Խորհրդային մոդելն իրեն սպառել է

Ընթացիկ տարվա իրադարձությունները ընդգծեցին Հայաստանի զինված ուժերի կատարելագործման հրատապությունը. հանրային կարծիքն ու երկրի ղեկավարությունը հանգեցին այն գաղափարին, որ անհապաղ պետք է քայլեր ձեռնարկվեն բանակի սպառազինությունն ու զինվորական անձնակազմի պատրաստականությունը կատարելագործելու ուղղությամբ:

«Սպան հեղինակություն է վայելում հասարակության մեջ, քանի որ նրա կենսագրությունը պատմություն է կյանքում հաջողակ լինելու մասին: … Պետք է ընդգծված առաջընթաց կարողանանք արձանագրել գնումների ոլորտում, ռազմական կրթության և ռազմաբժշկական հաստատությունների աշխատանքում»։

ՀՀ նախագահ Սերժ Սարգսյանի ելույթից վերցված այս հատվածը խոսում է այն մասին, որ հարցը կարևորվում է իշխանության ամենաբարձր օղակներում: Սակայն, եթե սպառազինության արդիականացումը ենթադրում է նոր զինատեսակների ձեռքբերում, ապա զինվորական անձնակազմի որակական նկարագրի բարելավումը ավելի բարդ խնդիր է և իր մեջ պարունակում է սոցիալական, կրթական ու բարոյահոգեբանական մի շարք բաղադրիչներ:

Հայաստանի զինված ուժերը, սկսած կանոնադրական մակարդակից, մինչև անձնակազմի կառավարման և միջանձնային փոխհարաբերությունների վարքաբանություն, հիմնված են Խորհրդային բանակի մոդելի վրա: Այն իրենից ներկայացնում է վարչահրամայական  մեխանիզմ, որտեղ անհատի կարևորությունը ստորադասվում է խմբի (անձնակազմի) կարևորությանը, իսկ անձնակազմն էլ իր հերթին դիտարկվում է ոչ թե որպես կոլեկտիվ, այլ մեկ միավոր, որը նախատեսված է այս կամ այն մարտական խնդիրը լուծելու համար:

Հայկական զինված ուժերում, որտեղ բարձրագույն սպայական կազմի բացարձակ մեծամասնությունը ծառայել է խորհրդային բանակում և սովորել է խորհրդային/ռուսական ռազմական ակադեմիաներում, անհնար է ձեռքի մեկ շարժումով մոդել փոխել, բանակը դարձնել ավելի  մարդակենտրոն: Բայց ժամանակի ընթացքում դա  հնարավոր է, և այս հարցում առաջնային դերակատարություն պետք է ունենա կրթությունը՝ սկսած դպրոցներից, ավարտած՝ ռազմական բուհերով:

Որպեսզի զինվորական մարդու կենսագրությունը հասարակության համար դառնա հաջողակ լինելու օրինակ, այն պետք է լինի նախ և առաջ գրավիչ: Ինչո՞վ է գրավիչ սպայի կյանքը հայ հասարակության աչքում: Առաջին հերթին այս մասնագիտությունը ենթադրում է ռիսկ, պատասխանատվություն և հոժարություն չնախատեսված զարգացումներն ու  աշխատանքային տեղաշարժերն ընդունելու համար: Մյուս կողմից միջինից ոչ շատ բարձր աշխատավարձն ու սոցիալական որոշ երաշխիքները բավարար չեն, որպեսզի փայլուն կրթության ձգտող առավել ընդունակ երիտասարդներն իրենց ապագան կապեն ԶՈւ-ի հետ:

Հայաստանում զինվորական կրթություն շնորհող ուսումնական հաստատությւոնների մեջ առանցքային դերակատարություն ունի Վազգեն Սարգսյանի անվան ռազմական համալսարանը, որի շրջանավարտները  համալրում են ՀՀ ԶՈՒ-ի սպայական կազմը: Այսինքն՝ այս բուհի ուսերին է ընկած որակյալ սպայական խավի ձևավորման ողջ ծանրությունը: Ամբողջ հարցը նրանում է, թե ի՞նչ արտադրանք է տալիս այս բուհը, որքանո՞վ է այն մրցունակ ու նախընտրելի հայաստանյան մյուս բուհերի շարքում, և ինչով է այն գրավիչ մասնագիտություն ընտրող երիտասարդի համար:

Ռազմական համալսարան ընդունված ուսանողը (կուրսանտը) պարտավոր է 4 տարի սովորել զորանոցային պայմաններում՝ իբրև պարտադիր զինվորական ծառայություն. սա այն դեպքում երբ ՀՀ Սահմանադրությամբ պարտադիր զորանոցային զինվորական ծառայությունը 24 ամիս է:

Մյուս հարցը վերաբերում է բուհի առաջարկած մասագիտություններին, որոնք նեղ մասնագիտական են ու չեն ընդգրկում գործունեության լայն շրջանակ, ուստի այս բուհում սովորելը կարող է հրապուրիչ լինել միայն որոշակի խմբի մարդկանց համար:

Վ. Սարգսյանի անվան ռազմական համալսարանի կայքէջում նշված է, որ բուհը շնորհում է մոտոհրաձգային, հրաձգային, հրետանային, ինժեներական և տանկային ստորաբաժանումների կառավարման մասնագիտություններ՝ բակալավրի և մագիստրոսի աստիճաններով:  Ընդունելության քննություններն անցկացվում են «Միասնական քննակարգով»` «Հայոց լեզու», «Մաթեմատիկա», «Ֆիզիկա» առարկաներից: «Հայոց լեզու» առարկայի համար վերցվում է դպրոցի ավարտական քննության գնահատականը, ինչը ցույց է տալիս, որ բանակում հայերենի գերազանց իմացությունը առաջնահերթություն չէ:  «Ֆիզիկական պատրաստություն» առարկայից քննությունը հանձնում են Ռազմական ինստիտուտում:

Ընդունելով, որ ռազմական բուհը ապահովում է զինվորական բարձրակարգ կրթություն, պետք է փաստենք, որ ԶՈՒ համակարգից դուրս ռազմական բուհ ավարտած մարդը չունի հմտություններ քաղաքացիական կյանքում ինքնահաստատվելու համար:  Ռազմաուսումնական հաստատություններն ավարտած սպաների համար ծառայության պարտադիր ժամկետը սահմանվում է 20 տարի (ներառյալ՝ ուսման ժամկետը՝ որպես պարտադիր զինվորական ծառայություն), ուստի 35-36 տարեկանում սպան կարող է հաշվառվել պահեստազորում և թողնել զինվորական ծառայությունը՝ կանգնելով ամեն ինչ զրոյից սկսելու խնդրի առաջ:

Սա էապես ազդում է զինվորականի մասնագիտություն ընտրող երիտասարդների որոշման վրա: Բազմակողմանի զարգացած ու շնորհալի  դիմորդները գերադասում են ընտրել առավել բարձր վարձատրվող ու հեռանկարային մասնագիտություններ տեղեկատվական տեխնոլոգիաների, իրավագիտության, հոգեբանության, տնտեսագետության, օտար լեզուների, կապի ոլորտներում, որոնք  խիստ անհրաժեշտ են ինչպես բանակին, այնպես էլ հասարակությանը, մինչդեռ Ռազմական բուհում այս մասնագիտությունների գծով ֆակուլտետները բացակայում են:

Բանակում կան նաև հոգեբանի և անձնակազմի հետ տարվող աշխատանքների գծով սպայական հաստիքներ, մինչդեռ ռազմական համալսարանում նորից չկան այս մասնագիտությունների գծով պրոֆեսիոնալներ պատրաստող ֆակուլտետներ, ավելին՝ նորակոչիկ սպան իր ծառայության ընթացքում դրսևորած հմտությունների ու ընդունակությունների  հիման վրա կարող է դառնալ թիկունքի, սպառազինության, անձնակազմի կամ մարտական պատրաստության գծով հրամանատար, ինչը բանակից դուրս է թողնում պրոֆեսիոնալիզմի գործոնը՝ տեղը զիջելով խորհրդային բանակի կադրային լուծումների ավանդույթին:

Իհարկե, Ռազմական համալսարանն իրականացնում է բազմաթիվ դասընթացներ՝ ապահովելով տարբեր մասնագիտացումներ, բայց առաջնակարգ մյուս բուհերի հետ մրցելու տեսանկյունից դա չի կարող բավարար համարվել:

Բանակը հասարակության հայելին է՝ խտացված մասշտաբով, և այս համակարգում ներգրավված հրամանատարական կազմը՝ սպաները, պետք է օժտված լինեն բազմաթիվ հմտություններով ու գիտելիքներով. միայն ռազմական գործին տիրապետելը անբավարար է:

Զինվորական կրթության թերացումների հետևանքով կրտսեր և միջին սպայական կազմը դարձել է թույլ օղակ, որն իր հետ զինված ուժեր է տանում ոչ թե կանոնադրական հարաբերությունների, այլ կենցաղային  (թաղային ու կվազիկրիմինալ) փոխհարաբերությունների  արժեհամակարգը:

Բազմաթիվ սպաներ, ովքեր չունեն մասնագիտական և կամային անհրաժեշտ որակներ, երկար տարիներ ծառայում են զինված ուժերում՝ որպես դասակի հրամանատարներ, իսկ 35 տարեկանից հետո, չունենալով պաշտոնեական առաջընթաց, հիասթափված հեռանում են համակարգից՝ համալրելով գործազուրկների կամ արտագնա աշխատանքի մեկնող քաղաքացիների շարքերը, քանի որ բանակից դուրս չունեն որևէ մասնագիտություն, հմտություն,  որով կկարողանան գտնել իրենց տեղը հասարակության մեջ:

Այսպիսի նկարագիր ունեցող սպայի կենսագրությունը երբեք չի կարող լինել հաջողության խորհրդանիշ: Հետևաբար անհրաժեշտ է արմատական բարեփոխումներ իրականացնել զինվորական բարձրագույն կրթության համակարգում:

Եթե ընդունելությունն ու ուսումնառության գործընթացը խստացվի, դառնա առավել թափանցիկ, բուհը համալրվի նոր մասնագիտություններով և կարողանա ապահովել այնպիսի կրթություն, որը կիրառելի կլինի նաև քաղաքացիական կյանքում, զինվորականի մասնագիտությունը կդառնա առավել մրցակցային՝ անխուսափելիորեն բարձրացնելով սպայակազմի որակական հատկանիշները:

Միայն լավագույնները պետք է ռազմական բուհ ավարտելու և սպայի համազգեստ կրելու հնարավորություն ստանան: Իսկ սպայի հետագա կարիերան պետք է երաշխավորված լինի  պետության կողմից տրամադրված հստակ պայմաններով:

Այս դեպքում առավել օժտված ու լավագույն կրթության ձգտող հայ երիտասարդների համար սպայի մասնագիտությունը կլինի նախընտրելի, իսկ սպայի կենսագրությունը՝ կյանքում հաջողված լինելու օրինակ:

Հ.Գ. Հանուն արդարության նշենք, որ նորանշանակ Պաշտպանության նախարար Վիգեն Սարգսյանը ռազմական կրթության կատարելագործման հարցը հռչակել է թիրախային: