Արդիականացման արժեքային համակարգի էվոլյուցիան

Քաղաքական արդիականացման արժեքային համակարգի էվոլյուցիան

Քաղաքագիտության դոկտոր Մարիամ Մարգարյանի հոդվածը քաղաքական արդիականացման մասին՝ նվիրված Լեոնիդ Ազգալդյանի հիշատակին:

Քաղաքական արդիականացման գործընթացը դերակատարների գործունեության նպատակադրված կամ իրավիճակային փոփոխություններով պայմանավորված ապահովում է քաղաքական համակարգի ժողովրդավարական ինստիտուտների որակական զարգացումը: Սակայն ժողովրդավարացման ալիքների [1, с. 68-75] շրջանակներում բոլոր պետությունները՝ Սոմալիից մինչև Շվեյցարիա, արդիականացել են այն տարբերությամբ, որ ժամանակի և տարածության մեջ տեղի ունեցող փոփոխությունների որակական բնույթն ու արդյունքները նրանց քաղաքական համակարգի համար եղել են խիստ տարբեր [2, с. 94-95]։ Հենց այդ նկատառումներով էլ փաստեք որ քաղաքական արդիականացման գործընթացը ունի սոցիո և էթնոմշակութային արժեքային կողմնորոշիչներ: Սկսած 1950-60թթ.-ից` ապագաղութայնացմամբ պայմանավորված քաղաքական արդիականացման տեսությունը, բազմակողմանի ուսումնասիրվել է որպես համալիր ամբողջություն, քանի որ «սառը պատերազմի» պայմաններում հրատապ լուծում էր պահանջում «երրորդ աշխարհի» երկրների քաղաքական կողմնորոշման հիմնախնդիրը։ Արդեն 1950-ական թթ. քաղաքական զարգացման և արդիականացման տեսաբանները, ելակետ ընդունելով Կ.Մարքսի, Ա.Թոքֆիլի, Մ. Վեբերի, Վ. Պարետոյի և Թ. Պարսոնսի կողմից մշակված սկզբունքները, հասարակությունները պայմանականորեն բաժանեցին ավանդականի և արդիականի: Այս ենթատեքստում թելադրված քաղաքական համակարգի ինստիտուցիոնալ բարեփոխումներով՝ քաղաքական փոփոխության, կայունության, անվտանգության և լեգիտիմության փոխպայմանավորվածությունների բազմաչափությունը ենթադրում է հասարակության բնականոն արդիականացում։

Արդիականացման գաղափարախոս Շ. Էյզենշտադը դեպի արդիական հասարակության անցում է համարում փոփոխության այնպիսի գծային գործընթացներ, որոնք իրենց հեղափոխականացնող բնույթով հաստատվել են դեռ 17-19-րդ դարերում Արևմտյան Եվրոպայում և Հյուսիսային Ամերիկայում, այնուհետև՝ 19-20-րդ դարերում տարածվել հարավամերիկյան, ասիական, աֆրիկյան մայրցամաքներում [3, с. 13-14]։ Հենց այդ համալիր փոփոխությունների ամբողջություններն էլ դրդեցին «արդիականացում» եզրույթը նորովի ուսումնասիրել` արժևորելով 1950-ական թթ.-ից նոր անկախացած երկրներում տեղի ունեցող զարգացման բազմաչափ գործընթացնները: Այս համատեքստում Հնդկաստանի` «անգլիացումը», Հնդկաչինի` «գալլիացումը» դիտարկվեց արդիականացմամբ պայմանավորված փոփոխությունների տարբեր ձևաչափեր, որոնց տիրույթներում ձևավորվեց «արևմտականացում (westernization)» եզրույթը [4, c. 202-203]:

Արդիականացման գործընթացում բազմաչափ փոփոխությունները մարմնավորող ավանդականի—արդիականի երկճյուղումները (դիխոտոմիա) դիտարկելու համար առավել ուշագրավ է Թ. Պարսոնսի առաջարկած «տիպային փոփոխականներ»-ի հայեցակարգային սխեման` արդիականացման դերակատարի (ակտոր) կողմից իրավիճակի հստակեցման համար կատարվող իր հինգ դիխոտոմիկ ընտրությունների հետևյալ շարքով. աֆեկտիվություն—աֆեկտիվչեզոքություն, կոլեկտիվիզմ—ինդիվիդուալիզմ, պարտիկուլյարիզմ—ունիվերսալիզմ, որակ—արտադրողականություն, դիֆֆուզայնություն-յուրահատկություն: Փաստորեն, այս փոփոխականները «… հիմնականում մշակութային արժեքային կողմնորոշման նմուշներ են, սակայն ներառվում են ինչպես անձի, այնպես էլ սոցիալական համակարգերի մեջ» [5, с. 97]: Վերոնշյալ մոտեցման հետևողական կիրառումը արդեն 1950-ական թթ. մեծապես նպաստեց եվրոպական գաղութատիրական կայսրությունների փլուզմանը ու անկախ պետությունների առաջացմանը Ասիայում, Աֆրիկայում և Լատինական Ամերիկայում: Այս երկրներին բազմաչափ փոփոխության կառավարման համար առաջարկվեց ազատականության միջոցով ավանդականից արդիականություն արագացված անցման խիստ գծային գաղափարայնացված մի ծրագիր, որտեղ ԱՄՆ-ն ու Արևմտյան Եվրոպան ներկայանում էին արդիականությանը բնորոշ հատկանիշների վրա կայուն նորարարացող երկրներ [6, с. 112]: Այսպիսով, կայացման վաղ շրջանում արդիականացմանտեսությունը ոչ այնքան ակնկալվող բազմաչափփոփոխությունների կանխատեսման ու մեկնաբանությանայսպես կոչված «մաքուր» գիտական տեսություն էր, որքանԱրևմուտքի գաղափարախոսական նկրտումները բացահայտներկայացնող ռազմավարական նախագիծ: Ավելին, հետահայաց վերլուծությունը թույլ է տալիս արդիականացումը դիտարկել որպես «սառը պատերազմի» ժամանակ` ԱՄՆ-ի կողմից լայնորեն կիրառվող քաղաքական համակարգը ապակայունացնող խաղային գործողությունների կառուցվածքային—գործառնականամբողջություն: Այս նկատառումներով Շ.Էյզենշտադտը հիմնավորեց արդիականացման տեսության կիրառման սկզբնական շրջանում ժամանակակից հասարակությունների որակական բնութագրիչների ուսումնասիրության համար մեթոդաբանական հիմք հանդիսացող երկճյուղումների հետևյալ շարքը.

1.Ազատությունն ընդդեմ ավտորիտարության: Ազատության սահմանների ընդլայնումը անխուսափելիորեն ծնում էր սոցիալական և քաղաքական կարգի պահպանման հիմնախնդիր:

2.Կայունությունն ու ժառանգորդությունը` ընդդեմհեղափոխական փոփոխությունների: Փոփոխությունների անհրաժեշտությունը թելադրում էր պետականաշինության մշակույթում (culture of state building) ինստիտուցիոնալ կայունությունը և մշակութային ժառանգորդությունը համատեղելու հիմնախնդիրը:

3.Ժամանակակից սոցիալական ռացիոնալությունը` ընդդեմ մշակութային կողմնորոշումների կամ արժեքների, որոնք մարմնավորված էին ավանդույթների, կրոնական կամ միստիկական փորձի մեջ [3, с. 339-340]: Այս ամենից էլ ածանցվում է արդիականացումը որպես սոցիալ-հոգեբանական, քաղաքական և քաղաքակրթական գործընթաց դիտարկելու անհրաժեշտությունը, քանի որ զարգացմանը կաշկանդող «հնացած» երևույթներին կարելի հաղթել, եթե օրինաչափորեն գործառվում են վերափոխման դերակատարները` երկրի կառավարող վերնախավը, միջին խավի մրցունակ կրթություն ստացած ու նորարարության ջատագով հատվածը, ինչպես նաև առանձին ռազմավար մտածողության անհատներ:

Փաստորեն «արդիականացում» հասկացությունն իր մեջ ներառում է նաև ավանդական տիպի պետությունից դեպի արդիական պետություն կերպափոխության գործընթացը [7]: Քաղաքական արդիականացման համար գլխավոր նախադրյալներն են իր խորհրդանիշերով ու արժեքներով ճկուն քաղաքական համակարգի ձևավորումը, արդյունավետ վարչական մեքենայի ստեղծումը և քաղաքական գործընթացի կանխատեսելի ընթացքը: Պատմականորեն արդիականացումը վերագրվում է քաղաքական կառուցվածքի և մշակույթի փոփոխությունների ամբողջությանը, որը, որպես հասարակության համընդհանուր կերպարանափոխություն, իր մեջ ընդգրկում է աշխարհականացման (սեկուլյարիզացման), ինդուստրացման, սոցիալական շարժունակության, կենսամակարդակի աճի, գրագիտության, կրթության և ԶԼՄ-ների տարածման, ազգային համախմբվածության, բնակչության քաղաքական մասնակցության ընդլայնման երևույթները: Այսպիսով, քաղա­քա­կան արդիականացման առաջին փուլում տեղի  ունեցավ.

• արևմտյան օրինակով զարգացող երկրների ժողովրդավարացում (ներկայա–ցուցչական մարմինների ստեղծում, իշխանության տարանջատում, ընտրական ինստի–տուտի ներմուծում),
• արժեքային համակարգերի փոփոխություն (անհատական արժեքների զար–գացում) և իշխանության լեգիտիմացման հնարավորություն:

Ընդհանուր առմամաբ, արդիականացումը ներկայացնելով որպես զարգացման առանձնահատուկ ուղղություն, տվյալ ժամանակի տեսաբանները (Գ․Ալմոնդ, Դ․Պաուել, Լ․Պայ, Ս․Հանթինգթոն և այլք) համոզված էին, որ հասարակու­թյան զարգացումը պայմանավորված էր կապիտալիզմի, տնտեսության և տեխնո­լո­գիայի զարգացմամբ՝ կենսամակարդակի բարձրացման և սոցիալական խնդիրների լուծման նպատակով: Ըստ նրանց՝ հետամնաց երկրները հնարավորություն ունեցան հասնելու զարգացած ԱՄՆ-ին և եվրոպական երկրներին եթե պահպանեն արդիականացման արժեշահային համակարգը։ Սկսված ապագաղութացման գործընթաց, ըստ որի՝ ազգերը կարող էին ինքնուրույն ազատագրվել, իսկ անկախության պայմաններում, արևմտյան օրինակի հիման վրա` ինքնաարդիականանալ:

Արդիականացման տեսության  առաջին փուլի հիմնական հատկանիշը մեխանիկական «վեստերնիզացիան» էր։ Նմանօրինակ արդիականացման գործառումը   աֆրոասիական և լատինաամերիկյան երկրներ ցույց տվեց, որ իրականում ավանդական, սոցիալական կառույցների և մտածելակերպերի բախումները հանգեցնում են իշխանական հարաբերությունների կոռումպացման, բյուրոկրատիայի կամայականու­թյան, բնակչության աղքատության աճի,  հետևաբար՝ օտարման և մարգինալացման։ Ստացված արդյունքների հիման վրա 1970-80-ական թվականներին քաղաքական արդիականացման տեսաբանները եզրակացրեցին, որ արդիականացման գործընթացները պայմանավորված են սոցիալ-մշակութային գործոններով (մարդաբանական տեսակ, ազգային ինքնության, համընդհանուր նորմերի ընդունման աստիճան, քաղաքական զարգացման նպատակ)։ Փաստորեն արդիականացումը կարող էր իրականացվել միայն սոցիալական շերտերի արժեքային կողմնորոշումների փոփոխության և հասարակության քաղաքական մշակույթի անընդհատ զարգացման պայմաններում։ Մինչդեռ նշված նպատակների համար իրականացված փոփոխությունները որպես վեկտորային` անընդհատ վերընթաց ու անշրջելի ազատական գործընթաց դիտարկման հետևանքով դուրս մղեցին արդիականացման քաղաքակրթական ասպեկտի և սոցիալական գնի հարցը: Արդեն 1970-ական թվականների կեսերից  բացահայտվեց արդիականացման վեկտորային մոդելի թերությունները: Արդյունքում արդիականացման հիմնադրույթները կոշտ քննադատության ենթարկվեցին` հատկապես ավանդույթ—արդիություն երկճյուղման համատեքստում [8, էջ 7]:

Այս առումով Է. Գիդդենսը իր կառուցվածքայնության տեսության շրջանակներում համադրեց կառուցվածքաբանական ու գործառնական մոտեցումները. «…սոցիալական հարկադրանքի պայմանները, որոնցում անհատները «ընտրություն չունեն», չեն կարող հավասարեցվել գործողության վերացմանը որպես այդպիսին» [9, с. 281-318]: Քանի որ չկան ցանկացած գործողություն «մերժող» կամ լիովին բացառող կառուցվածքներ, հետևաբար կառուցվածքային փոփոխությունների տեմպերը տարբեր քաղաքակրթություններում տարբեր են: Այս համատեքստում էլ «ավանդականից—արդիականի» երկճյուղման ուսումնասիրություններն իրականացվեցին անցման միջանկյալ փուլերով` ճկունություն հաղորդելով փոփոխությունների գործընթացին: «Արդիականհասարակության» անցման հայեցակարգը ձևավորվեց զարգացման, ենթազարգացման, կախվածության տեսությունների հիման վրա, որոնցից յուրաքանչյուրը քաղաքական համակարգի արդիականացման համատեքստում ժողովրդավարացման տարբեր ձևաչափեր մշակեց: Սերտորեն կապված լինելով միմյանց` այս տեսությունները պատմականորեն իրենցից ներկայացնում են միևնույն գործընթացի անբաժանելի մասերը, քանի որ այդ երևույթները գոյություն ունեն միաժամանակ՝ համագործակցելով իրար հետ և փոխլրացնելով մեկը մյուսին։ Ըստ Դ. Ռաստոուի` վերոնշյալ գործընթացում գերակա է ազատական էլիտայի դերը, որը, հանուն ժողովրդավարացման, ստեղծում է ժամանակակից ինստիտուտներ [10, p. 30-31. 34]։ Լրացնելով Դ.Ռաստոուի առաջադրած դրույթը՝ Դ.Ապտերը այդ գործընթացում կարևորեց ռեսուրսները մոբիլիզացինելու հասարակության ընդունակությունը, որոնց արդյունքում հաստատվում են պլյուրալիստական արժեքներ։ Եթե մոբիլիզացիան անձնավորված է հատկապես խարիզմատիկ լիդերի և զանգվածային կուսակցության գերիշխանությամբ (ԽՍՀՄ-ը` Ի.Ստալինի, Չինաստանը՝ Մաո Ցզե Դունի, Եգիպտոսը՝ Ա. Նասերի օրոք), ապա պլյուրալիզմը կանխում է կենտրոնական իշխանության համակենտրոնացումը՝ բարձրացնելով ներկայացուցչական ժողովրդավարության դերը։ Արդիականացումը դիտարկելով քաղաքական զարգացման հետ զուգահեռ՝ Դ.Ապտերը շեշտում է փոփոխությունների վերաբերյալ առկա և՛ «համատեքստային», և՛ «ինստիտուցիոնալ» մոտեցումների համադրման անհրաժեշտությունը` անկախ արդիականացող տարածաշրջանների էթնիկական պատկանելիությունից: Ելակետ ընդունելով այս մոտեցումները` դեռևս 1950-ական թվականներին Ս.Լիփսեթն (1922-2005) առաջարկեց համատեքստային փոփոխության իր տեսությունը, ըստ որի` ժողովրդավարական ինստիտուտների կայունությունը կախված է տնտեսական զարգացման մակարդակից [11, p. 30-31. 34], իսկ Դ. Ապտերը կարևորեց սոցիալտնտեսական այնպիսի ցուցանիշներ, ինչպիսիք են` ազգային համախառն արդյունքը, մրցունակ կրթությունը, քաղաքական կայունությունը, լեգիտիմությունը, ազգային անվտանգությունը և այլն [12, с. 363]։ Այստեղ որոշիչը քաղաքական իշխանության ինստիտուցիոնալացման մշակույթն է, որը ենթադրում է քաղաքացիների կողմից պետական քաղաքականության իմացություն և այն վերահսկելու ընդունակություն, քաղաքական կյանքի մասնակցության ակտիվություն, մարդու իրավունքների ու պարտականությունների՝ որպես բացարձակ արժեքի ընդունում։

Ելակետ ունենալով ինստիտուցիոնալ մոտեցումը` Ս.Հանթինգթոնը մշակեց հայեցակարգ, ըստ որի՝ արդիականացումը որոշվում է մի կողմից՝ քաղաքացիական մրցակցային մասնակցության, իսկմյուս կողմից՝ ինստիտուցիոնալացման աստիճանով։ Եթե քաղաքական մասնակցությունն աճում է, ապա անհրաժեշտ է մշակել ծրագրեր՝ այդ մասնակցությունը ինստիտուցիոնալացնելու նպատակով [2, с. 29]։

Համադրելով «համատեքստային» և «ինստիտուցիոնալ» մոտեցումները՝ քաղաքական արդիականացումը դիտարկվեց որպես տարաբնույթ շարունակական բարեփոխումների, հեղափոխությունների, պետական հեղաշրջման, ընտրությունների և սահմանադրական փոփոխությունների քաղաքական զարգացման բազմաչափ գործընթաց։ Եթե շարունակական բարեփոխումը ենթադրում է բնականոն արդիականացում` քաղաքական ժամանակի մեջ, ապա հեղափոխությունը հաստատված կարգի տապալումն է` «պատմության շարժիչ ուժը (Կ.Մարքս)»: Քաղաքական փոփոխությունը որպես հեղափոխություն դիտարկող Շ.Էյզենշտադի կարծիքով արդիականացման այդ տեսակին բնորոշ է երեքառանձնահատկություն՝ բռնություն, նորամուծություն ևհամընդհանուր վերափոխումներ. «Հեղափոխությունը բոլոր հասարակական շարժումներից ամենալարված, բռնի և գիտակցված գործընթացն է։ Այստեղ առանձնահատուկ նշանակություն են ստանում ուտոպիստական կամ ազատագրական գաղափարները՝ հիմնված հավասարության, առաջընթացի, ազատության միֆերի և այն համոզմունքի վրա, որ հեղափոխությունը ստեղծում է նոր ու ամենալավ հասարակական կարգը» [3, с. 226]։ Հանրագումարելով սոցիալական հեղափոխությունների` հատկապես անգլիական (1640), ֆրանսիական (1789), ռուսական (1917), չինական (1949) փորձը՝ Ս. Հանթինգթոնը միակողմանի է համարում Շ. Էյզենշտադի մոտեցումը, քանի որ ինչպես հեղափոխությունը, այնպես էլ պետական հեղաշրջումը՝ որպես երկրի միջազգային վարկանիշի անկման, տնտեսական հետամնացության, լեգիտիմության թուլացման կամ վերացման, բանակի և կառավարության միջև ծագած անհամաձայնության արդյունք, ճիշտ է, փոխում է կառավարող վերնախավը, սակայն էական ազդեցություն չի ունենում էթնոսների քաղաքական կյանքի ժողովրդավարացման գործընթացի վրա [2, с. 269-278]: Իսկապես, ինչպես վկայում է քաղաքական զարգացման լատինաամերիկյան և աֆրիկյան փորձը՝ զինվորականների կողմից կատարած պետական հեղաշրջումներին նախորդել է երկարատև պայքար` քաղաքական կայունություն հաստատել սահմանադրական կարգի վերականգնման միջոցով, քանի որ երկրները ընկղմվել են քաղաքական զարգացման ճգնաժամերի (բաշխման, շարժունակության, մասնակցության, նույնականացման, լեգիտիմացման) մեջ: Այնուհանդերձ, պետական հեղաշրջումը կարող է հանդիսանալ ժողովրդավարական վարչակարգի ստեղծման նախադրյալ։ Այսպես, 1974թ. Պորտուգալիայում «մեխակների հեղափոխության» արդյունքում երկիրը բռնեց ժողովրդավարացման ուղի` բռնապետ Ա.Սալազարի (1889-1970) վարչակարգը տապալվեց, և մեկնարկվեց ժողովրդավարացման «երրորդ ալիքը» [13, с. 476]։ Վերջինիս տեսաբանները, հստակեցնելով քաղաքական արդիականացման իրավաքաղաքական կառուցակարգերը, կարևորեցին հանրաքվեի միջոցով իրականացվող սահմանադրական փոփոխությունները: Այս նկատառումներից ելնելով էլ քննադատվեց և վերաիմաստավոր­վեց 1970-80-ականներին Լատինական Ամերիկայում և Աֆրիկայում «ժամանակակից հասարակություն» կառուցելու նպատակով ծավալված, սակայն ակնկալված ժողովրդա­վարությունը չհաստատած փոփոխությունների քաղաքականության ռազմավարությունը: Նախ` կասկածի տակ դրվեց գծային (միայն ազատականացում) փոփոխությունների նպատակահարմարությունը, ապա` «արևմտականացման» ձևաչափը, քանի որ քաղաքակրթական տարբեր չափումներ ունեցող երկրներում (Թուրքիա, Եգիպտոս, Հնդկաստան) ավանդական և արդիական ինստիտուների համադրումը տարբեր արդյունքների են հանգեցնում: Այս ամենն էլ հիմք ընդունելով` քաղաքական արդիականացումը սահմանվեցորպես զարգացման գործընթաց, որը ընդունակ է իրականացնելինստիտուցիոնալ նորարարություններ՝ մոբիլիզացնելովռեսուրսները և սոցիալականացնելով քաղաքացիներին։

Տարբերակելով Կ.Մարքսի հեղափոխական և Մ.Վեբերի էվոլյուցիոն զարգացման մոտեցումները ինստիտուցիոնալ նորարարությունների վերաբերյալ` Դ.Ռաստոուն որպես նորարարություն շեշտելով համակարգի բնականոն հարմարվողականությունը իր «ժողովրդավարության ծագման» մոդելում` տարբերակեց այն երկրները, որտեղ քաղաքական արդիականացման գործոնները գտնվում են «ներսում» և կախված չեն «դրսի» միջամտությունից [10, с. 12-14]։ Ընդհանուր առմամբ քաղաքական համակարգի ժողովրդավարացումը ենթադրում է գոյություն ունեցող հասարակական հիմնական ուժերի միջև երկու փոխկապակցված նախապայման՝ ազգային միաբանության և քաղաքական հակամարտության որոշակի մակարդակ: Համեմատելով Շվեյցարիայի՝ 1890թ. մինչև 1920թ. և Թուրքիայի՝ 1940թ. մինչև 1960թ. անցման փորձը` Դ.Ռաստոուն առանձնացրեց անցման հաջողությունը պայմանավորող հետևյալ հիմնական փուլերը` նախապատրաստում, որոշումների լեգալ ընդունում ու լեգիտիմ իրականացում ևամրապնդում: Այսպիսով` Դ.Ռաստոուն սոցիալական հակասությունների հաղթահարման և պատմական փոխհամաձայնության միջոցով ցանկանում է հասնել ազգայինմիաբանության, համաձայնության (պակտի) և համախմբման` ամրագրելով խաղի նոր կանոններ և ձևավորելով նորինստիտուտներ:

Ակնհայտ է, որ քաղաքական արդիականացումը մի կողմից ներառում է քաղաքական շուկայի առաջարկի և պահանջարկի փոփոխականները` պայմանավորված քաղաքական իշխանության իրականացման մշակույթով, իսկ մյուս կողմից՝ ինստիտուցիոնալ ներքին կառուցվածքային բարեփոխումներ կամ որակական կերպափոխումներ՝ թելադրված քաղաքական համակարգի ժողովրդավարացման տրամաբանությամբ։ Վերոբերյալը ելակետ հանդիսացավ, որ 1980-1990-ական թվականներին ստեղծվեցին քաղաքական փոփոխություններ ենթադրող ժողովրդավարացման մի շարք մոդելներ, որոնք կապված են այնպիսի անունների հետ, ինչպիսիք են` Ա. Պշևորսկին, Ֆ. Շմիտտերը, Գ. Օ’Դոննելը, Խ. Լինցը, Ս. Հանթինգթոնը և ուրիշներ։ Ա. Պշևորսկին ուշադրությունը կենտրոնացնում է շուկայի և ժողովրդավարության անցման հայեցակարգում սոցիալական ուժերի փոխհարաբերակցությանը՝ առանձնացնելով արդիականացման «ազատականացում» և «ժողովրդավարացում» փուլերը [14, стр. 95-107]։ Միևնույն դիրքերից անցումագետ Գ. Օ’Դոննելը, մեծ ուշադրություն է դարձնում քաղաքական փոփոխությունների ինստիտուցիոնալ հիմքերին` ժողովրդավարական արժեքների յուրացման առումով կարևորելով անձի սոցիալականացման հիմնախնդիրները [15]։ Վերջինիս առանձնահատուկ մոտեցում են ցուցաբերել նաև անցումագետներ Տ. Լ. Կարլը և Ֆ. Շմիտտերը, որոնք քաղաքական զարգացման գործընթացում հաստատված ժողովրդավարական ինստիտուտների արդյունավետ գործունեության դիրքերից սկզբունքային են համարում քաղաքական փոփոխությունների երեք մակարդակ` ազատականացում, քաղաքացիական հասարակության ձևավորում և այս ենթատեքստում էլ՝ նախօրոք անհայտ արդյունքներով արդար ընտրությունների անցկացում: Ելնելով այդ մոտեցումից՝ նրանք, մշակելով անցման չորս տեսակներ (պակտային, պարտադրված, հեղափոխական, բարեփոխումային), հանգեցին այն համոզմանը, որ քաղաքական զարգացման գործընթացում հնարավոր է նաև ժողովրդավարական արժեքների հաստատման այլընտրանքային ուղի, որտեղ «հաղթողները» ստիպված են իրականացնել «բարեփոխումներ վերևից», որպեսզի «պարտվողները» զանգվածներին չուղղորդեն՝ «բարեփոխումներ ներքևից» գործընթացների։ Այս համատեքստում «անցում—համախմբում» հարացույցի շրջանակներում քաղաքական արդիականացումը ուսումնասիրվում է արտածին (Ս. Հանթինգթոն) և ներծին (Խ. Լինց) գործոնների հիման վրա։ Ս. Հանթինգթոնն իր «երրորդ ալիքի» համատեքստում քննարկել է արտածին գործոնների ազդեցությամբ քաղաքական փոփոխություն ենթադրող երեք ուղիներ` կերպափոխում, վերախմբավորում և փոխարինում. զանգվածների ճնշման ներքո ընդդիմությունն ընդունակ է փոխել կառավարությունը [1, с. 134]։ Խ.Լինցը և Ա. Ստեպանը «ժողովրդավարության համախմբում» հասկացության վերաբերյալ միաժամանակ առանձնացնում են երեք չափումներ` վարքագծային, կողմնորոշումնային, սահմանադրական [16, с. 12-13]։ Եթե այս չափումները զուգամիտված չեն գործում, ապա փոփոխությունները կարող են լինել ոչ ժողովրդավարական, իսկ վարչակարգը` կեղծ կամ խառնածին ժողովրդավարական, որտեղ որոշ ժողովրդավարական և ոչ ժողովրդավարական ինստիտուտներ համագործակցում են միմիյանց հետ։

Փաստորեն քաղաքական արդիականացումը` որպես համալիր ամբողջություն, ենթադրում է նոր ձևավորված քաղաքական համակարգի հարահոս ադապտացիա` շարունակական ժողովրդավարական բարեփոխումների տրամաբանությամբ։ Ուստի քաղաքական զարգացումը ենթադրում է ժողովրդավարական արժեքների բնականոն արդիականացում ոչ միայն համաձայն արևմտյան ձևաչափի, այլև սոցիոմշակութային և էթնոմշակութային արժեքների զուգամիտում: Այս նկատառումներով հայ քաղաքագետ Հ. Ս. Քոթանջյանը, արդիականացման նկատմամբ ցուցաբերելով քաղաքակրթական մոտեցում, նշում է, որ արդիականացումը կարևոր նշանակություն ունի էթնոազգային երևույթների զարգացման գործում, քանզի այն արմատապես փոխում է ազգի կամ էթնիկական խմբի գործառնության պայմանները [17]։ Ելակետային այս մոտեցման օգնությամբ ամբողջացնեք քաղաքական արդիականացման վերաբերյալ գոյություն ունեցող հետևյալ հայեցակարգային առանձնահատկությունները. 1) նախկին կրոնական կամ ցեղային հայրենասիրության և համերաշխության փոխարեն ժողովրդավարական քաղաքական համակարգի ձևավորում, 2) քաղաքական նոր արժեքների հիմնավորում, արդիականացող էլիտայի և նորաստեղծ պետության իշխանության լեգիտիմություն, 3) իշխանության ապակենտրոնացում, 4) քաղաքական ենթակառուցվածքների զարգացում, որոնք կազմակերպվում են ելնելով քաղաքական արդի պահանջներից, 5) քաղաքական գործընթացի փոխկապակցված կազմակերպում, 6) կառավարական իշխանության բաժանումը և արդյունավետ օգտագործումը տնտեսական աճի, տնտեսական ռեսուրսների մոբիլիզացման, բարիքների և արժեքների բաժանումը համապատասխան զանգվածային պահանջներին և սպասելիքներին։ Այս ամբողջ գործընթացը սովորաբար անցում է վեց փուլով. 1) ազգային ինքնության իմաստավորում և կազմակերպչական մարմնավորում, 2) ազգային անկախության համար պայքար, 3) «հետ»-անկախական շրջանում դերերի և դիրքերի վերաբաժանում ու վերադասավորում, 4) «խնամակալ» վարչակարգի հաստատում, 5) ավտորիտար իշխանության համակարգի թուլացում, 6) ընդդիմության հաղթանակ լեգիտիմ ճանապարհով։

Արդիականացման` որպես ժողովրդավարական համալիր բարեփոխումների ամբողջության հիմքում ընկած է գլոբալ քաղաքական կառավարման ընդհանուր մոդելի հիմնավորման գաղափարը: Փաստորեն քաղաքական զարգացումը մարտահրավեր է, որին յուրաքանչյուր հասարակություն պատասխանում է իր արժեշահային համակարգի և քաղաքական գիտակցությանը համապատասխան ընտրությունների և ինստիտուտների կայացման միջոցով: Այս նկատառումներով էլ զարգացած և զարգացող երկրների բազմաչափ փոփոխությունների համեմատական ուսումնասիրություններին զուգընթաց` արդիականացման տեսությունը վերանայվեց նոր մարտահրավերներին համահունչ:

Մի կողմից այն պայմանավորված էր արդի դարաշրջանում գծային զարգացման անարդյունավետությամբ, մյուս կողմից` անվտանգության քաղաքականության արժեքաբանության դրույթների վերանայման անհրաժեշտությամբ, մեկ այլ կողմից՝ ցանցային կառավարման սկզբունքների ներդրմամբ: Ինչպես նշեցինք վերևում, արդիականացման տեսությունը՝ իր խաղային տրամաբանությամբ, չի բացառում, որ որպես համալիր ամբողջություն այն իր մեջ ներառում է արժեքների մի քանի համակարգ, որոնցից յուրաքանչյուրն օժտված է հիմնախնդրի լուծման և գիտական հիմնավորման սեփական տրամաբանությամբ: Հենց այս նկատի ունենալով` նպատակահարմար է քաղաքական արդիականացումը դիտարկել որպես.

• Տնտեսական առաջընթացի նախապայման, որի համաձայն՝ քաղաքական և սոցիալական իրավիճակները որոշիչ դեր են խաղում ինքնակառավարվող շուկայական տնտեսության կայացման համար:
• Հետարդյունաբերական հասարակություններին բնորոշ քաղաքականություն, համաձայն որի՝ ստեղծվում է ժողովրդավարական համախմբվածություն ենթադրող քաղաքական կյանքի կազմակերպման համընդհանուր մի մոդել: Վերջինս, իր հիմքում ունենալով բազմաչափ փոփոխություններ, ռացիոնալացնում է դերակատարների վարքաբանությունը և ապակենտրոնացնում կառավարումը:
• Փոփոխությունների գործընթաց, որը հիմնավորում է զարգացած երկրների՝ որպես «ընդօրինակման աղբյուրներ» հանդես գալու հանգամանքը, քանի որ վերջիններս իրենց «բարեփուխումներ վերևից» խաղի կանոններով ի ցույց են դնում քաղաքական զարգացման ճգնաժամերի հաղթահարման ուղիները:
• Ազգ-պետության ցանցային գործունեություն, համաձայն որի՝ քաղաքական կյանքի կազմակերպման այս ձևը, ինչպես նաև քաղաքական գործառույթների իրականացումը, փոխպայմանավորված են ազգային ինքնորոշման և ինքնիշխանության սկզբունքների վրա արդիականացող արժեքների առկայությամբ:
• Վարչական և իրավական համակարգերի կատարելագործում, որը սերտորեն կապված լինելով ազգ-պետության բնականոն արդիականցման գործընթացների հետ` հարստանում է քաղաքական ժամանակի և տարածության պահանջներին համապատասխան:
• Զանգվածային շարժունակություն և մասնակցություն, որը պայմանավորված է քաղաքացիների վարքաբանության և դերակատարումների մեջ առկա այլընտրանքային հնարավորությունների օգտագործման հետ:

ԽՍՀՄ-ի փլուզումից հետո որպես գոյություն ունեցող իրավիճակի արտահայտություն՝ այդ ժամանակ արդիականացման տեսության օգնությամբ լայն կիրառություն ստացավ բազմաչափ փոփոխությունների իրականացման այլընտրանքային ուսումնասիրությունների տարբերակը: Այս մոտեցման կողմնակիցներից Գ. Ալմոնդի, Դ. Ապտերի Ս. Հանթինգթոնի, Լ. Պայի, Է. Շիլզի, Թ. Պարսոնսի և մի շարք այլ մասնագետների կողմից զարգացման գործընթացների վերաբերյալ կատարված համեմատական ուսումնասիրություններում գերակա էր այն կարծիքը, որ «անկախացում-արդիականացում-ժողովրդավարացում» եռամիասնությունը համարվում է անկախությունը ինքնորոշվածության վերաճելու լեգիտիմ ռազմավարության միակ կայուն միջոցը [18, էջ 6-11]:

Այս համատեքստում բազմաչափ փոփոխությունների իրականացման գործընթացների վերլուծության ժամանակ անհրաժեշտ է քաղաքական շուկայի արդիականացում, որի օգնությամբ տեղի է ունենում քաղաքական դերակատարների` ընտրողների, թեկնածուների, կուսակցությունների (կառավարող և ընդդիմադիր) փոխհարաբերությունների կերպափոխում:

Եթե «նոր ժողովրդավարների» առաջին սերունդը բազմաչափ փոփոխություններ էր առաջարկում միայն ազատականացման սկզբունքով, ապա մարքեթինգային հետազոտությունների օգնությամբ բացահայտված քաղաքական ծառայությունների պահանջը փոխեց առաջարկի որակը` «անցում-համախմբում» հարացույցի գործառման շրջանակներում: Վերջինս ենթադրում է քաղաքական ապրանքի որակի այնպիսի փոփոխականներ, որոնք, բացի ազատականացումից, պայմանավորված են պատմական ավանդույթներով, սոցիալ-քաղաքական խորհրդանիշերով, ներքին և արտաքին ուժերի այլընտրանքային հաշվեկշռով, ինչպես նաև դերակատարների վարքագծում ժողովրդավարական արժեքների բնականոն ներդրման գիտակցումով [19, էջ 160-161]: Այս մոտեցումն էլ հենց հնարավորություն է տալիս քաղաքական արդիականացումը որպես համալիր ամբողջություն դիտարկելիս, կարևորել առաջարկի և պահանջարկի փոփոխականները քաղաքական շուկայում: Այսպիսով, իբրև համալիր ամբողջություն` քաղաքական արդիականացման տեսության էվուլյուցիան անհրաժեշտ է ուսումնասիրել համախմբագիտության և շուկայագիտության այն մոդելների հիմքի վրա, որոնք ձևավորվել են ժամանակակից արևմտյան քաղաքական ինստիտուտների կայացման փորձի հիմքի վրա: Այլապես, ինչպես վկայում են Լատինական Ամերիկայի, Աֆրիկայի, Մերձավոր Արևելքի երկրների քաղաքական արդիականացման օրինաչափությունների ուսումնասիրությունները, այնտեղ, որտեղ չիրականացան բազմաչափ փոփոխություններ, հաստատվեցին ավտորիտար վարչակարգեր, իսկ «պրետորիանական հեղաշրջումները» [2, էջ 201-268] դարձան քաղաքական իշխանության մարգինալ փոխանցման աղբյուր: Պրետորիանական հեղաշրջումների կանխման նկատառումներով վերարժևորեցին «բազմաչափ փոփոխություն» և «քաղաքական արդիականացում» հասկացությունների փոխհարաբերությունները՝ ցանկանալով պարզել ինստիտուցիոնալ ճգնաժամի պատճառները [20, с. 198-199]: Քաղաքական փոփոխությունն իր մեջ պարունակում է դինամիկ և ստատիկ հատկանիշներ, ըստ այդմ էլ` քաղաքական արդիականացման գործընթացների վերլուծության ժամանակ բացահայտվում է ֆորմալ և ոչ ֆորմալ ինստիտուտների գործառույթների հիմնախնդիրները: Այդ առումով Ջ. Մանկը և Ջ. Վեռկույլեն ներկայացնում են քաղաքական փոփոխությունը արմատականություն-մակերեսայնություն երկչափության տեսքով [21, p. 5-34. 43]: Եթե արմատականության սկզբունքով իրականացվող քաղաքական փոփոխությունների ժամանակ առավելագույն ռացիոնալությամբ արդիականանում են համակարգի բոլոր բաղադրիչներն ու կապերը, ապա մակերեսայնության սկզբունքով իրականացվող փոփոխությունները նույնացվում են, այսպես ասած` նախկինում գոյություն չունեցած կապերի ստեղծման կամ «արարման» հետ: Այս տիրույթներում քաղաքական շուկայի հաղորդակցությունների մակարդակում հեղափոխական, այսինքն՝ արմատական փոփոխությունները, շփոթում են մակերեսային, այն է՝ ամեն ինչ սկզբից սկսելուն ուղղված փոփոխությունների հետ և հակառակը: Փաստորեն քաղաքական շուկայի արդիականացման գործընթացում արմատական և մակերեսային կարող են լինել այն փոփոխությունները, որոնք կոչված են ոչ թե ամեն ինչ սկզբից սկսելուն, այլ քաղաքական համակարգը նորովի, ժամանակի պահանջներին համապատասխան վերարտադրելուն: Քաղաքական արդիականացման համար արդյունավետություն ապահովող այս սկզբունքի իրականացումը ենթադրում է.

¨ վարչական ապարատի արդյունավետության բարձրացում,

¨ կառավարման ապարատի իրավունքներն ու պարտականությունները կարգավորող կանոնների և ընթացակարգի մանրամասն մշակված համակարգ,

¨ ինքնակառավարման ինստիտուտների գործունեության ապահովում՝ տարածաշրջանների, սոցիալական հանրույթների և կոլեկտիվների մակարդակով:

Հետևաբար՝ քաղաքական արդիականացման մարտահրավերներին պատասխանելու համար անհրաժեշտ է ինքնակազմակեպել, ինքնահաստատել ու ինքնաիրացնել հայ «Ես»-ը, քանի որ միայն այսպես է հնարավոր գլոբալ քաղաքակրթության մեջ պահպանել հայերիս ուրույն տեղը, դերը և տեսակը. լինել ամբողջի մասը՝ ազգային ինքնությամբ։ Փաստորեն, քաղաքական արդիականացումը ՀՀ-ում իշխանության դերակատարների փոխազդեցությունների ընդարձակ խճանկար է, որը ենթադրում է մշակութային-արժեքային համակարգի, ավանդույթների, կրոնադավանական միջավայրի, ազգի մտահայեցողության, պատմական զարգացման առանձնահատկությունների, հանրային շահերի համադրում: Ակնհայտ է, որ այս պայմաններում գերիշխում է մշակութագաղափարական շարժառիթը. կառավարող ընտրանու և կոնտրէլիտայի կողմնակիցների ինտեգրումը տեղի է ունենում ոչ թե բնականոն արդիականացման, այլ զգացմունքային և խորհրդանշական հիմքով (լիդերների իմիջի, խորհրդանիշերի և այլնի նկատմամբ համակրանքի կամ հակակրանքի): ՀՀ քաղաքական արդիականացման պայմաններում մենք կրկին բախվում ենք «վազող արդիականացման» հայկական հավերժական խնդրին, որն ուղեկցվում է «զուգահեռ» արխաիզացիայով:

Այս խնդիրների լուծման համար անհրաժեշտ են.

• տարբեր, հաճախ չիմաստավորված սպասումների ձևափոխում և որոշակի ծրագրի, քաղաքական կուրսի համակարգում,
• բնակչության այն շերտերի մոտ, որոնք ձգտում են դեպի «միջին խավ», քաղաքական գործողության շարժառիթ ձևավորելու ունակ քաղաքական գաղափարների առկայություն,
• համատեղ քաղաքական գործողությունների համակարգում և կարգավորում,
• տնտեսական, կազմակերպչական և այլ պաշարների բավականաչափ առկայություն,
• ռացիոնալ քաղաքական լիդերների հեղինակություն, ինչպես նաև խարիզմատիկ լիդերների առկայություն:

Վերոշարադրյալը թույլ է տալիս եզրակացնել, որ քաղաքական արդիականացումը ՀՀ-ում պատերնալիստական մշակույթով պայմանավորված բախվել է բազմաթիվ խոչընդոտների հետ ոչ միայն քաղաքական մասնակցության մակարդակի աճի, այլև սոցիալ-պատմական տեքստի համակարգային զարգացման անհրաժեշտության հետ: Վերջինիս բացակայության պատճառով առանձին մարգինալ խմբերի ինքնարտահայտումը ՀՀ-ում տեղի է ունեցել այսպես կոչված մարգինալ արդիականացման ձգտող «էլիտային խմբերի» տեսքով: Արդյուքում իրական բազմակարծության փոխարեն ՀՀ-ում արագ տեմպերով ձևավորվել և ձևավորվում են էլիտային մեկուսախմբերը` մանիպուլացնելով «Հասարակական շահը համընդհանուրի բարիքն է» քաղաքակրթող կարգախոսը:

Մեր կարծիքով` քաղաքական արդիականացման հեռանկարները որոշվում են վարչակարգի հնարավորություններով՝ լուծելու հետևյալ խնդիրները, որոնք ունեն ինչպես ընդհանուր, այնպես էլ` յուրահատուկ հայկական բնույթ.

• տնտեսական պաշարների գերակշիռ մասը հանել քաղաքական վերահսկողությունից, ինչը լեգիտիմություն կապահովի իրականացվող քաղաքական գերիշխանությանը,
• ստեղծել բաց սոցիալական կառուցվածք՝ մարդկանց ինքնահաստատման, ինքնադրսևորման, ինքնաիրացման ճանապարհով,
• իշխանության համար պայքարում ձևավորել տարբեր ուժերի փոխադարձ անվտանգություն, բաց քաղաքական մրցակցություն ապահովող քաղաքական ինստիտուտներ և մշակույթ,
• կայացնել տեղական ինքնակառավարման արդյունավետ համակարգ: Հայաստանի առջև պատմական խնդիր է ծառացել՝ հղկել քաղաքական արդիականացման «քառանկյուն անիվի» եզրագծերը և անցում կատարել բնականոն զարգացման: Ակնհայտորեն այս զարգացման մոդելը չի լինի ամբողջությամբ ո՛չ արևմտյան՝ ազատական, ո՛չ էլ արևելյան՝ կորպորատիվ-պատերնալիստական: Այն լինելով հայկական՝ սինթետին հնարավորություն կտա բնականոն արդիականացնել ազգային ինքնությունը: