2006 թվականի օգոստոսի 25-ին 87 տարեկանում մահացել է անվանի հայ գրող և բանաստեղծուհի Սիլվա Կապուտիկյանը։
«Չլիներ ծովը, երկնքի պատկերը երկրի վրա չէր լինի, չլիներ քո պոեզիան՝ շատ խավար կլիներ մեր երկիրը»,- Սիլվա Կապուտիկյանի մասին ասել է Ավետիք Իսահակյանը:
Նրա պոեզիային բնորոշ էին ազգային նկարագրի շեշտվածությունն ու քաղաքացիական խիզախությունը։ Նրա հրապարակախոսական գործերում Հայաստանը հայ ժողովրդի հարատև գոյատևման միակ գրավականն էր։
«Հրապարակախոսությունը երևան է գալիս ոչ լավ կյանքից, և քանի որ հայոց կյանքը միշտ ընթացել է սոցիալական, բարոյական, քաղաքական սառն ու պղտոր ջրերում, հրապարակագրությունը եզանում դարձել է անհրաժեշտ ներկայություն՝ արատներից մաքրել կյանքն ու հասարակություն, բուժել-առողջացնել նրանց»։
Նորայր Ադալյանի այս միտքը շատ բնութագրական է Ս. Կապուտիկյանի հրապարակախոսությանը՝ մերթ խիստ ու դատապարտող, մերթ խրատական ու ցավող, բայց միշտ անաչառության ձգտող, միշտ վատին չհամակերպվող, միշտ համարձակ։ 1971 թ. ապրիլին սովետահայ գրողների 6-րդ համագումարում ունեցած ելույթում բանաստեղծուհին ձևակերպում է իր ստեղծագործական գործունեության ուղենիշը. «Գրողը իր ողջ էությամբ ձուլված է ժողովրդի կյանքին … պատասխանատու է նրա և՛ լավի, և՛ վատի համար, հետևաբար այդ կյանքում կատարվող ամեն մի մանր ու մեծ տեղաշարժ, նկատվող ամեն մի երևույթ կարող է դառնալ… գրողի ուշադրության առարկան, ուրախացնի կամ մտահոգի նրան»։ Սրանք ժողովներում հնչող սովորական խոսքեր չէին. Կապուտիկյանն իրոք այդպես էր մտածում և գործում։ Ժամանակին նրա ստեղծագործության մասին Պ. Սևակն ասում էր. «Նա դելֆինի պես նավի առջևից է լողում և ոչ թե ետևից։ Նա չի քծնում ժողովրդին, այլ սիրում է և որովհետև սիրում է՝ ձգտում է բարձրացնել նրան»։
Ետխորհրդային շրջանում լույս տեսան Կապուտիկյանի հրապարակախոսական երեք ժողովածուներ՝ «Էջեր փակ գզրոցներից», «Չեմ կարող լռել» և «Վերջին զանգ», որոնցում հստակորեն պատկերում են այն հիմնական խնդիրները, որոնք հուզել են գրողին։
Այսպես, 1980-ականների վերջին Կապուտիկյանը մեծ ոգևորությամբ է ընդունում Արցախը Խորհրդային Հայաստանին միավորելու գաղափարը՝ դառնալով արցախյան շարժման ոգեշնչողներից մեկը։ Շեշտենք՝ Խորհրդային Հայաստանին։ Նա վերհիշում է 1988 թվականի փետրվարի 20-ի առաջին զրույցը. «… Այդ ոչ մեծաթիվ բազմության մեջ արդեն զգացվում էր այն լարված, մի բութ դարձած զսպանակը, որ պիտի պայթեր՝ անպայման տակն ու վրա անելով ամբողջ հրապարակը, Հայաստանը, ամբողջ Հայաշխարհը»։ Այդ ժամանակաշրջանում նա հասարակական-քաղաքական բուռն գործունեություն է ծավալում ի նպաստ ղարաբաղյան խնդրի արդար լուծման։ Բազմաթիվ ելույթներ է ունենում տարբեր կարգի ու մակարդակի համաժողովներում, համագումարներում, բազմաթիվ դիմումներ, նամակներ հասցեագրում պետության կենտրոնական ղեկավար մարմիններին, հանդիպում կենտկոմի բարձրաստիճան պաշտոնյաների հետ։ Կապուտիկյանն այն համոզմանն էր, որ հայ ժողովուրդը պատմականորեն կապված է Ռուսաստանի հետ, կապված է կրոնական դավանանքով, մշակույթով։ «Ես դեմ էի Խորհրդային Միության կազմից Հայաստանի հապշտապ դուրս գալուն, քաղաքական, ազգային կրքերի ծայրաստիճան բորբոքելուն, անընդմեջ միտինգներին, անժամկետ գործադուլներին…»։ Հարցազրույցներից մեկում Սիլվա Կապուտիկյանը, ի պաշտպանություն իր դիրքորոշման, մեջբերում է Հայաստանի Հանրապետության առաջին վարչապես Հովհաննես Քաջազնունու «Թուրքիա՞, թե՞ Ռուսիա» աշխատությունից մի հատված, որում Քաջազնունին պնդում է, որ «Հայաստանը կարող է ապրել միմիայն Ռուսաստանին կառչած, ուրիշ քաղաքական հեռանկար չունի նա»։ Գրողը մեծագույն պատասխանատվություն էր զգում իր ժողովրդի առջև՝ նրան փորձությունների չտանելու և ղարաբաղյան խնդիրը հնարավորինս արագ, անցնցում և սահմանադրական միջոցներով իրականացնելու հարցում։
Հենց ղարաբաղյան խնդրի լուծման շուրջ ունեցած տարաձայնությունների ու պատկերացումների տարբերության հետևանքով նրա և Շարժման առաջնորդների ճանապարհները հեռանում են իրարից։ Վերջնական խզումը տեղի է ունենում 1988 թվականի սեպտեմբերյան ցույցից հետո, երբ ցուցարարները հրաժարվում են լսել Կապուտիկյանի՝ սթափության, հավասարակշռության և զսպվածության կոչը։ Ամբողջ հոգով արցախյան ազատամարտի կողմնակիցը լինելով՝ գրողն ակամա հայտնվում է «ընդդիմադիր» դաշտում՝ այն պատճառով, որ կողմնակից էր «վերակառուցման շրջանակներում հարցի քաղաքական լուծմանը»։ Թեպետ հետո ինքն էլ խոստովանում է, որ վերակառուցում կոչվածը խաբեություն էր, այնուամենայնիվ, նրա համոզմամբ, «ամենից դժվարը չհավատալն էր»։
Նրա այս, ինչպես նաև հետագա տարիների հասարակական-քաղաքական գործունեության վերաբերյալ իրարամերժ տեսակետներ կան։ Կապուտիկյանը նշում է, որ իրեն մեղադրում են բոլոր կողմերից. «տնեցիները»՝ չափազանց ակտիվության համար, և համապատասխան օրգանները՝ «նացիոնալիզմ հրահրելու համար»։ 1990 թվականին Հայաստանի Գերագույն խորհրդի պատգամավորության թեկնածու առաջադրված բանաստեղծուհու հետ հանդիպման ժամանակ ընտրողները մեղադրանքներ պարունակող սուր հարցադրումներ են անում, որոնք չափազանց վշտացոնւմ ու մտահոգում են նրան։ «Այս երիտասարդներն իրո՞ք այդքան անտեղյակ են իմ կյանքին ու գործին», դառնությամբ մտորում է նա, և հաստատապես վճռում «ի մի բերել կյանքի տարբեր տարիների այն դրվագները, որոնք ներշնչում են բացճակատ նայելու ոչ միայն… անտեղյակ դահլիճին, այլև ինչ-որ չափով պարզերես են անում անցյալ սերունդներից հաշիվ պահանջող գալիք ժամանակների առջև»։ Նաև այդ նպատակով է հարցազրույցներում գրողը հաճախակի մեկնաբանում իր այս կամ այն գործողության, ելույթի, հրապարակման պատճառները, վերլուծում, համադրում փաստերը՝ իրականության ճիշտ պատկերը ստանալու համար։
Չհասկացվածությունը ուներ տարբեր պատճառներ։ Ս. Կապուտիկյանը անընդունելի է համարում սերունդների ժառանգականության դեմ ընդվզելու, անցյալը լիովին ժխտելու, խորհրդային տարիների ձեռքբերումները փնովելու այն համատարած մտայնությունը, որ լայնորեն տիրում էր անկախության առաջին շրջանում։ Ըստ այդմ՝ նրան մեղադրում էին, թե իդեալականանում է խորհրդային կարգերը։ Սա իսկական հոգեկան դրամա էր մի մտավորականի համար, որը միշտ էլ եղել է «ռեժիմի» քննադատողներից մեկը՝ նույնիսկ ժամանակին համարվելով այլախոհ. «Կենտրոնական մամուլում հայտնվեց մշակույթի գործիչների մի ցուցակ, որոնք նույնիսկ վերակառուցման օրերին «արժանացել էին» ՊԱՀ-ի հատուկ հսկողությանը։ Ցուցակում փառավորապես տեղ էր գրավել նաև իմ ազգանունը»,- նշում է նա։ Ընդունելով գաղափարական կաշկանդումների ու անձի ազատության սահմանափակումների ծանր հետևանքները խորհրդային մտավորականության վրա, միաժամանակ, կապուտիկյանը անհերքելի է համարում այն, որ անգամ այդ պայմաններում կառուցվեց Հայաստանը՝ հայի հայրենիքը, տնտեսական մեծ փոփոխություններ տեղի ունեցան, զարգացան մշակույթն ու արվեստը։ Նա ընդդիմանում է այն մեղադրանքներին, որ իբր «Խորհրդային Հայաստանում ապրել են միայն ստրուկներ, ստրկամիտներ, որոնք ոչինչ չեն ստեղծել, այլ միայն ավերել են, քծնել…»։ Նման մտայնությունն ու տրամադրվածությունը հրապարակախոսը համարում է մի ողջ սերնդի դեմ ուղղված ծանրագույն վիրավորանք։ Դա նշանակում է չգնահատել այդ սերնդի տառապալից աշխատանքը, առանց որի հնարավոր չէր երկրի վերականգնումն ու աճը։ Իր բանաստեղծություններից մեկի «Որ մոլորվել եք դուք ազնվաբար» տողը նա անչափ բնութագրական է համարում իր ժամանակակիցների համար՝ բնականաբար նկատի ունենալով գաղափարական մոլորությունները։ Խորհրդային կարգերի օրոք իր հայրենիքի վերականգնումը տեսնելով, դրա եռանդուն մասնակիցը լինելով՝ Կապուտիկյանը պիտի դժվարությամբ համակերպվեր այդ համակարգի փլուզմանը, որին հետևած իրադարձությունները տագնապալի էին։ Եվ որքան էլ գրողը բնականորեն ու բանականորեն ընդուներ, որ «փլուզումը բոլոր հեղափոխությունների օրենքն ու տրամաբանությունն է», այնուհանդերձ այդ «օրենքին» նա ընդդիմացել է ողջ էությամբ, երբեմն՝ ուժգին զայրույթով, երբեմն՝ դառնությամբ, բայց միշտ հանդես բերելով սթափ վերլուծական մտածողություն, միշտ փորձելով կանխարգելել հնարավոր վտանգավոր հետևանքները։
Վերջին շրջանի իր հրապարակախոսության մեջ Կապուտիկյանը հաճախ է անդրադառնում ժողովրդի և մտավորականության՝ ետխորհրդային տարիներին ձևավորված փոխհարաբերությանը։ Երկրում տիրող ծանր պայմաններում ժողովրդին սատարելու, առաջնորդելու գործում Կապուտիկյանը կարևորում է հայ մտավորականության դերը։ Նա անընդունելի է համարում այն փաստը, որ երկրի համար բախտորոշ ժամանակաշրջանում միավորվելու, համախմբվելու փոխարեն հայ մտավորականությունը դուրս մնաց դեպքերի հորդահոս ընթացքից, դարձավ որ միայն անմիաբան, այլև չեզոք ու անտարբեր։ 1994 թվականին գրողների համագումարում նա ահազանգում է, որ մեզանում գոյություն ունի մտավորականության բևեռացում։ Նրա մի մասը վերածվել է իշխանությանն սպասարկող մարմնի, որոշ մասն էլ դժվարությամբ հոգում է իր սոցիալական խնդիրները։ Նույն համագումարում Կապուտիկյանը նշում է, որ նույնիսկ խորհրդային բռնապետության տարիներին բազմաթիվ արգելքների ու ճնշումների ընդդիմանալով՝ հայ մտավորականությունը ծառայեց համազգային շահին.«Մեր հոգին, թեև երբեմն ընկրկեց, տեղի տվեց, անցավ ընդհատակ, սակայն, ամբողջության մեջ, մնաց անշիջանելի»։ Այդ «անշիջանելի» ոգին էր, որ բռնկվեց արցախյան շարժման սկզբում՝ ոտքի հանելով հայ ժողովրդին։ Ղարաբաղյան շարժման առաջին շարքերում կանգնած էին հայ մտավորականները, նրանց թվում և Կապուտիկյանը։ Գրողի համոզմամբ՝ մտավորականության դերը մեծ է հատկապես ժողովրդի համար շրջադարձային պահերին, երբ ժողովուրդը հոգեկան լիցքերի կարոտ ունի, և միայն «հաց ու աշխատանք» ապահովելը, որքան էլ դա առաջնային պահանջ լինի, քիչ է հոգեղենությամբ ապրող հայի համար։ «Այն ժամանակ, երբ դեռ շարունակվում են ղարաբաղյան հակամարտություններն ու գնալով ադրբեջանական քարոզչությունը դառնում է ավելի լկտի ու հարձակողական,… որքա՞ն բարոյական կլինի, եթե հայ գրողն ու արվեստագետը, բերանը ջուր առած՝ քաշվի մի կողմ…»,-հարցնում է նա։ Կապուտիկյանը հիշեցնելով, թե ինչպիսի՛ առանցքային դեր ուներ մտավորականությունը, մասնավորապես գրողները, »թե՛ 88 թվականին նախորդող՝ ժողովրդի մեջ հայրենասիրության կրակը հրահրելու և թե՛ 88-ի փետրվարից ծավալված ազգային-ազատագրական շարժման օրերին», ցավ է ապրում, որ, ստանձնելով ջահակրի դեր, մեր մտավորականությունը, սակայն, աստիճանաբար դուրս մղվեց Շարժումից։ Իսկ նրանց կողմից ստեղծված «Ավագների խորհուրդը», որի նպատակը «վերակառութցմանը սատարելն» ու ղարաբաղյան խնդիրը օրինական, «քաղաքացիական» ճանապարհով լուծելն էր, դիտվեց իբրև Շարժմանը խոչընդոտող մարմին։ «Ժողովրդի հարգված մեծերի… ելույթները մամուլում, հեռուստատեսությամբ, նրանց՝ ողջախոհության կոչող, ժողովրդին մի նոր փորձությունից ետ պահել ցանկացող խոսքերը մնում էին համարյա անհետևանք։ Մենք կորցրել էինք կյանքի վրա ազդելու լծակները»։ Հետագայում, նշում է Կապուտիկյանը, չհասկացվածության պատճառով, ցույցերի ժամանակ հաճախակիանում են «մտավորականությանը վարկաբեկելն ու մեղադրելը ստրկամտության, ծախվածության, ժողովրդին դավաճանելու…մեջ»։
Ետխորհրդային շրջանի մյուս մեծ հիմնախնդիրը, որին շատ է անդրադարձել Ս. Կապուտիկյանը, արտագաղթն է։ Գրողը նշում է, որ, ձեռք բերելով «բոլոր դարերում, բոլոր գիր ու մատյաններում գովերգված, տենչալի դարձած ազատությունը», հատկապես ,այդ տարիներին եղած ցավալի չափազանցումներ, որոնք խորապես ազդեցին ժողովրդի ճակատագրի վրա, տեղի տվեցին քաղաքական և բարոյահոգեբանական անասելի կորուստների՝ թե՛ երկրի ներսում, թե՛ երկրից դուրս»։
Այդ կորուստներից ամենասարսափելին, ըստ Կապուտիկյանի, մարդկային ռեսուրսներն են։ Երկար տարիներ նվիրվելով Հայրենիք-Սփյուռք կապերի ամրապնդման գործին, որտերիրի հայության համար կատարելով «հոգեկան մագնիսի» դեր՝ հրապարակախոսը ահազանգում է հայության համար սպառնալիք դարձած նոր աղետի՝ Հայաստանի հայաթափման մասին։
1996 թ. «Հայաստան» թերթին տված Հարցազրույցում Կապուտիկյանը նշում է, որ երբեք արտագաղթի աղետավորությունն այդպես կոնկրոտ, «առարկայացած» չէր զգացել։ Նրա կարծիքով արտագաղթի պատճառը միայն տնտեսական ծանր կացությունը չէ, այլ բարոյական ճգնաժամը, «խորը խաբվածությունն ու հիասթափությունը գաղափարների, իշխանավորների վարքուբարքից»։ «Որտեղ հաց, այնտեղ կաց» արատավոր կենսափիլիսոփայությունը մարդկանց մտածողության մեջ դարձել է գերիխող, ինչի հետևանքով Հայաստանն օրեցոր հայաթափվում է։ Ի տարբերություն։ Ի տարբերություն որոշ շրջանակներում Հայաստանը լքողների նկատմամբ գոյություն ունեցող քննադատական վերաբերմունքի՝ Կապուտիկյանը չի շտապում պարսավել նրանց։ «Մեղադրել սրան կամ նրան՝ նշանակում է խնդիրը շատ պարզունակացնել»,- համոզված է գրողը, հատկապես երբ խոսքը վերաբերում է ազգին նվիրյալ գիտնականների ու մտավորականների արտահոսքին։ Կապուտիկյանի համոզմամբ այդ երևույթը ազգի մտավոր ներուժին ուղղված մեծ հարված է։ Նա արտագաղթը սոսկ աշխարհագրական տեղափոխություն չի համարում։ Երևույթն իր խորքում աղետալի դրսևորումներ ունի, հայը հեռանում է ոչ թե Հայաստանից, այլ հայությունից, պարպվում հայեցի ոգուց, օտարվում Արարատից։ Խորհրդային տարիների դրական երևույթներից մեկը համարելով ցաքուցրիվ հայության համախումբը Խորհրդային Հայաստանում՝ հրապարակախոսը դառնությամբ արձանագրում է, որ հայը Հայաստանից «հոսում է» ինչպես ջուրը ծորակից։ «Համազգային մի ողբերգություն է սա՝ այս օրըստօրե սաստկացող արտագաղթը, որը կլանում-տանում է մեր զավակներին…, և որի մասին պետք է տագնապի փող հնչեցնել, ազդարարել, կանչել, գոռալ, սակայն ոչ միայն անհատաբար և ոչ միայն անհատի վրա, այլ հարկ է ոտքի ելնել ազգովին՝ մեծից մինչև փոքրը, ղեկավարից մինչև գիտնականը, գրողը, արվեստագետը,…վեր հանել դրա պատճառները և միջոցներ որոնել՝ ինչ գնով էլ լինի կանխելու…մեր հայրենիքի ապագան գոյությանը սպառնացող այդ տևական երկրաշարժը»։ Հրապարակախոսի համոզմամբ դա կարող է տեղի ունենալ միայն այն ժամանակ, որբ «մարդու և պետության միջև հաստատվի փոխըմբռնում և փոխվստահություն»։
Կապուտիկյանին մեծապես հուզում էին նաև Հայաստանի և Սփյուռքի հայկական գաղթօջախների համագործակցության խնդիրները։ Քաջածանոթ լինելով Սփյուռքին, ուղեգրություններում հանգամանալից անդրադառնալով սփյուռքահայության կյանքին և Հայաստանի հետ ունեցած նրա հարաբերություններին՝ Կապուտիկյանը փաստում է Հայրենիք-Սփյուռք փոխհարաբերություններում, նաև սփյուռքահայության հոգեբանության մեջ նկատվող մի շարք փոփոխությունների մասին։ Գրողը նշում է, որ տարբեր են սփյուքահայի և հայաստանաբնակ հայի պատկերացումներն ու սպասելիքները Հայաստանի անկախության վերաբերյալ. «Ապրելով օտար երկրում, սփյուռքահայը կարիք ունի ինքնահաստատման, կարիք ունի հպարտանալու օտարների մոտ, որ վերջապես ինքն էլ տեր է ազատ ու անկախ հայրենիքի…»։Բայց մեկ բան է ապրել՝ «ճաշակելով անկախության դառը պտուղները», մեկ այլ բան՝ դրան հեռվից հետևելը։ Այդ պատճառով էլ արտերկրի հայի համար հեշտ է մեղադրել մեզ, երբ չենք ցանկանում ցրտից ճաքճքած տան պատից կախել Հայաստանի Հանրապետության նախագահի լուսանկարը։ Այս և նմանօրինակ բազմաթիվ հարցերի վերաբերյալ տարակարծությունները պատնեշ են ստեղծում հայության երկու հատվածների միջև։ Իսկ նոր թափ ստացած արտագաղթը «զգալիորեն փոխել է Սփյուռքի պատկերը՝ առաջացնելով ներազգային նոր շերտավորումներ, Սփյուռքի հետ գործակցելու նոր, ժամանակակից եղանակներ»։
Գրողն անդրադառնում է նաև այդ ժամանակաշրջանի ղեկավարության «ռացիոնալ ու պարզունակ մոտեցմանը», որի արդյունքում Սփյուռքը դիտվում է իբրև նյութական օգնություն ստանալու միջոց։ Ի դեպ, այս մոտեցումը նա բազմիցս քննադատել է նաև վերջին տարիներին. «Սփյուռքը միայն Քըրք Քրքորյան և Վաչե Մանուկյան չէ, միայն «Հայաստան» հիմնադրամին դոլար մուծող դրամարկղ չէ»,- պնդում է նա՝ համոզված լինելով, որ Սփյուքոին նախ և առաջ անհրաժեշտ է հայրենիքի հետ հոգեկան մերձություն, առանց որի Հայաստան-Սփյուռք հարաբերությունները կզրկվեն բովանդակությունից ու խորքից։ Կապուտիկյանն անդրադառնում է խորհրդային տարիներին «հեռավոր ափերի վրա հայությունը, հայ պատմությունը, մշակույթն ու լեզուն պահելու-պահպանելու» Սփյուքի «հերոսական ճիգերին» և փաստում, որ այսօր «անողոք է ուծացման թվաբանությունը», որին դիմառնելու համար պետք է «մեր նորօրյա կացության հոգեպաշարի մեջ ավելացնել հեգեկանություն , հոգեկան դիմադրողականության շերտեր»։
Այսպիսով, ամփոփելով Ս. Կապուտիկյանի՝ ետխորհրդային շրջանի հրապարակախոսության ընդհանուր բնութագրական կողմերը և արծարծված հիմնախնդիրները, կարող ենք արձանագրել, որ բանաստեղծուհին ընդհանուր առմամաբ հավատարիմ մնաց դեռ խորհրդային տարիներին որդեգրած իր հիմնական սկզբունքներին՝ լինել անաչառ, համարձակ, երևույթները դիտել չանձնավորված, անտարբեր չմնալ հասարակական հնչեղության ոչ մի խնդրի նկատմամբ և այլն։ Նա երկրի առջև ծառացած բոլոր մարտահրավերների ու հիմնախնդիրների լուծման հարցերում առաջնահերթորեն կարևորում էր մտավորականության կեցվածքն ու դերակատարումը՝ համարելով նրան ազգային ոգու ու հայրենասիրության կրակը վառ պահելու համար ամենապատասխանատու ուժը։ Բացի այդ՝ նա շարունակեց Հայրենիք-Սփյուռք փոխհարաբերությունները արակական աելի բարձր՝ «հոգեկան մերձության» հարթություն տեղափոխելու իր տասնամյակների գործունեությունը։ Ս. Կապուտիկյանը համոզված էր, որ համազգային խնդիրները ովելի դյուրին կարելի է լուծել միայն Հայրենիքի ու Սփյուռքի կարող ուժերի ջանքերի միասնական ու համածմբված գործադրմամբ։
Գ. Վ. Հակոբյան՝ «Սիլվա Կապուտիկյանի հրապարակախոսությունը ետխորհրդային շրջանում»