25 տարի առաջ Բելովեժյան անտառում ստորագրված համաձայնագրով փաստացի ձևակերպվեց Խորհրդային Միության փլուզումը: Այդ առիթով «Եգոր Գայդարի հիմնադրամի» և «Slon Magazine» առցանց հանդեսի «Ինչպես փլուզվեց ԽՍՀՄ-ը՝ առաջին դեմքերից» համատեղ նախագծի շրջանակներում հրապարակախոս Արկադի Դուբնովին իրենց վկայություններն են պատմում միութենական հանրապետությունների նախագահներն ու խորհրդարանի խոսնակները:
Ստորև թարգմանաբար ներկայացնում ենք այդ շարքից առաջին հարցազրույցը Ստանիսլավ Շուշկևիչի հետ, ով Բելովեժյան համաձայնագիրը ստորագրողներից մեկն էր:
Տեղեկանք.
Ստանիսլավ Շուշկևիչը ֆիզիկա-մաթեմատիկական գիտությունների դոկտոր է, 1991թ. սեպտեմբերի 9-ից մինչև 1994թ. հունվար 26-ը եղել է Բելառուսի Հանրապետության Գերագույն խորհրդի նախագահ:
1986-1990-ին աշխատել է Բելառուսի պետական համալսարանի պրոռեկտոր: Մինչ 1991թ. անդամակցել է ԽՄԿԿ-ին, եղել է ԽՍՀՄ ժողովրդական պատգամավոր, Միջտարածաշրջանային պատգամավորական խմբի անդամ (1989-1991): 1991թ. դեկտեմբերին Ռուսաստանի և Ուկրաինայի նախագահներ Բորիս Ելցինի և Լեոնիդ Կրավչուկի հետ ստորագրել է Խորհրդային Միության լուծարման և Անկախ պետությունների համագործակցության (ԱՊՀ) ստեղծման մասին Բելովեժյան համաձայնագիրը:
1994 թվականի հունվարին հեռացվել է Գերագույն խորհրդի նախագահի պաշտոնից: Ալեքսանդր Լուկաշենկոյի գլխավորած խորհրդարանական հանձնաժողովի կատարած աշխատանքների արդյունքներով՝ Շուշկևիչը մեղադրվել է առանձնատան վերանորոգման համար անօրինական ճանապարհով մեկ արկղ մեխ յուրացնելու մեջ:
Ներկայումս ակտիվորեն մասնակցում է Բելառուսի ընդդիմության գործունեությանը, հանդիսանում է Գրոմադա բելառուսական սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցությանը նախագահը, ինչպես նաև դասավանդում է Վարշավայի համալսարանում:
– Ձեր մտքով ե՞րբ առաջին անգամ անցավ, որ Խորհրդային Միությունը կարող է դադարել գոյություն ունենալ:
–Ես այդ մասին չեմ մտածել: Երբ գնում էի Բելովեժյան անտառ, չէի մտածում այդ մասին, նույնիսկ 2 ժամ առաջ, երբ մենք համաձայնվեցինք Գենադի Բուրբուլիսի առաջարկած ձևակերպման հետ, որ «Խորհրդային Միությունը, որպես աշխարհաքաղաքական իրականություն և միջազգային իրավունքի սուբյեկտ դադարում է գոյություն ունենալ»՝ ես դեռ վախենում էի մտածել այդ մասին: Պատճառն այն էր, որ հիշում էի խորհրդային առասպելաբանությունը, թե ինչպես է Լենինը պատասխանել «Ինչո՞ւ եք ըմբոստանում, երբ Ձեր առաջ պատ է» հարցին՝ իբրև թե ասելով. «Պատը փտած է, սեղմիր՝ փուլ կգա»: Այնպես որ, ես շատ լավ գիտակցում էի, թե ինչ է միջուկային հրեշը, միջուկային զենքը, միջուկային տերությունը: Ուստի անգամ նման միտք ինձ թույլ տալ չէի կարող: Մենք, ֆիզիկոսներս, երբեմն կատակում էինք, որ ստացել ենք «խսհմիում» ցիկլոտրոնային իզոտոպ, որի կիսատրոհման տևողությունը 50 տարի է: Եվ վերջ: Սա ԽՍՀՄ-ի մասին ամենադաժան կատակն էր: Եվ հանկարծ մենք բոլորս գալիս ենք մտքին, որ կարող ենք աջակցել Բուրբուլիսի առաջարկին: Ինձ համար նա առաջին հերթին մարդ է, ով գտել էր նման ճիշտ ձևակերպում: Չգիտեմ, խելքս կբավականացներ ձևակերպել դա այնպես, ինչպես արեց նա: Ձևակերպումն ինձ այնքան էր դուր եկել, որ կորցրեցի ինքնատիրապետումս ու առաջինը բղավեցի՝ ես կստորագրեմ: Ահա թե ինչպես է դա տեղի ունեցել:
– Կարելի է ասել, որ Դուք եք սեղմել մեկնարկային կոճակը, իսկ Ձեզնից նաև Ելցինն է սկսել պնդել:
– Կարծում եմ, Ելցինն այդ մեկնարկային կոճակի կարիքը չուներ: Ուզում եմ ձեզ ասել, որ ինչքան էլ ցեխ շպրտեն Ելցինի վրա, ինչ էլ որ նոր նախագահը ասի այն մասին, որ ԽՍՀՄ-ի փլուզումը խորհրդային ժողովրդի ողբերգությունն էր, միևնույնն է՝ Ելցինն ինձ համար կմնա իսկական ռուս: Հնարավոր է նա ուներ թերություններ, որոնք չէին զարդարում մեծ մարդուն, բայց նա տեսակով բարի էր ու երբեք չէր փոխում իր համոզմունքներն ի շահ ինչ-որ մեկի:
Կցանկանայի մանրամասնել, թե ինչո՞ւ էր ոգևորությունս այդքան մեծ այդ հանդիպման ժամանակ: Բանն այն է, որ Ելցինին անձամբ էի հրավիրել՝ դեռ մեկուկես ամիս առաջ՝ 1991 թվականի հոկտեմբերի 20-ին, երբ Նովո-Օգարևոյում էինք:
Ես վաղուց էի ցանկանում Ելցինին հրավիրել, բայց ոչ մի կերպ չէր հաջողվում նրան առանձին հանդիպել և դեմ առ դեմ զրուցել: Չէր ստացվում, և վերջ: Իսկ Նովո Օգարևոյում՝ գեղեցկագույն վայրերից մեկում, որտեղ ոսկեգույն աշուն էր, մենք քայլում ու Գորբաչովին էինք փնտրում: Եվ ես ասում եմ. «Այստեղ հրաշալի է: Իսկ մեզ մոտ մեկ այլ գեղեցկություն է: Ավելի խիստ, բայց՝ նույնպես հրաշալի: Դուք որսորդ եք: Համեցեք մեզ մոտ»: Նա ասում է. «Գիտես՝ մեծագույն հաճույքով»:
«Գիտես»-ը սխալ ասացի: «Գիտեք»: Ելցինը երբեք իմ ներկայությամբ ոչ մեկին «դու»-ով չէր դիմել ու երբեք չէր վիրավորել: Եվ ահա նա ասում է. «Ես հաճույքով կգամ: Թող մեր ծառայությունները համաձայնեցնեն հանդիպման օրը»: Ես նրան հրավիրել էի, որպեսզի նավթ ու գազ խնդրեի: Ուզում էի խնդրել Գայդարին. «Ես ձեր համակիրն եմ, ես շուկայի կողմնակիցն եմ, բայց խնդրում եմ մի փոքր սպասել մինչ շուկայական հարաբերությունների անցնելը, քանի որ մենք ոչ փող ունենք, ոչ վարկ, ոչ էլ վստահություն մեր հանդեպ: Տվեք մեզ մի քիչ գազ և նավթ, որպեսզի չսառեցնենք մեր ժողովրդին»: Վերջիվերջո, դա նույնպես տեղի ունեցավ Բելովեժյան անտառում:
– Այնպիսի տպավորություն է, թե Բելովեժյան համաձայնագիրը պատահական փաստերի անհավանական զուգադիպության արդյունք է եղել:
– Գիտեք, կարծում եմ, իրավիճակն այդ ժամանակ դա էր պատրաստում: Ես շատ գրքեր եմ կարդացել այն մասին, թե ինչ է ԽՍՀՄ-ը: Ես իմացա շատ չհրապարակված մանրամասներ Ղրիմի թաթարների, չեչենների արտաքսման մասին: Եվ, հասկանում եք, այդ ամենը պահանջում էր արմատական լուծում, ոչ թե զրույցներ, հարթեցումներ և այլն, և այլն: Իմիջիայլոց, այդ գործընթացը շարունակվում է մինչ օրս: Կարծում եմ, բոլոր այն քաղաքական գործիչները, ովքեր հայտարարում են, որ գործընթացին ստեղծագործաբար են մոտեցել, մեծ մասամբ սխալվում են: Պետք է լավ յուրացնել քաղաքական արհեստը: Օրինակ՝ այնպիսի փայլուն քաղաքական գործիչներ, ինչպիսիք են Բիսմարկը, Չերչիլը և էլի շատերին կարող եմ թվարկել, նրանք կարողանում էին այդպիսի ճիշտ որոշումներ գտնել, բնականաբար, ի շահ իրենց երկրի:
– 1991 թվականի հոկտեմբերին Նովո-Օգարևոյում Դուք դեմ արտահայտվեցիք Միութենական պայմանագրի նախագծին, քանի որ այն համարում էիք հակասական: Դուք այդ մասին ասացի՞ք Գորբաչովին:
– Ոչ; Ես հասկանում էի, որ Գորբաչովի համեմատ փսլինք եմ, ներողություն արտահայտությանս համար: Նա հզոր էր, փորձառու, նա միավորել էր Եվրոպան: Ի՞նչ կարող էի ես նրան ասել: Ինձ այդ պահին ոգևորում էր Բախի մեծությունը, ով ասում էր, որ ինքը չի ստոեղծագործում, այլ ընդամենը արտագրում է Վիվալդիին և ադապտացնում նրա ստեղծագործությունները եկեղեցու համար, որտեղ նա նվագում էր: Ես ասում եմ. «Միխայիլ Սերգեևիչ, մեզ մոտ Բելառուսում շատ գրագետ Գերագույն խորհուրդ ունենք (դա իսկապես այդպես էր): Մեր մարդիկ քաղաքագիտորեն բավականին հմտացած են: Նրանք անմիջապես ինձ կնախատեն, որ դուք ճիշտ սահմանումներ չեք տալիս, և կոնֆեդերացիա եք անվանում եմ գրեթե ունիտար պետությունը»: Ես Գորբաչովի հանդեպ մեծ անվստահություն: Քանի որ նա 1986 թվականի մայիսին Չերնոբիլի առիթով շատ վատ ելույթ էր ունեցել: Նա ստում էր: Դա անհարգալից էր քաղաքացիների հանդեպ, քանի որ պետության ղեկավարը պետք է ասեր. «Մարդիկ, պետք է անել սա, սա և սա, որպեսզի մենք ավելի քիչ կորուստներ ունենանք, որպեսզի քիչ ճառագայթում ունենանք»: Ես դա գիտեի որպես մասնագետ, որպես միջուկային ֆիզիկայի ամբիոնի ղեկավար: Նա դա չարեց, ինչն էլ պատճառ դարձավ, որ ես կասկածամտորեն վերաբերեմ նրան:
– Միաժամանակ Դուք ասում եք, որ երբ նա եկավ իշխանության, Ձեզ համար կուռք էր:
– Նա կուռք էր մի պարզ պատճառով: Երբ Բրեժնևից հետո, ով առանց թղթի մեկ բառ անգամ չէր կարողանում արտաբերել, նա առաջին անգամ հայտնվեց մարդկանց առաջ և առանց որևէ պատրաստվածության սկսեց պատասխանել հարցերի, ես մտածեցի, որ կտրուկ փոփոխությունները տեղի են ունեցել: Ես նրան համարում էի հանճարեղ ու արժանապատիվ առաջնորդ: Իսկ այժմ այդ միտքը կարելի է սպանել 15 վայրկյանում: Ես գնում եմ Կրեմլ, առաջին անգամ անձամբ հանդիպելու Գորբաչովին: Իսկ Գորբաչովը ինձ հետ խոսում է «դու»-ով: Ես նույնիսկ իմ ուսանողներին երբեք «դու»-ով չեմ դիմել: Մի խոսքով՝ դա ինձ դուր չեկավ: Պետությունների ղեկավարների շարքում երկու սուրբ մարդիկ կային՝ Տեր-Պետրոսյանը, Հայաստանի առաջին նախագահը, և Ելցինը, ովքեր երբեք չէին հայհոյում: Ես նույնպես երբեք չէի հայհոյում:
– Ձեր հուշերից հետևում է, որ այդ ողջ գործընթացին Բելառուսիայի վարչապետ Կեբիչն է զարկ է տվե՞լ: Նա էր Ձեզ խնդրել Ելցինին հրավիրել Բելովեժյան անտառ:
– Այո: Բայց ես չգիտեմ դա ինչպես անվանել՝ դրամա, ողբերգություն, տրագիկոմեդիա: Ես Կեբիչին բոլոր վարչապետերի, ղեկավարների մեջ համարում էի ամենակիրթն ու լուսավորյալը: Եվ նա, անկեղծ ասած, ինձ շատ էր դուր գալիս: Նա այնպես էր ցանկանում իր ստորագրությունը դնել Բելովեժյան համաձայնագրի տակ, ինչպես ոչ ոք:
–Վիսկուլներում էր, երբ Դուք արդեն գիտեիք, որ փաստաթուղթ է պատրաստվում, բայց չէ՞ որ նա դեկտեմբերի 6-ին չէր կարող ենթադրել, թե ինչ է տեղի ունենալու դրա հաջորդ օրը:
– Այո, բայց խնդիրն այն է, որ նա լսել էր Բուրբուլիսի արտահայտությունը հանդիպման ժամանակ. «Իհարկե պետք է ստորագրեն և´ ղեկավարները, և´ կատարողները»: Վիսկուլներում 6 մարդ ստորագրեց համաձայնագիրը: Եվ ահա Կեբիչը, ում 80-ամյակը լրացավ ընդամենը երկու շաբաթ առաջ, հարցազրույցում նշել էր, որ մեզ բոլորիս պետք էր նստեցնել «Մատրոսկայա տիշինա», քանի որ մենք բազում խախտումներ էինք թույլ տվել: Մինչ այդ նա ասում էր, որ ես եմ նրան ստիպել դնել իր ստորագրությունը այդ Բելովեժյան համաձայնագրի տակ և որ ինքը, որպես կարծրացած հին կոմունիստ, արել է այնպես, ինչպես պահանջել է առաջին դեմքը, այսինքն ես: Իմիջիայլոց, գրեթե նույն ձևով, սակայն ավելի մեղմ, արտահայտվել է նաև Ֆոկինը՝ Ուկրաինայի վարչապետը:
– Ե՞րբ է դա եղել:
– Երբ մեզ Նաինա Իոսիֆովնան 2011 թվականին հրավիրել էր Կիև՝ նշելու Ելցինի 80-ամյակը: Ասեմ ձեզ, որ միայն Կեբիչը չէր, որ կտրուկ փոխել էր վերաբերմունքը Վիսկուլյան հանդիպմանը ունեցած իր մասնակցության շուրջ:
Մի գեներալ կար, Շիրկովսկի, այդ օրերին գլխավորում էր Բելառուսի ՊԱԿ-ը: Նա մի անգամ ինձ հետ եկել էր ԱՄՆ, երբ ես դեռ երկրի ղեկավարն էի: Մեզ դիմավորեց փոխնախագահ Ալ Գորը, նա ինձ հարցրեց, թե արդյոք չէի վախենում, որ Բելովեժյան անտառում մեզ կձերբակալեին: Շիրկովսկին կողքիս էր և ասաց. «Ես դա թույլ չէի տա, ինձ մոտ ամեն ինչ հսկողության տակ էր»: Իսկ հետո, տարիներ անց, երբ թոշակի անցավ ու տեղափոխվեց Մոսկվա, հանկարծակի հայտնեց իր ափսոսանքի մասին, որ մեզ չի ձերբակալել, քանի որ հեշտությամբ կարող էր դա անել:
– Ինչ է, նա իրո՞ք կարող էր ձեզ ձերբակալել:
– Չեմ կարծում: Ի՞նչ պատճառ կար մեզ ձերբակալելու: Մենք դեռ ոչինչ չէինք որոշել:
– Բայց դուք համաձայնագիր էիք ստորագրել:
– Ստորագրելուց հետո արդեն ամեն ինչ խնդրահարույց էր, քանի որ լուրերը տարածվեցին ողջ աշխարհով մեկ: Բացի այդ, մինչ Վիսկուլներ այցելելը մոտ տաս օր շարունակ այդ նույն ՊԱԿ պետ Շիրկովսկին գրեթե ամեն օր ինձ մոտ զեկուցելու էր գալիս և անվերջ կրկնում էր, որ իրենք սերտորեն համագործակցում են Մոսկվայի հետ և ամեն ինչ հսկողության տակ է: Այնպես որ, այդ ամենը կեղծիք է, նա ընդամենը Մոսկվայում փորձում էր համահունչ արձագանք տալ այն խոսակցություններին, որոնք այդ ընթացքում պտտվում էին Ռուսաստանում՝ թե ինչպիսի հզոր երկիր քանդեցին:
– Մեկ այլ լեգենդ էլ կա, իբրև Գորբաչովը շատ վիրավորված էր Ելցինից այն բանի համար, որ նա համաձայնագիրը կնքելուց հետո առաջինը զանգահարել է Բուշին, և ապա նոր այդ մասին տեղեկացրել Գորբաչովին:
– Ես կարծում եմ, որ Գորբաչովը քաջ գիտակցում էր, որ դա այդպես չէ: Ի վերջո, դա տեղի է ունեցել գրեթե միաժամանակ: Ելցինը և Լեոնիդ Կրավչուկը ասում են ինձ. «Դուք լավ հարաբերություններ ունեք Գորբաչովի հետ և հենց Դուք էլ հայտնեք նրան, որ մենք պատրաստվում ենք ստորագրման»: Մենք դեռ չէինք ստորագրել, քանի որ դա պետք է անեինք տեսախցիկների առաջ: Ես պատասխանում եմ. «Շատ լավ, Բորիս Նիկոլաևիչ, իսկ մենք Լեոնիդ Կրավչուկի հետ որոշեցինք (ես չէի էլ հարցրել նրան), որ Դուք էլ շատ լավ եք ճանաչում Բուշին, Դուք էլ նրան զանգահարեք»: Հենց այդպես էլ պայմանավորվեցինք: Ես «տրոյկայով», որը ամենահուսալի կապն էր, զանգահարեցի Գորբաչովին: Մինչ կխոսեի նրանց հետ, ովքեր պատասխանեցին հեռախոսին ու կբացատրեի, որ ես ուղտ չեմ, քանի որ այդպիսի հարցեր էին հնչում…
– Այսինքն Մոսկվայում չէի՞ն հավատում, որ դա Դուք եք:
– Նրանք շատ լավ գիտեին: Գիտեին, որ մեկ ուրիշը չէր կարող զանգահարել Բելովեժյան անտառից, քանի որ այնտեղ տերը ես էի: Վերջապես, երբ Գորբաչովի հետ խոսելու հերթը հասավ, Ելցինը, տեսնելով, որ ես արդեն խոսում եմ, զանգահարեց Բուշին՝ և այն պահին, երբ ես բացատրվում էի Գորբաչովի օգնականի հետ, սկսեց իր խոսակցությունը: Եվ երբ ես խոսում էի Գորբաչովի հետ, լսեցի, որ Ելցինը խուսում է Բուշի հետ: Գորբաչովն այդ պահին ասաց. «Իսկ դուք մտածել եք, թե ինչպե՞ս կվերաբերի այս ամենին միջազգային հանրությունը»: Ես պատասխանեցի. «Գիտեք, Միխաիլ Սերգեևիչ, շատ լավ է վերաբերվում: Ահա Բորիս Նիկոլաևիչը զանգահարել է Բուշին, և նա ամեն ինչ շատ լավ ընդունել է»: Այդ պահին լռություն տիրեց, որից հետո նա սկսեց ինձ «դուք»-ով դիմել:
– Դուք նրա հետ հետո հանդիպել ե՞ք:
– Այո, ես շատ անգամ եմ նրա հետ հանդիպել: Նա երբեք ոչ մի նեղացածություն ցույց չի տվել, համենայն դեպս անձնական հանիպումների ընթացքում: Մի անգամ հեռուստահաղորդման ընթացքում ես տեսա, թե ինչպես էր խոսում Բուշի զանգի մասին, իբր ավելի վաղ է եղել, քան իրեն: Իսկ ես, երբ նրա հետ մասնակցում էի ռուսական հեռուստաընկերության մի հաղորդման, ամեն ինչ բացատրեցի, և նա առարկություններ չուներ:
– Քսանհինգ տարի առաջ, Խորհրդային Միությունը փլուզվեց այն պահին, երբ ձեզ համար ամենակարևորը ռուսական նավթի և գազի մատակարարումն էր: Այսօր էլ նույնն է՝ Մոսկվայի և Մինսկի հարաբերությունների գլխավոր մասը ռուսաստանյան ածխաջրածինների մատակարարումն է:
– Այո: Եվ գիտեք, ես նորից Կեբիչի մասին պետք է խոսեմ: Նախ՝ նա իր տեղակալ Միասնիկովիչի հետ համոզված էին, որ մենք Ռուսաստանի հետ միասնական արժույթ պետք է ունենանք: Բարեբախտաբար, Ազգային բանկի նախագահ Ստանիսլավ Բոգդանկևիչը և ես սեփական արժույթի կողմնակիցներ էինք: Մենք համարում էինք, որ եթե էմիսիոն կենտրոնը լիներ միայն Մոսկվայում, անկախության մասին խոսք լինել չէր կարող: Հենց այդտեղ էլ մեր տեսակետները չէին խաչվում: Բայց արժանավայել կերպով յուրաքանչյուրը հրապարակավ բացատրում էր իր դիրքորոշումը, վեճեր կային նաև Գերագույն խորհրդում: Արդյունքում գնացինք սեփական արժույթ ունենալու ուղով: Մյուս բոլոր հարցերում համոզված էի, որ Կեբիչը իմ զինակիցն է:
– Նիկոլայ Դեմենտեյը, Բելառուսի Գերագույն խորհրդի նախագահը, ստիպված հրաժարական տվեց 1991 թվականի սեպտեմբերին, քանի որ այս կամ այն կերպ աջակցել էր Արտակարգ իրավիճակների պետական կոմիտեին (ГКЧП, ԳԿՉՊ), ինչի հետևանքով էլ Դուք դարձաք երկրի առաջին դեմքը: Ինչպե՞ս Դուք արձագանքեցիք պուտչին:
– Գիտեք, ինձ համար շատ հեշտ էր ԳԿՉՊ-ին արձագանքելը: Պուտչիստների առաջնորդ Յանաևն այն մարդն էր, ում ես Կրեմլի համագումարների պալատում (երբ Գորբաչովը նրան փոխնախագահ էր դարձրել) հարց ուղղեցի. «Ի՞նչ թեմայով եք թեկնածուական աշխատանք գրել: Դուք գիտությունների թեկնածու եք»: Նա այդ հարցին պատասխանել չկարողացավ: Ես այդ ժամանակ երեք տասնյակ գիտությունների թեկնածուներ էի պատրաստել, հիշում ե՞ք: Ու գիտեի, որ եթե մարդը թեկնածուականի վրա աշխատել է, ապա մինչ գերեզման չի մոռանա թեման: Ես նաև գիտեի, որ նա զվարճասեր է, կներեք, բայց նա միշտ էլ նման տեսք է ունեցել: Եվ ահա նա գլխավոր է դարձել: Եվ երկրորդ՝ Ստառոդուբցևը Տուլայից: Ես նրան լավ եմ հիշում, քանի որ մի անգամ նույն ինքնաթիռի մեջ ենք եղել Վիեննա գնալիս: Տեսել էի, թե ինչպես նա ու պատգամավորական նշաններով ևս հինգ հոգի դես ու դեն էին տանում բորտուղեկցորդուհուն, ինքնաթիռում անասելի չափով օղի էին խմում, վիճաբանում էին: Ես ահավոր ամոթ էի զգում մեր ժողովրդական պատգամավորների համագումարի համար: Այնպես որ՝ ես ԳԿՉՊ-ից երկուսին անձամբ գիտեի, ու իմ ընկալմամբ, նրանք ցածր արժանիքների տեր մարդիկ էին: Որքան էլ Ստառոդուբցևին ու Յանաևին գովաբանեին: Ես ճանաչում էի նաև Պուգոյին՝ ներքին գործերի նախարարին, ու իսկապես շատ հարգում էի նրան, չգիտեմ, թե նա ոնց էր ներքաշվել դրանց հրոսակախմբի շարքերը:
Ես ամառանոցում էի, երբ լսեցի ԳԿՊՉ-ի հայտարարությունը, իսկույն նստեցի իմ մեքենան, եկա Գերագույն խորհուրդ և Դեմենտեյին ասացի. «Նիստ գումարեք»: Ասացի՝ հակահեղափոխություն է տեղի ունենում: «Դե վերջացրեք, Ստանիսլավ Ստանիսլավովիչ, ես հենց նոր եմ Լուկյանովի հետ խոսել»: Բայց դե ես գիտեմ՝ ով է Լուկյանովը: Նա երևի այդ հրոսակախմբի մեջ է. «Անիմաստ աղմուկ եք անում…»: Մի խոսքով, նա մեզ համոզեց, նիստ չգումարվեց: Դեմենտեյը բարեխիղճ կոմունիստական ղեկավար էր, ի դեպ՝ սեփականություն էլ չէր դիզել, խելքով էլ առանձնապես աչքի չէր ընկնում:
– Իսկ ինչպիսի՞ն էր Բելառուսի տնտեսության վիճակը ԽՍՀՄ փլուզման ժամանակաշրջանում: Դուք այն ժամանակ ասում էիք, որ պետք է պահպանել պետությունը, ընդհանուր սահմանները, որոշ ընդհանուր կառույցներ, որոնք ապահովում էին այդ պետության գործունեությունը, իսկ մնացածը՝ ինքնուրույն և ինքնավար: Դուք այդ ժամանակ պատկերացնո՞ւմ էիք՝ ինչպե՞ս է պետք դա անել:
– Ի՞նչն էր իմ շարժիչ ուժը: Ես ընդամենը մեկ տարի և մի քիչ եմ աշխատել ռադիոգործարանում: Եվ տեսել էի մեր որոշ ստանդարտների անհեթեթությունը: Ես տեսել էի, որ օրինակ Լեհաստանում, Գերմանիայում արտադրում են որոշ բաղադրիչներ, իսկ մենք ստանում ենք դրանց խղճուկ կրկնօրինակները Ամուրի կոմսոմոլսկից, օրինակ կոնդենսատորները: Այստեղ լավագույնն ու ամենաէժանն էր, և ես տեսա այս ամբողջ անտրամաբանականությունը: Լրիվ անհեթեթություն էր տիրում արտադրության կազմակերպման և զարգացման գործընթացներում: Այդ իսկ պատճառով ես ընդհանրապես չէի վախենում Ամուրի Կոմսոմոլսկի հետ մեր տնտեսական հարաբերությունները խզելուց: Դրանք անհեթեթ էին: Անհրաժեշտ էին լուծումներ: Ես նախաձեռնողականության կողմնակիցն էի: Երբեմն մտածում եմ՝ եթե ապրեի կապիտալիստական օրենքներով, կհաջողեի: Իսկ ես համոզված էի, որ այնպիսի մարդ եմ, ով ազնվորեն աշխատելով կհաջողի: Հետո միայն հասկացա, որ սխալ էի: Քանի որ կան գայլեր, ում առանց ինձ էլ շատ լավ է:
– Եվս մի զվարճալի բան, որի մասին դուք գրել էիք ձեր գրքում. այսօր զբոսաշրջիկներին, ովքեր այցելում են Վիսկուլներ, ցույց չեն տալիս այն վայրը, որտեղ ստորագրվել է համաձայնագիրը: Դա ճի՞շտ է:
– Այո, իհարկե: Նույնիսկ ինձ թույլ չեն տվել մուտք գործել այնտեղ: Ես գնացել էի այնտեղ կինոգործիչների հետ: Ինձ ասացին, որ դա Լուկաշենկոյի նստավայրն է, և մուտքն արգելված է:
– Դուք հավանաբար գիտեք, որ Ալմաթիյում գտնվող տունը, որտեղ երկու շաբաթ անց՝ 1991 թվականի դեկտեմբերի 21-ին համաձայնագիր ստորագրվեց արդեն խորհրդային հանրապետությունների բոլոր մյուս առաջնորդների մասնակցությամբ, զարդարված է համապատասխան հուշատախտակով: Ի դեպ, Դուք, ինչպե՞ս ես եմ հասկանում, այդ ժամանակ փոխել եք Ձեր վերաբերմունքը շատ գործիչների հանդեպ, մասնավորապես Նազարբաևի, այն պատճառով, որ Ձեր աչքի առաջ փոփոխվել էին նրա գնահատականը այդ միջոցառումներին սեփական մասնակցությունը ցուցաբերելու վերաբերյալ:
– Նա պատեհապաշտ է: Նախ, այն բանից հետո, երբ դեկտեմբերի 8-ին ստորագրվել էր առաջին համաձայնագիրը երեք երկրների՝ Ռուսաստանի, Բելառուսի և Ուկրաինայի միջև, նա ասել էր, որ եթե ինքը նույնիսկ եկած լիներ Վիսկուլներ, չէր ստորագրի: Իսկ հետո, երբ այն արդեն ընդհանուր լուծում էր ստացել բոլոր մյուս պետությունների ղեկավարների կողմից, նա պահանջեց, որ լինի ոչ թե միացած, այլ համաձայնագրի համահեղինակ: Եվ ես այսօր կարող եմ ասել՝ լավ է, որ նա չի եղել Վիսկուլներում, թե չէ իրական գժանոց կլիներ: Գիտեք, մի քանի տարի առաջ շվեդները գաղտնազերծել էին այդ տարիների իրենց դիվանագիտական նամակագրությունները: Նրանք, ինչպես և այլ երկրների դիվանագետներ, գրում էին, որ մենք Բելովեժյան համաձայնագրով կանխել ենք քաղաքացիական պատերազմը Խորհրդային Միության տարածքում: Եթե Նազարբաևը այնտեղ լիներ և չստորագրեր, մենք այդ քաղաքացիական պատերազմը կհրահրեինք: Իմ վերաբերմունքը Նազարբաևին դադարեց դրական լինել, երբ ես մի անկեղծ զրույց ունեցա նրա հետ: Երբ մենք Ալմաթիում էինք, ըստ երևույթին, դա 1992թ. ապրիլն էր… Չգիտես ինչու, ինձ հետ շատերն էին անկեղծանում: Նա ինձ պատմում է, թե բոլորը գալիս են այստեղ մեզ ժողովրդավարություն սովորեցնելու: Ահա մի ամբողջ ինքնաթիռ լիտվացիներ եկել են, այնքան խելացի, այնպիսի ամպագոռգոռ ելույթներ են ներակայացնում: Նրանց մտցրեցինք իրենց իսկ ինքնաթիռը ու ասացինք, որպեսզի ինչքան հնարավոր է արագ հեռանան, ու էլ չերևան մեզ մոտ: Ասում է՝ ես դրանց ցույց կտամ, թե ինչպես են լիտվական ժողովրդաբարությամբ ճնշում:
Իսկ ես, ասեմ Ձեզ, որ լիտվացիների հետ ընկերություն էի անում: Ես բոլորի հետ էլ ընկերություն էի անում… Մտածում էի՝ ինչու ես ինձ դա բացատրում: Եթե դա քեզ խանգարում է… Նա չգիտես ինչու որոշեց, որ նրանք մեզ էլ են խանգարում, պարտադրում են իրենցը, և որ ես իմանամ, թե ինչպես է պետք վարվել նրանց հետ: Հենց այդ ժամանակվանից սկսած էլ ես սկսեցի նրան այլ կերպ վերաբերվել: Իսկ մինչ այդ՝ ժողովրդական պատգամավորների համագումարի ընթացքում, ես նրա վառ աջակիցն էի: Եվ երբ ես հիմա նայում եմ Նազարբաևին, մտածում եմ, որ որպես ղեկավար նա շատ ուժեղ է: Նրա իրավիճակը չափազանց բարդ է: Չէ՞որ Պուտինն ասաց, որ Ղազախստանը երբեք պետություն չի եղել. սրան պետք է կարողանալ դիմանալ, և ի վիճակի լինել պատասխանել: Այսինքն, նա մեծատառով քաղաքական գործիչ է: Բայց միևնույնն է՝ չեմ կարողանում մոռանալ նրա այդ բացահայտումները:
– Ուզում եմ այս պատմական անդրադարձերից հետո Ձեզ կրկին վերադարձնել Բելառուս: Կպատմե՞ք Բելառուսական ժողովրդական ճակատի՝ Զենոն Պոզնյակի հետ ունեցած Ձեր ոչ այնքան պարզ հարաբերությունների մասին:
Տեղեկանք.
Զենոն Պոզնյակը պատմաբան է, Բելառուսի ազգային շարժման հիմանդիրն է, որը սկիզբ էր առել Կուրոպատներում տեղի ունեցած ողբերգությունը հրապարակայնացնելով: 1988 թվականի հունիսի 3-ին բելառուսական «Літаратура і мастацтва» թերթում լույս է ետսնում Պոզնյակի հոդվածը, որտեղ հրապարակավ պատմվում էր ՆԳԺԿ կողմից 1937-1940 թվականներին տասնյակ հազարավոր բելառուսցիների զանգվածային գնդակահարության մասին: Հոդվածը, ինչպես Բելառուսում են համարում, լրջորեն ազդել էր բելառուսական մտավորականության քաղաքական համախմբան վրա:
– Գիտեք, ես ամաչում եմ… Ամաչում եմ, որ 1956 թվականի Հունգարիայի իրադարձությունների ժամանակ բողոքի մասնակից չեմ եղել: Բողոքի ակցիաներին չեմ մասնակցել, երբ 1968 թվականին իրադարձություններ էին տեղի ունենում Պրահայում: Ներգրավված չեմ եղել այն գործընթացներին, երբ Զենոնը բացահայտում էր Կուրոպատները: Այնպես ստացվեց, որ Կուրոպատների մասին հոդվածը ես բաց թողեցի, թեև պարբերաբար կարդում եմ «Գրականությունը և արվեստ»(«Літаратура і мастацтва») թերթը, որին մշտապես բաժանորդագրված եմ եղել: Այդ մարդիկ ինձնից ավելի ազնիվ ու արժանի են: Դա ես խոստովանում եմ: Ինչպիսի՞ արդարացում ունեմ: Ես ֆանտաստիկ հետաքրքիր աշխատանք ունեի: Ու այնուամենայնիվ, ներեցեք, բայց մի փոքր հաջողակ եմ գտնվել, քանի որ բավականին վաղ եմ ստացել պրոֆեսորի կոչում՝ պաշտպանելով իմ դոկտորական ատենախոսությունը Մոսկվայում: Բոլորին չէ, որ դա հաջողվել է իրականացնել:
Ես ներգրավված եմ նաև շատ կարևոր կիրառական գիտությունների ոլորտում իրականացվող աշխատանքներում, այդ թվում` հետախուզական ընդունիչների հայտնաբերման, որոնք նույնիսկ անջատված վիճակում կարելի է հայտնաբերել՝ դա իմ դոկտորական ատենախոսության թեման էր, ինչպես նաև ուղեբեռի մեջ ոսկու հայտնաբերման աշխատանքներում, որը կարելի է իրականացնել առանց ուղեբեռը բացելու: Վերջին աշխատանքը ես չեմ ղեկավարել, բայց բավականին մեծ ներդրում եմ ունեցել դրա իրականացման գործում: Այդ ամենը ինձնից շատ ժամանակ էր խլում: Եվ ահա ինձ ներկայացնում են որպես պատգամավորի թեկնածու՝ համալսարանի կողմից իրականացրած գաղտնի քվեարկության արդյունքներով՝ 450 ձայն ինձ, 70՝ մյուս պրոռեկտորին, ով բավականին արժանի մարդ է, և 50 Պոզնյակին՝ ով չի աշխատում համալսարանում, և ես նույնիսկ չգիտեմ, թե նա ով է: Պարզվում է, որ նա համալսարանականներին քաջ հայտնի հումանիտար բնագավառի հնագետ և պատմաբան է, ում նաև իմ ամբիոնի բազմաթիվ աշխատակիցներ են ճանաչում: Ես գնացի իմ աշխատասենյակ և գրասեղանիս տեսա Բելառուսի ժողովրդական ճակատի ծրագիրը: Պարզվում է՝ ես ամբիոնում ունեմ աշխատակիցներ, ովքեր Բելառուսի ժողովրդական ճակատի անդամ են:
ԲԺՃ ծրագիրը ես կարդացի մի գիշերվա ընթացքում՝ մեծագույն ոգևորությամբ: Բայց բարձրագույն կրթության ոլորտում բարեփոխումներ իրականացնելու մասով տարակարծություն ունեի, և մտածեցի, որ կարելի է հանդիպել և համագործակցել՝ միասին շտկումներ մտցնել: Հետո ես ծանոթացա Զենոն Պոզնյակի հետ: Եվ ինչն ինձ զարմացրեց՝ նա այնքան լուրջ էր, այնքան ինքնասիրահարված, որ ասելու չէ:
Գիտեմ, որ նա պատմաբան է, նա բացահայտել է այդ հանցագործությունները, հարգանքի է արժանի և նույնիսկ շատ դեպքերում ինձնից առավել է: Բայց ես չեմ կարող գործընկերների և ինձ շրջապատողների հետ աշխատել նրա նման: Բելառուսի ժողովրդական ճակատում բոլորը պարզապես նայում են նրա բերանին՝ անկախ նրանից, թե ինչ է նա ասում: Իհարկե որոշ ժամանակ կարելի է այդպես, բայց ոչ միշտ: Դա հակասում է իմ համոզմունքներին: Ես ասում եմ՝ լսեք, ժողովրդավարությունը, դա կոմպրոմիս է: Իսկ նրանք՝ նա միշտ ճիշտ է, նա սուրբ է: Երբ ես, իմ կարծիքով, նրան ինչ-որ հարցում համոզում էի կամ ինչ-որ բանի մասին պայմանավորվում էինք, հաջորդ առավոտ նա կրկին իր նախկին տեսակետին էր: Մի խոսքով՝ նա այստեղից, Բելառուսից փախչելու պատճառ չուներ: Նրա հարիզման այսօր էլ աշխատում է, բայց ցավոք, ոչ լայն շրջանակի մարդկանց համար: Մնալով այստեղ, նա հավանաբար կընդլայներ իր համախոհների շրջանակը, և հնարավոր է, կգիտակցեր, որ պետք է պայմանավորվել ոչ միայն զինակիցների հետ:
– Դուք համաձա՞յն եք, որ ժողովրդական ճակատի դերը պետական ինքնիշխանության հասնելու Բելառուսի ընթացքի մեջ չափազանց կարևոր էր:
– Սկզբնական փուլում այն ամենակարևորն էր: Սկիզբը հզոր էր հենց նրանց շնորհիվ: Այնտեղ հրաշալի մարդիկ կային: Ի դեպ նրանց մասին մոռացել ենք: Մենք սկսեցինք պայքարել հանուն ճշմարտության, հանուն արդար մոտեցումների: Բայց հասանք նրան, որ նրանք ընդհանուր առմամբ դադարեցին հանդուրժողաբար վերաբերել այն ամենին, ինչ արվել էր խորհրդային շրջանում, արվել էր բելառուսերենի հետ: Եվ որքան էլ նրանց հիշեցրեցին, որ ռուսերենի դեպքում էլ նման բարեփոխման ժամանակ 18-րդ դարում նույնիսկ մեծն Բլոկն էր ընդդիմանում և ասում էր, որ «ինձ համար առանց փափուկ տառի «անտառը» (лесь) փայտանյութ է, այլ ոչ՝ կանաչ անտառ»: Նրանք պահանջում էին, որ բոլորը վերադառնան նախկին քերականությանը, և յոթ միլիոն բելառուսցիներ ստիպված պետք է վերակրթվեին, որպեսզի դառնային ճշմարիտ բելառուսցիներ: Նրանք կոմպրոմիսներ չէին փնտրում, այդ հասկացությունը չէին ընկալում: Շուտով պարզվեց՝ ԲԺՃ իրական անդամներից ոչ մեկին չի կարելի նշանակել կառավարական պաշտոնի. նրանք երբեք չեն ղեկավարել ամբիոն, լաբորատորիա, ֆակուլտետ կամ բուհ: Դե, մշակույթի նախարար միգուցե, բայց ընդամենը էմոցիոնալ նկատառումներից ելնելով: Նրանց հիմնական զբաղմունքը՝ սովորեցնելն էր:
– Արդեն հետխորհրդային Բելառուսի ղեկավար եղած ժամանակ Դուք կատեգորիկ կողմ էիք երկրում տեղակայված խորհրդային միջուկային զենքը դուրս բերելուն: Դա ֆիզիկոսի՞, թե՞ քաղաքական գործչի մոտեցում էր: Դուք գրել էիք, որ Լուկաշենկոն կողմ էր միջուկային զենքը Բելառուսում պահելուն:
– Այո: Բանն այն է, որ դուրսբերումն ավարտվել է Լուկաշենկոյի օրոք: Եվ նա փորձում էր ընդդիմանալ: Այդ առիթով Ռուսաստանի վարչապետ Չերնոմիրդինը հատուկ եկավ ու ասաց, որ սա այն դեպքը չէ, որ նրան արժե լսել: փաստարկները, թե իբր Բելառուսը պատանդ է, և միջուկային պատերազմի դեպքում ենթակա է վերացման, այդ ամենը ճիշտ էր: Ասեմ ավելին՝ այդ սպառազինությունը սարքին պահելը Բելառուսի ուժի գործը չէր: Հասկացեք՝ կան բաղադրիչներ, որոնք պետք է փոփոխել, կան մաթեմատիկական ապահովման խնդիրներ, որոնք պետք է թարմացվեն ու ադապտացվեն: Ես այն ժամանակ հասկանում էի դա, բայց այդ մասին չէի խոսում: Որովհետև կհայտնվեին մարդիկ, ովքեր կսկսեին ասել, թե իրենք խելոք են ու այդ հարցերը կլուծեն:
– Իսկ Ուկրաինայում այլ կե՞րպ էր:
– Այո, ու դա այնետղ դուրսբերման դեմ խոսողների հիմնական փաստարկն էր, չէ՞որ Ուկրաինային հակամարտության դեպքում վերացնել չէր կարելի: Այնտեղ բոլոր հրթիռները արձակման կայաններում էին, դա ռազմավարական զենք էր:
– Ի՞նչ է նշանակում՝ Ուկրաինային վերացնել չէր կարելի:
– Ի տարբերություն Ուկրաինայի, ուր հրթիռները հորերում էին, Բելառուսում ողջ միջուկային սպառազինությունը մակերևույթին էր: Եվ եթե դրանք խոցեիր միջուկային հարվածներով, փաստացի ողջ Բելառուսը պետք է վերացնեիր: Իսկ Ուկրաինայում որքան էլ հարցվածես մակերևույթին, հորերը խոցելը բարդ է, դրանք լուրջ կառույցներ են: բայց պետք է ասեմ, որ միջուկային զենքի նկատմամբ հսկողությունը բավականին պատշաճ էր: Եվ դրա դուրսբերումը շատ թանկ էր: Ես ստիպված էի համոզել ամերիկացի սենատորներ Լուգարին ու Նաննին, ովքեր ծրագիր էին մշակել, որով ԱՄՆ-ը 400 միլիոն դոլար էր հատկացրել միջուկազերծ գոտու անվտանգ ընդլայնմանը: Երբ մեր իրավաբաններն ուսումանսիրեցին Լուգար-Նաննի օրենքը, ինձ ասացին. «Ստանիսլավ Ստանիսլավովիչ, դրանով ձեզ՝ բելառուսցիներին օգնել հնարավոր չէ»: Այդ ժամանակ ես սենատորներին հայտաարրեցի. եթե մենք առանց նախապայմանների ու փոխհատուցման գնում ենք այդ քայլին, ապա օգնեք գոնե սպառազինությունը դուրս բերենք ու ապահովենք այդ գործընթացի անվտանգությունը: Հենց այդ ժամանակ ես ծանոթացա ամերիկյան ժողովրդավարության անսովոր կողմերին ու նրանց Սենատի աշխատանքի առանձնահատկություններին:
– Նրանք շատ են բյուրոկրատացվա՞ծ:
– Այո, այո: բայց՝ բավականին ինքնատիպ: Հաջորդ օրը ես Մինսկում ընդունեցի Լուգարին ու Նաննին: Ասում եմ՝ ահա մեր իրավաբանները սա են ասում: Ինձ Լուգարն այն ժամանակ էլ դուր եկավ, նույնկերպ նաև հետագայում՝ Կորեայում ու Նահանգներում: Նա ասում է. «Ահա իմ իրավաբաններն, ովքեր այդ օրենքը մտածել են: Այժմ ժամը 11-ն է: վաղը մինչև 11-ը նրանք պետք է մտածեն, թե ինչպես են օգնելու Ձեզ իրենց իսկ մտածած օրենքով: Թող հեռանան, ազատ են»: Հաջորդ օրն արդեն ամեն ինչ մտածված էր: Բայց հասկանում եք՝ ստացվում է, որ այդ օրենքը ոչ իրավական հիմնավորումներով մեկնաբանություններ է թույլ տալիս:
– Երբ դուք 25 տարի առաջ ստորագրում էիք Բելովեժյան համաձայնագիրը, ինչպիսի՞ն էիք տեսնում Բելառուսի ապագան, այսօրվա նմա՞ն:
– Ես կարծում եմ, որ երկու գործողությամբ Բելովեժյան համաձայնագրի վրա խաչ է քաշված. Հավաքական անվտանգության պայմանագրի ստորագրումն ու ԱՊՀ տնտեսական կոմիտեյի տեղափոխումը Մինսկից Մոսկվա: Թեև կոչվում է ԱՊՀ կենտրոնակայան, բայց այստեղ փաստացի մնացել է միայն գագաթաժողովների կազմակերպման քարտուղարությունը, որը ոչ մեկին պետք չէ:
Կրկին նշեմ. ես միշտ էլ զգացել ու մինչ օրս էլ զգում եմ իմ քաղաքագիտական կրթության խոցելիությունը, թեև ինձ քաղաքագիտական դասախոսություններ կարդալու համար հրավիրում են բազմաթիվ հեղինակավոր համալսարաններ, այդ թվում՝ ռուսական: Դրանցից հինգում ես քաղաքագիտության պատվավոր Honoris Causa կոչում ունեմ: Շատ դեպքերում քաղաքական գործիչը պետք է ավելի ցինիկ լինի: