Գլոբալիզացիայի արգելակման շրջանում նոր Եվրասիայի տնտեսական փոխկապվածությունը կորցնելու և գլոբալ աշխարհատնտեսական «օբյեկտի» կարգավիճակին վերադառնալու ռիսկը կարող է ավելի մեծ լինել, քան «գլոբալիզացիայի շիկացման» փուլում էր, որի փորձությանը ենթարկվեցինք 2000-ականներին:
Հետխորհրդային տարածքի կամ Նոր Եվրասիայի աշխարհաքաղաքական ռիսկերի մասին շատ է խոսվում: Դա բնական է. հետխորհրդային տարածքը «սովորել է» ապրել մի միջավայրում, երբ ռազմական լարվածության օջախները գտնվում են եթե ոչ ներսում, ապա գոնե՝ արտաքին սահմաններին: Աշխարհատնտեսական ռիսկերն ավելի բարդ են, թեկուզև այն պատճառով, որ Նոր Եվրասիան ընդամենը վերջերս է դադարել լինել այլ երկրների տնտեսական էքսպանսիայի օբյեկտ ու ինքնուրույն աշխարհատնտեսական ներուժ է ձեռք բերել:
Կարելի է խոսել Նոր Եվրասիայի տարածքի ու որպես նրա կաևորագույն բաղադրիչ հանդես եկող ԵԱՏՄ զարգացման հեռանկարների համար աշխարհատնտեսական ռիսկեր հարուցող հինգ գործոնի մասին: Դրանք բոլորն էլ կապված են գլոբալիզացիայի փոփոխվող միտումների հետ:
1.Տարածաշրջանի պետությունների միջև տնտեսության խոցելի սեգմենտներում մրցակցության սրացում
Եվրասիայի առավել դինամիկ զարգացող երկրներն արդեն իսկ մրցակցում են միմյանց միջև համաշխարհային տնտեսության այն ոլորտներում, որոնցում խոցելիությունը ռազմավարական գործոն է, և տնտեսական ու սոցիալական գլոբալիզացիայի արգելակման դեպքում այդ մրցակցությունն ավելի կթեժանա:
Բարձր հավանականությունը, որ ածխաջրերի ցածր գնի շրջանը երկար կտևի, այդ մրցակցությունը միայն կթեժացնի:
Քիչ է հավանական, որ համաշխարհային տնտեսության գլոբալիզացիայի ու ռեգիոնալիզացիայի արգելակման պայմաններում հնարավոր կլինի ապահովել սկզբունքորեն նոր շուկաների հասանելիություն, ինչը կարող էր թուլացնել մրցակցությունը: Ընդհակառակը՝ նոր շուկաներում (Եվրոպա, Հնդկաստան) հաստատվելու փորձերը միայն կուժեղացնեն մրցակցությունը:
Ուստի եթե Նոր Եվրասիայի երկրները չեն կարողանում պայմանավորվել հում նավթի համաշխարհային շուկայում իրենց ներկայությունը կարտելավորելու շուրջ, ապա արժե փորձել մրցակցության հետևանքները մեղմել՝ համատեղ ուժերով ընդլայնելով ածխաջրային հումքի խորը վերամշակման ծավալները: Անկասկած բավականին մեծ ժամանակ արդեն իսկ բաց է թողնված, բայց պայմանավորվածության փաստը կամ անգամ այդ ուղղությամբ երկխոսությունը կարող են դրական նշանակություն ունենալ:
2. Նոր Եվրասիայի վերածումը ֆինանսական աշխարհի հետնաբակի
Գլոբալիզացիայի արգելակումը անմիջականորեն կապիտալի շրջանառման գործընթացի ռեգիոնալիզացման ու մատչելի ներդրումների կրճատման էֆեկտ կստեղծի: Ամենամեծ էֆեկտն, իհարկե, կապահովեն կապիտալի ամերիկյան շուկայի փոփոխությունները, որտեղ առնվազն պետք է «Թրամփի ծրագրի» կատարման իմիտացիա ստեղծվի: Նոր Եվրասիան, որն այսօր էլ չի հանդիսանում գլոբալ ներդրումային առաջնահերթություն, կարող է ունեցած դիրքն էլ կորցնել: Դրան կնպաստի նաև տարածաշրջանի շուրջ էական, այդ թվում պատերազմական ռիսկերի առկայությունը: Չեն բացառվում նաև մանիպուլյատիվ գործողությունները: Հենց զարգացման ու արդիականացման համար անհրաժեշտ կապիտալի անբավարարության ու ներգրավման աղբյուրների քիչ լինելու ռիսկն էլ կդառնա տնտեսական զարգացման առավել էական խոչընդոտը:
Նման պայմաններում բնական է դառնում, ինչպես Նոր Եվրասիայի առանձին երկրների, այնպես էլ՝ տարածաշրջանում առկա ֆորմալ ու ոչ ֆորմալ ինտեգրացիոն միավորների տնտեսական քաղաքականության համակարգային բազմավեկտորությունը:
Սակայն կարևոր կլինի նաև համաշխարհային ֆինանսական շուկային «տեխնոլոգիական» հասանելիությունը: Այս իմաստով ռազմավարական կարևորություն են ձեռք բերում որոշ երկրների (առաջին հերթին՝ Ռուսաստանի) կողմից վերջերս ստեղծված ու փորձարկված տարբեր ֆինանսական գործիքների գլոբալիզացման փորձերը: Անգամ՝ այնպիսի սպեցիֆիկ գործիքի, ինչպիսին վճարման «Միր» համակարգն է:
3. Տրանսպորտային նախագծերի պահանջարկի անկում
Նոր Եվրասիայի լոգիստիկ յուրացման գործըթնացն արտահանմանն ուղղված ընդգծված բնույթ ունի: Բուն Եվրասիայի տնտեսական զարգացումը կառուցվող տրանսպորտային ենթակառուցվածքները սեփական շահերի իրացման նպատակով օգտագործելու համար շատ քիչ տարածություն է ստեղծում:
Բայց հարց է ծագում. իսկ որքանո՞վ են գնալով ավելի մեծ ծավալի ապրանքների հոսքի համար (ըստ որում՝ այն ապրանքների, որոնք ձեռնտու է տեղափոխել ցամաքային լոգիստիկ միջանցքներով) նախատեսված այդ ենթակառուցվածքները պահանջված լինելու համաշխարհային առևտրի ծավալների կրճատման դեպքում, ինչը գլոբալիզացման գործընթացի դանդաղեցման գրեթե անխուսափելի հետևանքն է լինելու:
Հատկապես եթե հաշվի առնենք, որ ԵՄ՝ որպես գլոբալ շուկա նշանակությունը (հենց նա է, ի վերջո, հիմնական մայրցամաքային հաղորդակցության ուղիների թիրախը) այսօր այնքան էլ ակնհայտ չէ:
Նույն կերպ «Հյուսիս-հարավ» միջանցքի հեռանկարները կախված են շատ սահմանափակ թվով երկրների ինդուստրիալիզացման կարողությունից: Իհարկե, լոգիստիկ նախագծերը չեն դադարի գրավիչ լինելուց, սակայն կարիք կլինի ավելի ուշադիր հաշվել, թե որքանով դրանք կհամապատասխանեն տեղի տնտեսական կոնտեքստին ու կծառայեն տեղի տնտեսական զարգացմանը, այլ ոչ թե՝ միայն լոգիստիկ ռենտա ստանալուն:
4. Տեխնոլոգիական արդիականացման ստիմուլների կրճատում
Գլոբալիզացիայի արգելակումն, ինչպես երկրների, այնպես էլ առանձին տեխնոլոգիական «հանգույցների» (առանձին ընկերությունների) համար, արդյունավետության գլխավոր չափանիշ է դարձնում ներկայության մակարդակի պահպանումը: Իրավիճակը նման է նավթի շուկայում ճգնաժամին, երբ շուկայի մասնակիցների համար գլխավորը ոչ թե եկամուտները մեծացնելն է, այլ սեփական մասնաբաժինը պահպանելը: Իհարկե, տեխնոլոգիական նորարարությունները չեն դադարի, սակայն կիրականացվեն իրական անհրաժեշտության դեպքում: Արտաքին ներդրողների մոտ կկորի «առաջանցիկ արդիականացման» ստիմուլը:
Արդյունաբերության առավել առաջատար ոլորտներում Եվրասիայի երկրներին բնորոշ մեկուկես, առնվազն՝ մեկ, տեխնոլոգիական սերնդի խզվածքը չի կրճատվի: Հարցն անգամ տեխնոլոգիական արդիականացումը խթանելուն ուղղված պետական միջոցառումների մշակման անհրաժեշտությունը չէ:
Տնտեսական գործընթացների հարաբերական ռեգիոնալիզացիայի պայմաններում չափազանց բարդ է արդիականացում իրականացնելը առանձին «երկրի» մակարդակում: Մի քանի երկրների շրջանակներում համատեղ ծրագրերն ավելի արդյունավետ կլինեն, առնվազն կապիտալի կոնսոլիդացման տեսանկյունից:
5. Սոցիալական դեմպինգ
Գլոբալիզացիան, որի տարրերից մեկը սոցիալական վազող զարգացումն էր, արգելակվում է, ինչի դրսևորումներից մեկն էլ, օրինակ, անկառավարելի միգրացիայի աճն է: Եվրասիայի երկրներին առայժմ հաջողվել է խուսափել գլոբալ միգրացիոն ճգնաժամի առավել բացասական հետևանքներից:
Սակայն հարևան տարածքներից դեպի Նոր Եվրասիա միգրանտների ներհոսքի հնարավորությունը լիարժեք բացառել չի կարելի:
Իհարկե, Նոր Եվրասիա կգա հիմնականում «աշխատուժ», այլ ոչ թե «սոցիալական բալաստը», ռիսկը կայանում է այդ աշխատուժի սոցիալական չափորոշիչների ցածր մակարդակն ու սոցիալական բարձր ադապտայնությունը:
Նոր Եվրասիային շրջապատող տարածաշրջաններում սոցիալական չափորոշիչների անկման ու սոցիալական ծառայությունների պահանջարկի պայմաններում չափազանց բարդ կլինի մեր տարածքի ներսում պահպանել տնտեսական զարգացման այդ առանցքային ցուցանիշները:
Իսկ սոցիալական ծառայությունների պահանջարկի ցածր մակարդակը տնտեսական աճի բնական խոչընդոտ են, և հնարավորություն չեն տալիս մեծացնել ՀԱՆ-ն տնտեսության այնպիսի կարևոր ճյուղերում, ինչպիսիք են, բժշկությունը, մշակույթը և այլն: Չհաշված անձնական ու ընտանեկան պահանջմունքները՝ որպես տնտեսական աճի աղբյուր: ԵԱՏՄ ձևաչափը կարող է դառնալ այդ ռիսկը համատեղ հաղթահարելու գործիք:
Այս մարտահրավերներից որևէ մեկն անհաղթահարելի չէ: Այն ընդամենը օրակարգ է բերում մի շարք հարցերով որոշումներ կայացնելու անհրաժեշտությունը:
Հարցն այն է, որ հետխորհրդային երկրների համար տնտեսական աճի հարցում արտաքին ստիմուլներին ապավինելը դառնում է չափազանց անկանխատեսելի մեծություն, ինչի վրա չի կարելի հիմնվել տնտեսական ռազմավարություն մշակելիս:
Անհրաժեշտ է լրջորեն հետ վերադառնալ տնտեսական աճը ներքին աղբյուրներով խթանելու գաղափարին, ինչը բնականաբար առկա ինտեգրացիոն ինստիտուտների, գործընթացների և նախագծերի շրջանակներում ռազմավարական փոխգործակցության նոր մակարդակ է պահանջում:
Բայց վաղ թե ուշ Եվրասիան ու ԵԱՏՄ-ն՝ որպես նրա ինտեգրացիոն բաղադրիչ, բախվելու խնդրին, որ աշխարհատնտեսական նոր իրավիճակը կպահանջի աշխարհաքաղաքական նոր նույնականացում:
Դմիտրի Եվստաֆևը Բարձրագույն տնտեսագիտական դպրոցի պրոֆեսոր է:
Հրապարակման բնօրինակը Евразия Экперт-ում