Սարոյանի ազգային ինքնությունը

Սարոյանն օժտված է այնպիսի մի ձիրքով, որ շատ քչերն են ունենում՝ մարդկանց սիրելու դժվարագյուտ տաղանդով: Նա մարդկանց չի դատապարտում, այլ սիրում է նրանց: Ահա թե ինչու նա բացասական կերպարներ չունի: Նրա բնավորության ամենաբնորոշ գիծը բարությունն է: Բայց այդ բարությունը ոչ թե սառը հայեցողական է, այլ զարմանալի գործոն, իսկ սերը՝ այնքան արտահայտիչ, որ ցույց է տալիս նաև, թե նա ի՛նչ չի սիրում և չի՛ կարող սիրել: Նրա երկերը լեցուն են հազար ու մի զրկանքներով, և նրա հերոսները հազար ու մի դժվարություն են կրում: Բայց այս ամենը ջերմացած  է սրտի այնպիսի մի կրակով, որ ապրել ես ուզում և ոչ թե մեռնել, փառաբանում ես կյանքը և ոչ թե անիծում:

Այսպես է նկարագրել Վիլյամ Սարոյանին Պարույր Սևակը։

Ձեզ ենք ներկայացնում Տիգրան Կույումջյանի հետազոտությունը, որտեղ վերջինս անդրադառնում է Վիլյամ Սարոյանի կենսագրական և ստեղծագործական ընթացքին, հայկականությանը և հայկական էթնիկական փորձին Ամերիկայում։

Վիլյամ Սարոյանը և հայկական էթնիկական փորձը Ամերիկայում

Ինքնության հարցը Վիլյամ Սարոյանի համար երբեք էլ խնդիր չի եղել։ Նա իր ինքնությունը հաստատում էր բացահայտորեն և հաճախ։ Նա հայ էր։ Նա ամերիկացի էր։ Նա ոչ մի հակասություն չէր տեսնում սրանց միջև։ Մեկը մյուսին չէր նսեմացնում։ Ինչպես որ միաժամանակ և որդի էր, և հայը, կատարյալ կամ ոչ կատարյալ, այնպես էլ կատարյալ և ոչ կատարյալ հայ էր և ամերիկացի։

Իրեն հայ գիտակցող Սարոյանին անընդհատ հանդիպում ենք իր պատմվածքներում և ակնարկներում, ինչպես նաև ինքնակենսագրական հուշերի մի շարք գրքերում (1951-1983թթ.)։ Բացի «Իմ սիրտը լեռներում է» անդրանիկ ընդարձակ պիեսից, ավելի քան 50 տպագիր թատերական գործերից ոչ մեկը չունի ոչ հայկական թեմա, ոչ էլ կերպար։ Հրատարակված ինը վեպերից բոլորն էլ՝ զուտ ինքնակենսագրական, միայն «Ռոք Վահրամ»-ում (1951թ.) է, որ գլխավոր կերպարի հայ լինելն ընդգծված է։

Դեռևս վաղ շրջանի գործերում արծարծվել է հայ լինելու, ամենաողբերգական անցյալ ունեցող գաղթական մի ժողովրդի մասնիկը լինելու ծանր կացությունը։ Սույն պատմվածքների ուշադրության կենտրոնում անհատն է, մակրոաշխարհը արտացոլող անհատը։ Այս երկերը նախակարապետներ են հետագա գործերում արծարծված նույն պրոբլեմների զուտ էկզիստենցիալ մոտեցման։ Ավելին՝ հայի մասին այս մի կարևոր ծանոթագրության սովորաբար հաջորդում է այն կարծիքը, թե հայ լինելը ոչ այլ ինչ է, քան որևէ էթնիկ խմբի անդամ լինելը, քանզի բոլորն էլ ներկայացնում են միևնույն մարդկային ցեղը։ Ինչևէ, Սարոյանը, օգտվելով պարադոքսների այս մեթոդից, բոլորովին էլ չի հայտնում այն տեսակետը, թե հայերի համար հայ լինելը անկարևոր բան է։ Հետագա ստեղծագործություններում Սարոյանն ավելի է զարգացնում այս թեման։

Հնարավոր չէ թվարկել այն բոլոր պատմվածքները, որոնց թեման հայն է Ամերիկայում։ «Յոթանասուն հազար ասորի» պատմվածքում, գրված 1934 թ., գրողը հարցուփորձ է անում վարսավիր Թեոդոր Բադալի ազգի մասին և հայտարարում է. «Ես ինքս հայ եմ…Մարդիկ նայում են ինձ ու զարմանում, ես ասում են նրանց՝ «Ես հայ եմ»… Անիմաստ բացատրություն է, բայց, ինչ արած նրանք սպասում են, ես էլ ասում եմ։ Ես չեմ հասկանում, թե ինչ է նշանակում հայ կամ անգլիացի, կամ ճապոնացի լինել։ Քիչ թե շատ հասկանում եմ, թե ինչ է նշանակում այս աշխարհում ապրող մարդ լինել։ Միայն դա է ինձ լրջորեն հետաքրքրում։ Մեկ էլ՝ թենիսը։   

… Մենք փոքր ժողովուրդ ենք, և երբ մերոնցից երկու հոգի հանդիպում են, արդեն իրադարձություն է։ Մեր քաղաքական կուսակցությունները պնդում են, թե երկրագնդի վրա շուրջ երկու միլիոն հայ է ապրում, բայց մեզնից շատերը այդ կարծիքին չեն… երբ յուրաքանչյուրի դիմաց հավանական ամենաբարձր թիվը դնում, ապա բոլորը գումարում իրար և ստանում ընդհանուր մի թիվ, որը միլիոնի էլ չի հասնում։ Հետո սկսում ենք մտածել որ մեր ընտանիքները բազմանդամ են, մանկածնությունը մեզ մոտ բարձր է, մահացածությունն՝ ընդհակառակը, ցածր… սկսում ենք պատկերացնել, թե ինչքան արագ կբազմանանք, եթե գոնե մի քառորդ դար մեզ հանգիստ թողնեն, համարյա մխիթարվում ենք ու մեզ բավականին երջանիկ զգում»։

Բադալը, ինչպես  պարզվում է, ասորի է։ Նա համառոտ ուրվագծում է իր ազգի նախկին հզորությունը, որից հետո հեղինակը խոսում է իր սեփական ազգի մասին.

«- Մենք հույսով ենք ապրում։ Չկա մի հայ, որ անկախ Հայաստան չերազի։

-Երա՞զ,- ասաց Բադալը։ — Դա էլ մի բան է։ Ասորիներն այլևս երազել անգամ չեն կարող։ Դու գիտե՞ս, թե քանի ասորի է մնացել երկրի երեսին։

—Երկու- երեք միլիոն,- ենթադրեցի ես։

—Յոթանասուն հազար,- ասաց Բադալը,— …Շուտով մեր հետքն էլ չի մնա։ Եղբայրս ամերիկուհու հետ է ամուսնացել, տղա ունի նրանից։ Չէ, էլ ոչ մի հույս, դրա համար էլ աշխատում ենք մոռանալ Ասորեստանը…»։

«Մնացածն անիմաստ է», շարունակում է Սարոյանը ազգային ինքնության հզոր համոզվածությամբ. « Է, լավ, ես հայ եմ։ Բայց Մայքլ Առլենը նույնպես հայ է։ Եվ կարողանում է դուր գալ հասարակությանը , … բայց ես ցանկություն չունեմ գրելու այն մարդկանց մասին, որոնց մասին նա է գրում։ Դրանք մարդիկ չեն։ … Ճապոնացի տղան, Թեոդոր Բադալը, նրանցում կա այն, ինչը հավերժական է մարդու մեջ և հենց դա է հետաքրքիրն ու հուզողը… Նրանք միշտ կան և կլինեն, նրանք են ցեղը մարդկային, մարդու էության այն մասը, որը որչափ Անգլիայինն  է, նույնչափ էլ Ասորեստանինը, որը անհնար է ոչնչացնել, որը չի կարող ոչնչացնել ոչ կոտորածը…»։

Ավարտելով պատմվածքը՝ Սարոյանը գրում է. «Այս պատմվածքը նվիրվում է Այովային, Ճապոնիային, Հայաստանին, Ասորեստանին և մարդկային ցեղին, այդ ցեղի արժանապատվությանը, բոլոր ապրողների եղբայրությանը… Հիմա ես մտածում եմ յոթանասուն հազար ասորիների մասին, որոնցից յուրաքանչյուրն ինքնին մի մեծ ցեղ է։ Մտածում եմ Թեոդոր Բադալի մասին՝ որպես յոթանասուն հազար ու նույնիսկ յոթանասուն միլիոն ասորու, որպես ամբողջ Ասորեստանի մասին, մի մարդու մասին, որն այսօր, 1933-ին, Սան Ֆրանցիսկոյում, վարսավիրանոցի սրահում թե իր կյանքն է ապրում և թե կանգնած է որպես մի մեծ ցեղ»։

Վաղ ստոեղծագործության տարիներին գրված սույն հատվածից արդեն իսկ պարզ է, որ Սարոյանի համար ամեն մի անհատ, իր մեջ կրում է սեփական խմբի փրկությունը։ Սարոյանը ջանում է ընթերցողին ներշնչել, որ անհատի ազգային ինքնության ինքնագիտակցությունը էթնիկական խմբի պահպանության միակ ճանապարհն է։ Մեկ այլ պատմվածքում՝ «Հայաստանի Անդրանիկը», Սարոյանը պատկերում է սիրված հերոսին՝ բացահայտելու համար այն դժվար կացությունը, որում հայտնվել էր քաջարի ռազմիկը, որը մի կողմից մարմնավորում է պայքարը թուրքերի դեմ, հանուն արժանապատվության ու անկախության, մյուս կողմից էլ, ավելի սրտաշարժ, եղեռնը և Հայաստանը։

Պատմվածքի վերջում Սարոյանը խոսում է 1935 թ. Հայաստան կատարած իր առաջին ճանապարհորդության մասին։ Նա նմանեցնում է Երկիրը Սան Ջոակուին հովտին, իսկ բնակիչներին՝ Ֆրեզնոյի հայերին։ Սրտառուչ և ազդեցիկ  է պատմվածքի վերջաբանը.

«Եվ տխրությունը Հայաստանի, իր երկրի, այնքան մեծ էր իր մեջ, որ… միակ բանը, որ կարող էի հիշել Հայաստանի մասին, զորավար Անդրանիկի հանդարտ խոսելն էր քեռուս հետ տարիներ առաջ և արցունքները քեռուս աչքերում, երբ նա գնաց, և քեռուս շուրթերի ցավով լի դողը»։

Սարոյանը միշտ հարազատ պահեց Անդրանիկի հուշն ու խորհրդանիշը։ Փարիզում իր երկարամյա բնակության տարիներին, նա միշտ այցելում էր Անդրանիկի գերեզմանն ու հուշարձանը Պեր Լաշեզում, վերադարձին միշտ մի ծաղիկ կամ ինչ-որ մի բան գերեզմանից վերցրած, որպես մասունք, որ փայփայում էր իր ամենանվիրական առարկաների կողքին։ Նա երբեք առիթը բաց չէր թողնի այնտեղ լուսանկարվելու։

Քաղենք վաղ շրջանի պատմվածքներից ևս մեկ հատված. Պատմվածք, որը շատ է տարածված հայկական շրջանակներում։ Այն է՝ «Հայր և հայր», որում Սարոյանը 1935 թվականին Սովետական Միություն կատարած իր ճանապարհորդության ժամանակ Դոնի Ռոստովում հանդիպում է մի հայրենակցի։ Պատմվածքն ավարտվում է այսպես.

«Կուզենայի տեսնել աշխարհում մի ուժ, որը կարողանար կործանել այս ազգը, այս փոքր ցեղը անկարևոր մարդկանց, որոնց պատմությունն արդեն ավարտված է, որոնց բոլոր պատերազմները մղված ու պարտված են, որոնց կառույցները փշրված են, որոնց գրականությունը դեռ չի կարդացված, որոնց երաժշտությունը դեռ չի լսված, որոնց աղոթքներն այլևս լռում են։

Դե, գնացե՛ք, ոչնչացրե՛ք այս ցեղը։ Ասենք, թե նորից 1915 թվականն է։ Աշխարհում պատերազմ է։ Կործանեք Հայաստանը։ Տեսեք կարո՞ղ եք։ Հայերին քշեք նրանց տներից, վտարեք անապատ։ Այնպես արեք, որ ո՛չ հաց ունենան, ո՛չ ջուր։ Վառեք նրանց տներն ու եկեղեցիները։ Տեսեք, թե նորից չե՞ն ապրի նրանք․ Տեսեք, նորից չե՞ն ծիծաղի։ Տեսեք, նորից չի՞ ապրի ցեղն այդ, երբ դրանցից երկուսը հանդիպեն գարեջրատանը, քսան տարի անց, և ծիծաղեն ու խոսեն իրենց լեզվով։

Պատկերացնել, թե Սարոյանի ազգային ինքնությանը վերաբերող բոլոր գրվածքները նույն որակն ունեն՝ կնշանակեր լինել նույնքան անմիտ, որքան որոշ պրոֆեսորների այն կարծիքն է, թե Սարոյանի ստեղծագործությունները սենտիմենտալ են. մի դատողություն, որ գալիս է նրա ամենատարածված գործերի մակերեսային ընթերցումից։ Իր այնպիսի պատմվածքներում, ինչպիսիք են՝ «Հայրենակիցներ, հավանու՞մ եք Ամերիկան» և «Տանը՝ տաք ու խաղաղ հովտում», Սարոյանը պարզորոշ հակադրում է ավելի ավագ «հայկական» սերունդը նոր ինտեգրացված «ամերիկյան» սերնդին։ Այս նյութը բավական լավ է հակադրված Դավիթ Ստեֆան Կալոննի տպավորիչ գրքում՝ «Վիլյամ Սարոյան, Իմ բուն առաքելությունն է՝ գոյատևել»։

Ինտեգրացիայի գործընթացը միանգամայն պարզ արտահայտվում է Սարոյանի ամենաճանաչված «Իմ անունը Արամ է» ժողովածույում, հատկապես այնպիսի պատմվածքներում, ինչպիսիք են «Հռետորը», «Նռնենիները», «Խեղճուկրակ արաբը» և «Լոկոմոտիվ-38, օջիբվեյը»։ Այս վերջին պատմվածքում պատանի Արամը համարձակորեն հայտարարում է՝ «Ես ամերիկացի չեմ»։

Ազգային ինքնության վերաբերյալ Սարոյանի վաղ գրվածների մասին խոսելիս, պետք է ընդգծել նրա կապը Բոստոնի Հայրենիք ընկերության ու վերջինիս հրատարակությունների հետ։ Սա ցույց է տալիս, թե որքան խորն է նրա հայկական զգացումը։

Հավանաբար ճիշտ  է, որ Սարոյանը մուտք է գործել գրական ասպարեզ մասամբ շնորհիվ բանաստեղծությունների ու պատմվածքների, որոնք առաջին անգամ տպագրվել են 1933 կամ 1934 թվականների «Հայրենիք» օրաթերթում կամ շաբաթաթերթում՝ կրելով իր անունը և Սիրակ Գորյան կեղծանունը։ Ջեյմս Թաշջյանը հավաքելով 1934-75 թթ. «Հայրենիք» հրատարակչության խմբագիրներին գրած Սարոյանի 104 պահպանված նամակները, տրամադրել է մեզ։ Դրանք հագեցած են պերճախոս փաստերով, որոնք վկայում են այն խոր հարազատության մասին, որը նա զգում էր հայ գրականության և հայկական ազգային գոյության նկատմամբ։

Այս հավաքածուն Սարոյանի նամակների համարյա միայն հրատարակված ժողովածուն է։ «Դի Արմինըն Ռեվյու»-ում տպագրված այս նամականին ունի նաև մի բազմակողմանի առաջաբան, որ գրել է Թաշջյանը։ Այստեղ վերջինս պնդում է, թե Սարոյանը լավագույնս ընկալվում է որպես հայ գրող, ամուր կապված իր հայրենի ավանդույթներին։ Այս տեսակետը հետագայում մանրազնին ուսումնասիրության է ենթարել Թաշջյանը «Իմ անունը Վիլյամ Սարոյան է» ամթոլոգիայի առաջաբանում, մի հատընտիր, որ պարունակում է տարիների ընթացքում «Հայրենիք»-ի տարբեր համարներում տպագրված ավելի քան հարյուր պատմվածքներ ու բանաստեղծություններ։ Թաշջյանը նաև նշում է այն, ինչ ես հաճախ եմ շեշտել։ Սարոյանը ընդարձակ գիտելիքներ ուներ հայերի մասին։ Նա գիտեր նրանց հետ կապված ամեն ինչ, ոչ միայն  Միացյալ Նահանգներում, ինչպես Թաշջյանն է ասում, այլև համայն Սփյուռքում և նաև Հայաստանում։

Առաջին պահպանված նամակում (1934 թ. նոյեմբերի 9) գրված իր առաջին հաջողությունից («Ճոճաձողով սավառնող խիզախ պատանին») անմիջապես հետո, Սարոյանն ընդգծում էր վերը ներկայացված թեմաներից շատերը։

«Իսկական հայկական ոգին համարյա խենթ վճռականության ոգի է, և ես ուզում եմ, որ այն այդպես էլ մնա։ Սովորաբար շատ քիչ ժողովուրդներ են ստիպված եղել միայնակ քայլել, իսկ մեր ազգին դա հատուկ է։

Եվ եթե այսօր Ամերիկայում այսպիսի երեք կամ չորս հոգի կան, բավարար է, և ինձ հետաքրքրում են այդ երեք կամ չորսը։ Անհատը արտահայտությունն է իր ցեղի, նա է իր ազգին հաղորդում իմաստ, արժանապատվություն, կորով և կարողություն ՝ տառապելու ու դեռ էլի ամբողջական մնալու, ողբալու ու դեռ էլի ուրախանալու, արտասվելու ու դեռ էլի ծիծաղելու համար։ Ես չգիտեմ, թե ինչի է ընդունակ մարդկային խումբը, իսկ խումբ ասելով ես հասկանում եմ այս երկրում մոլորված, շփոթված հայերի ամեն մի խումբ՝ քաղաքական, կրոնական և հասարակական։ Ես ատում եմ ամբոխը։ Ինձ համար խաժամուժի պայքարը ապուշություն է։ Ինձ համար համայնքի աղոթքը հիմարություն ու աստվածանարգություն է։ Ինձ համար քաղաքական ճարտասանությունը կեղծ ու էժանագին են։ Ինձ համար զանազան իրադարձությունները հեգնեցուցիչ ու զզվելի են։

Ինձ հետաքրքրում է մեծ և ոչ թե փոքր Հայաստանը։ Ինձ հետաքրքրում է իմ ժողովրդի փառահեղությունը, որ փթթում է միայն իր անձը գիտակցած և այդպիսով հարազատ ժողովրդի փառահեղությունը, որ փթթում է միայն իր անձը գիտակցած և այդպիսով հարազատ ժողովրդին գտած մարդու սրտում ու մտքում։ Ես վստահ եմ, որ եթե Ամերիկայում կա այսպիսի երեք կամ չորս հայ, նրանց չի կարող կործանել ամբոխը, որովհետև այս մարդիկ հարություն կտան մեծ Հայաստանին, այն Հայաստանին, որին ոչինչ չի կարող ջնջել երկրի ու կյանքի երեսից, այն Հայաստանին, որը ես ինքս եմ, և որին սիրում եմ։

…Գիտեմ, ինձ կկշտամբեն ինձնից մեծերը, և ես սիրով կընդունեմ նրանց քննադատությունը առանց ցավի ու դառնության։ Ես իմ անունից եմ խոսում, իմ մեջ ի՛մ իսկ հայտնաբերած Հայաստանի անունից, որին գուրգուրել ու կյանք եմ տվել։ Ես խոսում եմ մեծ Հայաստանի անունից, և եթե կա ավելի փոքր Հայաստան, ես հրաժարվում եմ ճանաչել այն։ Ես հրաժարվում եմ այդ Հայաստանը լինելուց, եթե դա իմ իմացած ու սիրված Հայաստանը չէ, այն Հայաստանը, որ տենչում եմ մկրտել»։

Սարոյանը անմասն նվիրված էր իր հայկական ինքնությանը։ Բացի այդ, ապշեցուցիչ է նաև այն, որ նա պնդում է, թե անհատն է ժողովրդի կենցաղային ընդհանուր կերպարի՝ էթնոսի կրողը, այն էլ՝ այն անհատը, որը և հաճախ հավաքական զանգվածի հետ հակասության մեջ գտնվող տարր է։ Թեև բացեր կան, բայց Սարոյանը մինչև վերջ էլ մնաց հավատարիմ ու համահունչ համայնքի նոր պրոբլեմներին։ 1975 թվականի հոկտեմբերի 10-ին գրված իր նամակում ասում է.

«Շատ հուզիչ է, որ հայ-ամերիկյան կենտրոններն ու ընկերությունները սկսում են բողբոջել։ Նման բաները ընդամենը 20 տարի առաջ միայն հեռանկարային հնարավորություն էին, որոնք պահանջում էին մեծ աշխատանք։ Եվ հանկարծ՝ ավելի երիտասարդ հայերը և հենց կիսահայերը, որոնք բոլորովին անտեղյակ են իերնց պատմությանը և ինքնությանը , սկսեցին տենչալ լինել այն, ինչ իրականում կան։ Այստեղից էլ՝ հրատարակությունները, կենտրոնները, դպրոցները, եկեղեցիները, հասարակական ընկերությունները, դաշտագնացությունը, ծերունի հայրենակիցների ճջախ այցելելը, պարերը՝ հին հայրենի ու ամերիկյան, մարմնի ու հոգու առողջությունը, և վերջապես այս երիտասարդների հաջողությունը ամերիկյան կյանքի բոլոր բնագավառներում՝ բոլոր մասնագիտություններում, գիտության մեջ, բժշկության, արվեստներում և ընդհանրապես ինչի որ ձեռք են զարնում։

Եվ ինչու՞ ոչ։ Հայն իր բնույթով արագաշարժ է, իսկ հետաքրքրասիրությունն ու վստահությունը մղում են նրան դեպի բոլոր տեսակի ստեղծարար գործունեությունները։ Բոստոնի այս նոր համայնքի կենտրոնը միայն մի մասն է այն ամբողջ կենսունակության, ձգտման և հոգեկան ու մարմնական կարողության վերելքի։ Կեցցե Հայաստանը»։

Տիգրան Կույումջյան «Վիլյամ Սարոյանը և հայկական  էթնիկական փորձը Ամերիկայում» ԱՄՆ, Ֆրեզնո