Զորյանի նամակները Եփրիկյանին

Ներկայացնում ենք Ստեփան Զորյանի նամակների մի մասը, որոնք ուղղված են Միսաք Եփրիկյանին։

Սիրելի Միսաք

Ստացա քո վերջին երկու բացիկը։ Ալմանախի մասին իմ կարծիքն այն է, որ կարելի է հրատարակել և միացյալ, միայն թե նյութ լինի։ Եթե բանն այդպես լինի, նշանակում է մի քիչ կուշանա հրատարակությունը, ուստի կարելի կլինի Լևոն Քաանթարից նյութ վերցնել։ Ուզուրպատորների նոր հրատարակությունը ինձ ամենևին չի վշտացնում։ Շատ ուրախ եմ, որ վերջապես ազատվելու ենք հիվանդ տարրից։ Անհայտ ու անշնորք մարդկան ձեռնարկությունը միշտ էլ կմնա անհայտ ու անշնորհք։ Ինչ վերաբերում է հրատարակությունը արգելելուն, դա բացարձակ նախանձի հետևանք է։Նախանձը աստվածային անեծք է։ Ուրեմն չզրկենք նրանց այդ զենքից, թող մխիթարվեն։ Մենք լինենք համեստ ու լռենյայն առաջ տանենք մեր գործը։ Ցավում եմ, որ գրաշարները, բանվոր մարդիկ ենթարկվում են թելադրանքների և իրենց խոսքը չեն կարող առաջ տանել։

Բարևներով՝ քո Ստեփան

Սիրելի Միսաք․

Սրանով երկրորդ նամակն է գրում եմ քեզ․ առաջին նամակիս պատասխանը չստացա, թեև այդ բանում իմ նամակաբերն է եղել մեղավոր, որ պատասխանի և նաբորների համար չի եկել քեզ մոտ։ Ինչևէ։ Եթե դու ուզեիր պատասխան գրել-կարող էիր, որովհետև փոստըկանոնավոր գործում է։ Այս չեմ ասում իբրև հանդիմանանք, այլ հիշեցնում եմ։ Այնպես որ չկարծես, թե վիրավորված եմ և ինքդ էլ չվիրավորվես այս խոսքերից։

Հիմա նոր օր, նոր բարի։ Այս նամակը ուղարկում եմ կրկին նոր խնդրանքով, որ նաբորները ալմանախի նամակաբերիս հետ ուղարկիր, իսկ եթե նամակաբերս թերանա այդ հանձնարարությունը կատարելու ևմի շաբաթվա ընթացքում չգա քեզ մոտ- դու բարի եղիր փոստով ուղարկել թե՛ նաբորները  և թե՛ նամակները, իհարկե։ Մանրամասն գրիր այդտեղի գրական նորույթի մասին- ո՛վ է ապրում, ո՛վ է մեռնում, ո՛վ է գրում, ո՛վ է արտագրել և այլն։ Գրիր մեր ընկերների մասին․ պարա՞պ են արդյոք, թե գործ են անում․ գրո՞ւմ են, թե մուզայի են սպասում։ Իմ կողմից ողջյուններ տուր նրանց և ասա, որ ես լավ եմ և գրում եմ օրական չորս թերթ։ Երբեմն կարդում եմ և զբոսնում։ «Զաքարի հարսը» իմ սպասածից ավելի մեծ դուրս եկավ․ մոտ 80 երես։ Հետաքրքրական է վերին աստիճանի, գոնե իմ կարծիքով։ Այսպիսի նյութ, ինչպես գիտես, առաջին անգամ եմ մշակում․ դուրս է եկել արևելյան գրվածք․ սուր, արյուն, լաց, խորհրդավորություն, սակայն այդ բոլորը չափավորած ռեալիզմի շրջանակում։Մի խոսքով․ կկարդաս մի օր։ Ձեռքիս տակ ունեմ և մի շարք մանր բաներ։ Հիմա գրիր տեսնեմ՝ դու ի՞նչ ես անում։ Գործերդ ինչպես են։ Նշանդ կամ պսակդ եղա՞վ։ ․․․Երևան գնալու մտադրությունը մնու՞մ է, թե մեռել է արդեն։

Հա՜, լավ հիշեցի։ Գրողների ընկերությունը, որ պիտի փող ստանար բարեգործականից ու կառավարությունից, մեզ պիտի բաժին հանի՞ թե ոչ։ Հ․ Թումանյանի ն տես և ասա, որ այդ փողից մի գումար տա աշխատակիցներին հոնորար տալու, ավելի շուտ՝ բաժանելու։ Մեծերն արդեն մեծացել են, մենք էլ պիտի ուտենք, որ մեծանանք։ Անջուր ծառը շուտ կչորանա։ Դու եղիր երիտասարդ գրողների լիազորը և այդ բանը գլուխ բեր։ Իհարկե, այս բոլորից հետո, կզարմանամ, եթե չհասկանաս, որ ես էլ փողի կարիք ունեմ։ Ժամանակներն են վատ, սիրելիս, ես մեղավոր չեմ։ Այսուամենայնիվ դու իմացիր, դիմիր․եթե չես տա՝ էլի Աստված բարի տա իրանց, իրանք ողջ լինեն։

Բարևներս և ողջյուններս Արշավիրին, Պահարեին, Մայիլյանին, նաև Միք․ Մանվելյանին և Վալադյանին, եթե այդտեղ են։ Իսկ քեզ շատ և շատ բարև։

Եղիր միշտ զվարթ։

Քո Ստեփան

Հասցեն՝ Ղարաքիլիսա, Վորոնցովսկոյ 48, ինձ։

11 հուլիսի, 1919 թ․

Սիրելի Միսաք

Նամակս գրում եմ քեզ Երևանից։ Թե իմանաս որքան վրդովված եմ այս րոպեին, չես կարող երևակայել։ Ինձ թվում էր, թե գրվածքս արդեն պիտի ստացած լինեիր և տպագրելիս, բայց բանից ինչ է դուրս գալիս։ Այն նյութը, որ իմ հայրենակիցներից մեկի ձեռքով Թիֆլիսից վերադարձիս ի շաբաթ հետո ուղարկել էի քեզ և ինքս ճանապարհվել Երևան, այժմ նորից ետ են բերել Ղարաքիլիսա։ Տնից ստացած նամակը հայտնում է․ «Թիֆլիս ուղարկած քո նամակն ու գրվածքը Սեդրակը ետ է բերել․ ասում է հասցեն գտել չի»։ Թվում է, որ այդ անազնիվ մարդը ստում է։ Հասցեն եղել է տպարանդ։ Ուղղակի հոգնություն չի հանձն առնել տպարանը որոնելու կամ ծոցին մոռացել է պարզապես և մեկ էլ Ղարաքիլիսայում է հիշել, որ հանձնարարություն ունի։

Ինչևէ․ լավ է ասած, թե «ուրիշի ձեռքով փուշ քաղիր»։ Հիմա քանի որ այդ գրվածքը Ղարաքիլիսայում լինելու պատճառով դժվար է ուղարկել, արտագրում եմ քեզ համար «Գանձը», որ պատրաստ լինի քանի մի օրից։ Կաշխատեմ մինչև նոյեմբերի 8-10 հասցնել քեզ։ Նյութիս հետ կուղարկեմ և Դ․ Անանունի կարծիքը անկետայի համար, որ արդեն ծոցիս է։ Անկետայի հարցարանը տվել եմ Աղբալյանին․ տեսնենք, եթե մինչև այդ ժամանակ գրած լինի, այն էլ կուղարկեմ։ Եթե պատմվածքս ուշացած լինի, կտպես վերջին նաբորում։ Եթե Վալադյանի գրվածքները չես ստացել, դիմիր մորը․ նրա մոտ են։ Արդյո՞ք ստացար Թումանյանի և Լեոյի կարծիքները։

Մի քանի խոսք այն նպաստի մասին, որ ուզում էիր բաց թողնվեր մեր հրատ․ ընկերությանը։ Որոշված է երկրից դուրս գործող ընկ․ չնպաստել։ Նույնիսկ այստեղ հավաքված գրողները ամսագրի նպաստ են խնդրել- Աղբալյանն անհարմար է գտել։ Այս հանգամանքները նկատի առած ես Աղբալյանի մոտ այլևս խնդիրը չհարուցի։ Բայց մի մխիթարական բան է նկատվում այստեղ, որ քիչ կարող է հետաքրքրել․ այդ նոր գրքերի պահանջն է ինտելիգենցիայի և երիտասարդության շրջանում։ Բազմաթիվ մարդիկ դիմում են ինձ իմ գրքի համար։ Եթե մեր հրատարակություններից այստեղ լինի, գրական ընկ․ երեկույթներին ամեն անգամ առնվազն 100 օրինակ կսպառվի։ Իսկ երեկույթները լինում են երկու շաբաթը մի անգամ և բավական բազմամարդ։ Եթե կրող ես՝ գրքեր ուղարկիր։

Իմ մասին այսքանը կարող եմ ասել, որ միաժամանակ, միևնույն օրը Ղարաքիլիսայում հեռագրով հրավիրվեցի «Հայաստանի կոոպերացիայի» խմբագրի օգնական և Ն․Աղբալյանի անձնական քարտուղար ու առանձին հանձնարարությունների կոմիսար։ Բայց որովհետև կյանքն այստեղ շատ թանկ է և Աղբալյանի մոտ ռոճիկը՝ շատ քիչ էր, ուստի ես գերադասեցի մտնել կոոպերացիա։ Ռոճիկը  ռ․։ Ընդհանուր առմամբ գոհ չեմ այստեղից։ Հոգեկան ոչ մի մխիթարություն չեմ գտնում և իզուր օրեր եմ մաղթում այստեղ։ Երևանը շատ տխուր և կեղտոտ քաղաք է։ Թշվառությանը չափ ու սահման չկա։ Անթիվ են մեծամիտները, աշխատողները սակավ։ Ռենն այստեղ է, «Հառաջում», ասաց, որ նյութ է տվել։

Քո Ստեփան

Բարևներս քեզ, Արշավիրին, Մանվելյանին, Քալանթարին և Պահարեին։

Սիրելի Միսաք

Ուղարկում եմ խոստացածս «Գանձը»։ Աշխատիր սխալներ չլինեն։ Մի քանի օր առաջ ուղարկել եմ մի ընդարձակ նամակ, թե ինչպես իմ «Կովը», որ Երևան գալուդ առաջ ուղարկել էի քեզ, նորից ետ են բերել Ղարաքիլիսա և ստիպված պատրաստեցի այս «Գանձը», որի մեջ դու անպայման մի բան կգտնես․ գուցե և սիմվոլ։

Սրա հետ ուղարկում եմ և Դ․ Անանունի կարծիքը անկետյի առիթով։ Եթե նյութը առատ նկատես, ոտանավորները դարսիր իրաի ետևից կամ մեկ –մեկ դիր արձակների ոտների տակ։ Բայց ինձ թվում է, որ եղած նյութը  150 երես հազիվ բռնի։

Իմ գրվածքը համենայն դեպս 8 երեսից ավել չի բռնի։ Սովորականից մի քիչ երկար է Դավիթի կարծիքը, բայց հետաքրքրական է։

Բարի եղիր մի նամակով հայտնելու, թե իսկապես ե՞րբ կավարտվի ալմանախի տպագրությունը։ Այստեղ, երևակայիր, սպառողներ կան։ Վատ չի լինի, եթե այժմյանից բովանդակությունը հայտարարես, թե մի քանի օրից օլյուս կտեսնի և այլն։ Հայտարարությունն ուղարկիր և աստեղի «Հառաջին»։ Հենց միայն այդ հայտարարությունը, հավատացած եմ, ահագին հետաքրքրություն առաջ կբերի այստեղ, ուր մարդիկ, ինտելիգենտ մարդիկ, այնքան անհավատ են շինարար գործի նկատմամբ և սպասում են, որ մեկը հրամցնի իրենց որևէ բան։

Իմ առաջին նամակում գրել եմ, ի միջի այլոց, մեր ընկ․ նպաստ տալու հարցի շուրջը և այն մասին, թե որքան պահանջ կա նոր գրքերի։ Այժմ էլ կրկնում եմ․ եթե հնարավոր ես գտնում և կարող ես մեր հրատարակություններից և քո պահեստից գրքեր ուղարկիր, բայց ուղարկիր էնպես մարդու, որ կարողանա վաճառել․ ես որ անպետք եմ այդ բանի համար։

Նամակ կարող ես ուղարկել փոստով, Հայկոոպ, «Հայաստանի կոոպերացիայի» խմբ․ անունով կամ «Հառաջ»-ին, որտեղից Ռենը կբերի ինձ։

Էլ ոչինչ չունե գրելու և սպասելու եմ քո նամակին և հայտարարություններին։

Ողջյուններով՝ քո Ստեփան

Երևան, 5 նոյեմբերի, 1919 թ․

Ն Հ Թիրաբյան «Ստեփան Զորյանի նամակները Միսաք Եփրիկյանին»