Թամանյանի նամակները Սարյանին

Ալեքսանդր Թամանյանի նամակները Մարտիրոս Սարյանին

Մեծերի թողած ժառանգությունն անչափ արժեքավոր նյութ է, յուրահատուկ մի  բանալի, որի միջոցով կարելի է ներթափանցել հեղինակի ներաշխարհը, հասկանալ նրան, նրա ժամանակաշրջանը, ճանաչել նրան շրջապատող մարդկանց։

Ակադեմիկոս Ալեքսանդր Թամանյանը մշտապես շրջապատված է եղել վառ անհատականություններով, որոնցից է Մարտիրոս Սարյանը։

Նրանք առաջին անգամ հանդիպել են 1911 թ․ ձմռանը Մոսկվայում «Мир искусства» խոշորագույն և ազդեցիկ գեղարվեստական միավորման ցուցահանդեսներից մեկի ժամանակ, որ երկուսն էլ ներկայացրել էին իրենց գործերը։ «Եվ այդ ժամանակից,- ինչպես գրում է Սարյանն իր հուշերում,- սկսվեց մեր բարեկամությունը»։ Ճիշտ կլինի ասել, որ նրանց միջև հաստատվեց փոխադարձ հարգանքի ջերմ հարաբերություն, իսկ մտերմությունը և բարեկամությունը ծնվում է տարիներ անց՝ հայրենի երկրում մշտական բնակության ընթացքում։

1923 թ․, երբ Ա․ Թամանյանը եկավ Հայաստան, նրանց հարաբերություններում սկսվեց նոր փուլ։ Փոխադարձ համակրանքը ոչ միայն վերածվեց մեր մշակույթի երկու մեծագույն գործիչների իսկական ամուր բարեկամության, այլև նրանք դարձան համախոհներ՝ անմնացորդ նվիրվելով գլխավոր գաղափարին՝ հայոց պետականության կայացմանը և նոր մայրաքաղաքի կառուցմանը։

1911 թ․ հիշարժան հանդիպումից հետո հետագա շփման ցանկություն, անշուշտ, պետք է որ առաջանար, քանզի նրանց կենսագրության մեջ ընդհանուր շատ բան կար․ գրեթե տարեկիցներ, համերկրացիներ՝ նոր նախիջևանցիներ, բազմազավակ և նյութապես ոչ շատ ապահով ընտանիքների զավակներ, ինքնուրույն ու աշխատասեր, նպատակասլաց և կամային։

Գնալով Ռուսաստանի խոշարագույն մշակութային կենտրոններ՝ Թամանյանը՝ Ս․ Պետերբուրգ, Սարյանը՝ Մոսկվա, նրանք անմիջապես հայտնվեցին տաղանդավոր և հեղինակավոր մարդկանց միջավայրում, որոնք 19-րդ դարավերջի և 20-րդ դարասկզբի ռուսական արվեստի սերուցքն էին։ Ճարտարապետներ, նկարիչներ, քանդակագործներ, գրողներ, բանաստեղծներ, թատերագետներ․ «Արծաթե դարի» ռուս մշակույթի գործիչների կողքին նրանք ձևավերվեցին և հասունացան որպես արվեստագետներ։

Շուտով երկուսն էլ արժանացան ճանաչման և համընդհանուր գնահատանքի։ Մոսկվայում և Ս․ Պետերբուրգում նրանք միասին խոսեցին որպես շատ լուրջ և տաղադավոր արվեստագետների, և երեսունը հազիվ բոլորած՝ նրանք արդեն ճանաչված վարպետներ էին։ Սարյանի գործերը գնում էին մասնավոր հավաքորդները և թանգարանները, Թամանյանը աշխատում էր մեծահարուստների, ազնվականների, բարձրաստիճան պալատականների և կայսերական ընտանիքի անդամների պատվերներով, իսկ Ս, Պետերբուրգում արդեն ուներ իր արվեստանոցը, ուր աշխատում էին բարձրագույն կրթությամբ 11 մասնագետներ։

Ռուսաստանյան ժամանակաշրջանի Թամանյան-Սարյան նամակագրությանը վերաբերող ուղղակի փաստեր չկան, նրանց ամբողջ նամականին այսօր ներկայացված է ընդամենը 10 նամակով, որոնցից Սարյանի գրչին պատկանող  նամակներն արդեն հրատարակված են, իսկ Թամանյանի 3 նամակները մնում են անտիպ։

Թամանյանի նամակները Սարյանին թվագրված են 1922, 1926 և 1927 թթ։ Առաջինը, ըստ ժամանակագրության, 1922 թ․ փետրվարի 5-ին Սարյանին հասցեագրված նամակն է Թավրիզից, ուր Թամանյանը արտագաղթել էր 1921 թ․ ապրիլին՝ Հայաստանում տեղի ունեցած քաղաքական իրադարձությունների պատճառով։

1921 թ․ մայիսի սկզբին Թամանյանը մոտ երկու տարի ապրել է տարագրության մեջ, և այդ ամբողջ ժամանակահատվածում Խոհրդային Հայաստանի իշխանությունները բանակցություններ էին վարում՝ հրավիրելով նրան հայրենիք։

Քաջ գիտակցելով, որ Թամանյանի նման մասնագետի ներկայությունը Հայաստանում ոչ միայն ցանկալի է, այլև անհրաժեշտ, այդ բանակցություններին ակտիվորեն միանում է նաև Սարյանը՝ մեկ անգամ ևս հիշեցնելով Թամանյանին հայրենիքի նկատմամբ հայազգի բոլոր մտավորականների պարտքի մասին։ Ցավոք, Թամանյանի ուղղված այդ նամակը չի պահպանվել, և դրա բովանդակությունը ենթադրում ենք Թամանյանի պատասխան նամակից։ Թամանյանը հեռու էր քաղաքականությունից։ Նրան հետաքրքրում էր միայն մեկ բան՝ աշխատել հանուն ազգի, հանուն պետության կայացման, ուստիև Սարյանի մտքերն ու զգացմունքները մտավորականության պարտքի մասին հայրենիքի նկատմամբ համահունչ էին և հոգեհարազատ Թամանյանի դիրքորոշմանը։ Թամանյանը պատրաստ էր ծառայել Հայաստանի վերածննդին․ նա արդեն հասցրել էր ուսումնասիրել Հայաստանի շինարարության կազմակերպման հարցը, քաջատեղյակ էր երկրի կարիքներին և հետաքրքիր մտահղացումներ ուներ ճարտարապետության և շինարարության վերաբերյալ։ Նա հաճույքով իր ուսերին կվերցներ այդ անչափ մեծև դժվարին գործը, եթե համոզված լիներ, որ կհաջողվի արդյունավետ և հանգիստ աշխատել գոնե մի քանի տարի․․․։

Թամանյան- Սարյան նամակագրության մեջ գերիշխում է մայրաքաղաքի և նրա գլխավոր կառույցի՝ Ժողտան թեման։ Այս կարևորագույն կառույցին է ուղղված Թամանյանի ստեղծագործ ամբողջ ներուժը․․․։

Գտնվելով հայրենիքից հեռու՝ Սարյանը հոգով և սրտով Երևանում էր, ապրում էր նրա հոգսերով, ապագա թատրոնի խնդիրներով՝ ջանալով որևէ բանով օգտակար լինել Թամանյանի այդ գործում։

Ավելի ուշ, Սարյանի ջանքերի շնորհիվ Փարիզում լույս տեսնող «Երևան» թերթի 1927 թ․ համարներից մեկում տպագրվել է Ժողտան թամանյանական նախագիծը՝ հեղինակի մանրամասն բացատրագրով։ «Գիտեմ և ուրախ եմ, որ դու շատ հետաքրքրվում ես Ժողովրդական Տան նախագծով և կուզենայի շատ բան ասել քեզ այդ մասին, բայց առայժմ անկարող եմ, որովհետև շտապում եմ գնալ էլի գործերով։ Որ գաս Երևան շատ կխոսենք այս մասին․․․Համբուրում եմ քեզ, որովհետև շատ եմ կարոտել։ Քեզ շատ սիրող Թամանյան»։

Թամանյանի և Սարյանի մտերմությունը նյութականացվել է և հավերժացվել ոչ միայն նամակների շնորհիվ։

1924 թ․ Հայաստանի ժողկոմխորը որոշում ընդունեց Սարյանի համար երկհարկանի տուն և արվեստանոց կառուցելու մասին։ Ո՞վ պետք է կազմեր ապագա տան նախագիծը, եթե ոչ Թամանյանը։ Բայց նա շատ զբաղված էր, ուստի և միայն 1929 թ․ կարողացավ ավարտել նախագիծը։ Վարպետի համար հարմարավետ արվեստանոց ստեղծելու միտքն այնքան առանցքային էր Թամանյանի համար, որ այն վերնագրվեց․ «Նկարիչ Մ․ Սարյանի արվեստանոցի և բնակարանի նախագիծ»։

Նամականի

14․VI.1926թ․

Յերևան

Սիրելի Մարտիրոս,

Ստացել եմ երեք նամակդ էլ․ շատ շնորհակալ եմ, որ ինձ չես մոռացել։ Ներողություն ժամանակին չպատասխանելու համար, պատճառը հիվանդությունս էր, որից նոր եմ ապաքինվել․ քո արտահայտած կարծիքը ներկա շինարարության մասին՝ համամիտ եմ և կաշխատեմ քո ցանկությունները իրականություն դարձնել․ Ժողովրդական Տան վերաբերյալ գործնական աշխատանքները սկսվել են և վաղը մյուս օր արդեն կհայտարարենք մրցանակ, որի ժամկետ նշանակված է օգոստոսի 25-ը։ Այդ Տան գործերը ղեկավարելու համար ես աշխատում եմ հեռանալ ուրիշ պաշտոններից։

Այս նամակը կարճ եմ գրում, վախենալով, որ նա քեզ չհասնի Մոսկվայում, հետևյալ նամակով երկար կզրուցենք։

Լուսիկ Լազարևնայի հետ շատ հաճախ պատահում ենք, հենց երեկ ընտանիքով միասին էինք և միասին 2 ժամ անցկացրինք։

Երմակովի մասին գրածդ շատ կարևոր է, շատ շնորհակալ եմ, քո նամակը նրա հասցեով այս րոպեիս չկարողացա գտնել, խնդրում եմ նորիղ ուղարկել նրա հասցեն։

Ես արդեն կարոտել եմ քեզ, ափսոսում եմ, որ այստեղ չես, քո բացակայությունը շատ եմ զգում։ այնուամենայնիվ շատ ուրախ եմ, որ ճանապարհորդել ես, ցանկանում եմ լիակատար հաջողություն և առողջություն․ 

Համբուրում եմ՝

քո Ալեքսանդր

*****

Իմ սիրելի Մարտիրոս,

Գիտեմ, որ բարկացած ես ինձ վրա, իմ նամակ չգրելու պատճառով, բայց հույս ունեմ, որ ներողամիտ կլինես դեպի ինձ։

Ես չեմ արդարանում, որովհետև մի նամակ գրելս դժվար գործ չէ, բայց պետք է ասեմ, որ ինքս էլ չեմ նկատել, թե ինչպես է անցել այս վերջին տարին։ Առավոտվանից ինչև ուշ գիշերը, կարճ ընդմիջումով ճաշի համար, ես աշխատել եմ մի քանի լուրջ նախագծերի վրա, որոնց մեջ առաջին տեղն էր բռնում անշուշտ Ժողովրդական Տունը։ Բացի այդ քեզ հայտնի են անվերջ և բազմաթիվ ժողովները, որոնք միանգամայն զրկում են ազատ շունչ քաշելու և մտածելու կարողությունից։ Այդ աշխատանքները ինձ այնքան էին հոգնեցնում, որ ամբողջ տարվա ընթացքում ոչ մի նամակ չեմ գրել թե քեզ թե Շչուսևին և թե ուրիշներին։

Գիտեմ և ուրախ եմ, որ դու շատ հետաքրքրվում ես Ժողովրդական Տան նախագծով և կուզեյի շատ բան ասել քեզ այդ մասին, բայց առայժմ անկարող եմ, որովհետև շտապում եմ գնալ էլի գործով։ Որ գաս Երևան շատ կխոսենք այդ մասին։ Առայժմ կարող եմ հայտնել, որ թատրոնի նախագիծը վերջացրած էր հուլիսի սկզբին երեք վարիանտով, որոնցից առավելություն ունեցավ առաջինը։

Ուղարկված կարճ բացատրագրով որոշ չափով կծանոթանաս նախագծի գաղափարի հետ։

Նոյեմբերի 6-ին Հոկտեմբերյան հեղափոխության տասնամյակի առթիվ ենթադրում եմ կատարյալ Ժողովրդական Տան հանդիսավոր հիմնադրությունը։ Կարծում եմ, որ կարելի կլինի Երևան թերթում տպել  թատրոնի նախագիծը և բացատրագիրը։ Դեռ վերջնկանապես որոշված չէ հանդիսավոր հիմնադրության օրվա հարցը։ Մոտ օրերս կպարզվի և ես կհայտնեմ քեզ։ Եթե նույնիսկ հիմնադրությունը չկատարվի, այնուամենայնիվ կարելի է թերթում տպել, եթե ցանկանաս․ Մանավանդ թե ռուսական և թե իտալական թերթերը տպում են։

Միաժամանակ ուղարկում եմ Ս․ Շահումյանի արձանի մրցման ծրագիրը երեք օրինակով, որը կարող ես տրամադրել Փարիզի հայ գեղարվեստագետներին։

Համբուրում եմ քեզ, որովհետև շատ եմ կարոտել։ Քեզ սիրող Ա․ Թամանյան

8 հոկտեմբերի 1927 թ․

Երևան

Խորին բարևներ տպագրողից

Մարինա Սահակյան «Ալեքսանդր Թամանյանի նամակները Մարտիրոս Սարյանին»