոչ ոքի հարկավոր չէ, բոլորը ձգտում են խուսափել դրանից (հնարավոր է, Ղրիմի և Դոնբասի գնով): Կորոշի՞ արդյոք Պուտինը օգտագործել պահը, երբ ամերիկյան բանակում զինտեխնիկայի և մարտունակության ճգնաժամ է: Դա ավելի շատ կախված է քաղաքական, քան թե ռազմական գործիչներից:
Հաշվի առնելով ԱՄՆ-ի զինված ուժերում տիրող ռեալ իրավիճակը և գիտակցելով, որ ամերիկյան բանակի արձագանքը որոշակի զարգացումների ժամանակ կարող է լինել ուշացած կամ ոչ բավարար չափով համոզիչ՝ ՆԱՏՕ-ի միասնության ու փոխօգնության մասին լոզունգները նոր բովանդակություն են ստանում: Այս առումով Լեհաստանը պետք է նոր դաշնակիցներ փնտրի Եվրոպայում և արդիականացման ուղի բռնի՝ չսահմանափակվելով միայն սեփական պահանջմունքների շրջանակներում: