Հայկական ռազմուժի կանխարգելիչ հաղթական հարվածը Տավուշում, կարծես, խառնեց շատերի քարտերը՝ դրսում թե ներսում: Թերևս կարող ենք ենթադրել, որ հայկական կողմի նախաձեռնողականությունն անսպասելի էր որոշ՝ նախապես մշակված ծրագրերի տեսակետից, որոնք միգուցե ներառում էին նաև ռազմական գործողությունների վերսկսում, բայց ա՛յլ ուղղությամբ և մի քիչ ա՛յլ ժամկետներում: Հատկանշական է, օրինակ, այս առումով ռուսական փորձագետներից մեկի արձագանքը, որը Տավուշյան «պատերազմն» անվանում է «առեղծված», որին «դժվար է տրամաբանական բացատրություն գտնել», ինչը նշանակում է, որ գործողությունն անսպասելի էր և անկանխատեսելի դրսի համար:
100 տարի առաջ և այսօր
Տավուշյան գործողությանը հետևած իրողություններից, թերևս, առավել ուշագրավն ու տարօրինակը Թուրքիայի գործոնի ակտիվացումն էր՝ թե՛ խոսակցությունների, թե՛ կոնկրետ գործողությունների մակարդակում:
Սրանից ուղիղ 100 տարի առաջ՝ 1920 թվականի հուլիսին հայկական զորքերը նույնպես կանխարգելիչ ռազմական գործողություններ էին իրականացնում, որոնք կոչված էին կանխելու ռուսական-բոլշևիկյան և թուրքական-քեմալական ռազմուժերի միջև կապի ստեղծմանը Նախիջևանում: Այս կանխարգելիչ մարտավարության շրջանակում հայկական զորքերը 1920-ի ամռանը հերթով վերամիավորում Հայաստանի հետ թուրքաբնակ շրջաններից՝ Զանգիբասարը (ներկայիս Մասիսը), Վեդին և Դավալուն (ներկայիս Արարատը), այլ տեղանքներ՝ Սևանի արևելյան ափը, և արագ դուրս են գալիս ներկայիս Նախիջևանի հանրապետության սահման: 1920-ի հուլիսի 14-ին հայկական զորքերը հասնում են Գայլի Դրունք կոչված տեղանքը, ազատագրում են Շարուրի դաշտը, և հասնում մինչև Շահթախթ կայարանը՝ վերամիավորելով Հայաստանին այսօրվա Նախիջևանի հանրապետության տարածքի մոտ կեսը: Նախիջևանի թուրքերը հաշտություն են խնդրում և հատուկ պատվիրակություն ուղարկում Երևան: Մինչ այդ՝ հայկական զորքի շարժմանը զուգահեռ՝ ռուս-ադրբեջանական զորքերն արևելքից մտնում են Գորիս՝ նպատակ ունենալով նույնպես դուրս գալ Նախիջևան, ինչն էլ անում են՝ օգտվելով Նախիջևանի թուրքերի հետ հայերի բանակցությունների շնորհիվ առաջ եկած ռազմական գործողությունների հապաղումից: Հետագայում՝ մինչև 1920 թվի նոյեմբեր հայկական և ռուս-ադրբեջանական զորքերի սահմանը մնում է այդ նույն գծի վրա՝ հայերի վերահսկողության տակ էր Շարուրը մինչև Շահթախթ, իսկ ռուսների՝ այսօրվա Նախիջևանի հանրապետության մնացած մասը:
Այսօր՝ ուղիղ 100 տարի անց՝ հայկական զորքի փոխարեն Թուրքիայի բանակն է մտնում նույն Նախիջևան՝ թուրք-ադրբեջանական լակնածավալ զինավարժությունների դրոշի տակ:
Ի՞նչ է տեղի ունենում:
Կինոյի սկիզբը
Զարմանալիերոն՝ Տավուշի ռազմական գործողություններին զուգահեռ մեզ ակտիվորեն հրամցվում է թուրքական միջամտության թեման:
Նախ ռազմական գործողությունների սկզբից եղան Թուրքիայից պաշտոնական հայտարարություններ՝ Ադրբեջանին սատար կանգնելու մասին: Հետո եղավ Ադրբեջանի ՊՆ պատվիրակության այցն Անկարա, հանդիպումը Թուրքիայի ՊՆ-ի հետ և համապատասխան նոր հայտարարություններ: Թուրքական հայտարարություններին ի պատասխան եղան ռուսական պաշտոնական անուղղակի արձագանքներ, օրինակ Ռուսաստանի ԱԳՆ հայտարարությունը: Վերջապես՝ արդեն հիշատակված թուրք-ադրբեջանական զորավարժությունները, այդ թվում Նախիջևանում, և թուրքական բանակի խորհդանշական մուտքը Նախիջևան: Սրանց մասին մամուլում շատ է խոսացվել՝ չենք մանրամասնում:
Իրավիճակն ավելի նուրբ է դառնում, եթե վերհիշենք ևս մի քանի դետալ վերջին աղմկալից իրադարձություններից: Նախ՝ հայկական ծագմամբ ռուս գործիչ Մարգարիտա Սիմոնյանի հայտնի գրառումը: Մի կողմ թողնելով դրա անհամարժեք զգացմունքայնությունը և փաստարկների բացառիկ անտրամաբանությունը, ինչն, ի դեպ, ամենեևին էլ պատահականություն չէ, այլ կիրառվող տեխնոլոգիայի մաս, որի նպատակն է՝ հունից հանել խոսքի հասցեատիրոջը և համապատասխան հակազդեցություն ստանալ, մի կողմ թողնելով, ուրեմն դա, ի՞նչ ունենք որպես հիմնական ուղերձ, չոր մնացորդ: Ուղերձը հետևյալն է՝ իբր հայերը նեղն ընկած, աղիողորմ օգնություն են խնդրում Ռուսաստանից՝ պաշտպանելու և փրկելու իրենց թուրքական վտանգից: Իբր արդեն երևում են թուրքական յաթաղանները, և ջարդերի ուրվականը: Եվ իբր, չնայած հայկական իշխանության ծայրահեղ անշնորք վարքի ռուսների նկատմամբ, Ռուսաստանը միևնույն է այս անգամ էլ կփրկի հայերին ։
Նման անհամարժեք պնդումներն զգացմունքային հակադարձ տալն անիմաստ է, պետք է սառնասրտորեն հասկանալ դրանց հնչեցնելու նպատակը:
Ռուսազգի գործչի այս հայտարարության մեջ տարօրինակը հենց այն է, որ նկարագրվում է մի իրավիճակ, որը փաստացի չկա՝ Հայաստանը չի դիմել Ռուսաստանին իրեն փրկելու կոչով, հայկական բանակը հաջողությամբ իրացնում է Հայաստանի պաշտպանությունը, և նույնիսկ նախաձեռնողական մարտավարություն է կիրառում, բարձունքներ է ազատագրում, հայ հանրության գերակշի մեծամասնությունը վստահում է իր բանակին և այլն: Ճիշտ է «ֆեյսբուքյան մակարդակում» եղել են մի քանի հարցադրումներ և կոչեր ՀԱՊԿ-ի հետ կապված, բայց դրանց մեծ մասը եղել են հռետորական բնույթի:
Իմիջայլոց նշեմ, որ երբ հուլիսի կեսերին գրել էի նրա մաիսն, որ պետք չէ անհարկի տաքացնել բա «ո՞ւր է ՀԱՊԿ»-ը թեման, հենց այս հեռանկարը նկատի ունեի՝ իսկ ի՞նչ են անելու նման կոչեր հնչեցնողները, եթե հանկարծ ու «ՀԱՊԿ»-ը համաձայնի ու գա մեզ «փրկելու» այնտեղ, ուր մենք բացարձակապես որևէ փրկության կարիք չենք զգում, քանզի ինքնուրույնաբար ապահովում ենք մեր անվտանգությունը՝ Ադրբեջանի սահմանին: Այժմ արդեն ակնհայտ է, որ ՀԱՊԿ-ը կանչելու թեման պետք էր ավելի շատ հենց ռուսական կողմին՝ որպես մաս իր քաղաքական և քարոզչական սցենարների:
Բայց եթե Սիմոնյանի գրառման մեջ նկարագրած իրավիճակը չկա, ապա ինչո՞ւ է այդուհանդերձ դա ներկայացվում որպես գոյություն ունեցող, այն էլ այնպես, որ ըստ էության ողջ գրառման հիմնական, առանցքային կետն է:
Շատ պարզ պատճառով՝ որովհետև այդ գրառման հեղինակերի նպատակը հենց այդպիսի իրականության գոյության պատրանքի ստեղծումն է, դրա վիրտուալ գոյության ապահովումն է: Այսինքն՝ խնդիր է դրված անպիսի իրավիճակ կամ իրավիճակի պատրանք ստեղծել, իբր հայերը ստիպված աղիողորմ դիմում են Մոսկվային՝ փրկության խնդրանքով:
Եվ սա դեռ սկիզբն է այդ «կինոյի»:
Բարի Մոսկվան և չար հայ բոլշևիկները
Հայկական ծագմամբ ռուսազգի մեկ այլ փորձագետի՝ Գևորգ Միրզայանի վերջերս հրապարակված մի հոդված հաստատում է մեր ենթադրությունը: Ի դեպ, չենք սխալվել՝ Միրզայան, այլ ոչ թե Միրզոյան գրելով՝ հենց այդպես է ներկայանում ինքը ռուսազգի փորձագետը:
Իր հոդվածում նա նախ պնդում է, որ չնայած հայերը սիրում են խոսել իրենց բանակի որակական առավելության մասին ադրբեջանականի նկատմամբ, սակայն իրականության մեջ նրանք կարող են կրկնել Իսրայելի սխալը 1973 –ի պատերազմից առաջ՝ թերագնահատելով հակառակորդի ուժը: Երևի կենգուրուին էլ պարզ է, որ սա ոչ թե պարզապես չեզոք փորձագիտական կարծքի է, այլ պարզ քարոզչությունը, որի նպատակն է՝ հայկական բանակի կարողությունների դեմ կասկած ստեղծել: Բայց սա չէ Միրզայանի ասելիքի մեխը: Նա գնում է ավելի հեռուն, և խառնում հայ-ադրբեջանական պատերազմի մեջ Թուրքիային: Եթե Թուրքիաին միջամտի, ապա, ասում է, նա Երևանի գլխավոր հրապաևակը շատ արագ կվերանվանվի Իլհամ Ալիևի անվան հրապարակ: Բայց, իհարկե, կա Ռուսաստանը, որը դա թույլ չի տա: Ինչին էլ, սակայն, ավելի խանգարում քան օգնում է ներկայիս հայկական իշխանությունը:
Այն, որ Թուրքիայի ուղիղ միջամտության դեպքում հայ-ադրբեջանական պատերազմի մեջ, Հայաստանի վիճակը շատ ծանր է լինելու, անկասկած է: Թեև, պետք է ասել, որ նույնիսկ այդ դեպքում դիմադրության ներուժ Հայաստանն ունի: Բայց այստեղ հարցը դա չէ: Այլ այն, թե ինչո՞ւ է հանկարծ ընդհանրապես հիշատակվում այդ տարբերակը, ո՞վ ասեց, որ Թուրքիան կարո՞ղ է իրապես միջամտել հայ-ադրբեջանական պատերազմին, որ մի հատ էլ կարիք լինի քննարկել դրա հնարավոր հետևանքներն, այն էլ այնպիսի ակհայտ «տրոլինգներով», ինչպիսին է՝ Երևանի հրապարակի վերանվանման մասին ձևակերպումը:
Ինչպես տենսում ենք, Միրզայանի հոդվածի ուղերձը և սյուժեն ճիշտ նույնն է ինչ նրա հայրենակից Սիմոնյանինը՝ թուրքական վտանգ է սպառնում Հայաստանին, նույնիսկ Ադբեջանի դեմ հայերն իրականում ի զորու չեն ապահովել իրենց անվտանգությունը, կարիք կա Ռուսաստանի միջամտության, ինչը սակայն, լավ չի հասկանում Հայաստանի ներկա կառավարությունը:
Ես հեռու եմ այն կարծիքից, որ հայկական ծագմամբ ռուսազգի այս փորձագետների տեսակետներն ինքնաբուխ երևույթ են: Կարծում եմ, ճիշտ են նրանք, ովքեր համարում են դրանք կազմակերպված ուղերձներ:
Սա հին ու ընդունված տեխնոլոգիա է՝ ցանկացած քիչ թե շատ կայացած համակարգի քարոչզությունը խաղում է մի քանի ձեռքով, և կարող է միաժամանակ տարբեր բովանդակության ուղերձներ հղել նույն հասցեատիրոջը, նաև՝ պետք է փորձի իր վերահսկողության տակ առնել ոչ միայն իր օգտնի, այլև իր եմ տարվող քարոզչության մի մասը:
Հայ-ռուսական հարաբերություններում այս խաղարկումը նույնպես նորույթ չէ: Օրինակ, 1920 թվականաին, նույնիսկ Հայաստանի պաշտոնական ղեկավարության մեջ շատերը, կարծես, հավատում էին, որ թեև Մոսկվան տրամադրված է հարաբերություններ հաստատել Հայաստանի հետ՝ ճանաչել անկախությունն ու սահմանները, սակայն, դրան հատկապես խանգարում են հայ բոլշևիկներն ու Ադրբեջանի թուրքերը: Նույնիսկ այսօր հայ պատմագիտությունը հաճախ հակված է հալած յուղի տեղ ընդունել այդ պարզմիտ պնդումը: Վերադառնանք, սակայն, մեր Միրզայաններին:
Աշխարհաքաղաքականություն «ի նիչիվո լիչնըվը»
Կարող է թվալ, որ Միրզայանի խոսքի առիթն էլ հենց Թուրքիայի վերջին շրջանի ակտիվացումն է, և այդ դեպքում ոչ մի արտառոց բան էլ չկա նրա խոսքում: Եվ այստեղ, ուրեմն, ժամանակն է կարևորագույն հարցը տալու:
Իսկ ո՞ր դեպքերում Թուրքիան կարող է իրապես միջամտել հայ-ադրբեջանական պատերազմին:
Սա պարապ հարց չէ: Ի վերջո հայ-ադրբեջանական պատերազմն արդեն մոտ 30 տարի է, ինչ մե՛րթ ակտիվանում է, մե՛րթ մտնում է սառը փուլ, և այդ տարիների ընթացքում թուրքական ռազմական միջամտության բազմաթիվ առիթներ են եղել, այդ թվում ավելի լուրջ քան այսօր: Իհարկե շատ հանգամանքներ կարող են լինել, բայց հիմնականը պարզ ու կոնկրետ մեկն է՝ Թուրքիան չի միջամտում, քանի որ Այսրկոբկասը Ռուսաստանի կենսական տարածքներից է: Չնայած իր պարզության, այս պդնումը կարիք ունի որոշակի պարզաբանման:
Մենք խոսում ենք ոչ թե միջազգային իրավունքի ձևական, այլ չգրված, բայց փաստացի գործող կանոնների ու կարգավիճակների լեզվով: Կենսական գոտին նույնը չէ, ինչ, ասենք, ազդեցության գոտին կամ մրցակցության գոտին: Օրինակ, Սիրիայում կամ Լիբիայում կամ որևէ այլ նման տեղ, ռուսները կարող են ստեղծել իրենց ազեդցոթյան գոտիները, և մրցել այդտեղ այլ պետությունների, այդ թվում՝ Թուրքիայի հետ: Այստեղ հարաբերությունները կարող են լինել բարդ ու խճճված՝ նույն ռուսներն ու թուրքերը վերջին տարիներյն մե՛կ համագործացում են, մե՛կ հակամարտում այս՝ «վիճելի» տարածքներում: Այլ բան է կենսական գոտին: Օրինակ, ռուսների համար այդպիսի կենսական գոտի է Ուկրաինան, դրա համար, երբ այստեղ նրանց արձագանքը արևմտամետ կուրսին եղավ շատ կոշտ՝ պատերազմ, Ղրիմի անեկսիան և այլն:
Այսկրովկասը կենսական գոտի է Ռուսաստանի համար: Դա բուն Ռուսաստանի տարածք չէ, իհարկե, և այստեղ ռուսները չունեն բացարձակ գերիշխանություն: Այստեղ հնարավոր է մրցակցություն Ռուսաստանի և այլ մեծ և միջին տերութուններ միջև՝ քաղաքական, տնտեսական և այլն: Հնարավոր է նույնիսկ Վրաստանի օրինակով ուղիղ առճակատում Ռուսաստանի դեմ, որի գինն Աբխազիայի և Օսիայի վերջնական կորուստն էր վրացիների համար: Բայց կենսական գոտին նաև սովորական ազդեցության կամ առաել ևս ազատ մրցակցության գոտի էլ չէ: Ինչն այստեղ հնարավոր չէ՝ ոչ ռուսական ռազմական միջամտությունը տարածաշրջանի գործերին: Կամ ավելի ստույգ՝ դա հնարավոր է միայն Ռուսաստանի դեմ ուղիղ պատերազմի դեպքում կամ էլ…Ռուսաստանի իսկ թողտվությամբ:
Հարցը բնականաբար այն չէ, որ ռուսներն, օրինակ այնքան են սիրում հայերին, որ, եթե թուրքերը հարձակվեն, ապա ռուսները հայերին մարդասիրաբար կփրկեն: Ոչ էլ հարցն այն է, որ ռուսները «չարն են», ու Ռուսաստանի փլուզումը բարիք է: Հարցն այն է, որ ռուսները ամենա կոշտ կերպով կարձագանքեն ցանկացած՝ իրենց հետ չհամաձայնեցված ռազմական միջամտությանն այս տարածքում՝ անկախ նրանից, թե ով է այստեղ ապրում: Կլինի Հայաստան, թե Ղարա Կոյունլուների խանություն, կապրեն այստեղ հայեր թե մարինդ անիմ պապուասական ցեղը, կլինեն սրանք ռուսներին հավատարիմ թե ատելով կատեն, միևնույնն է՝ ռազմական միջամտությունն այն կարմիր գիծն է, որին ռուսներն անպայման արձագանքելու են: Սա տարածքի, աշխարհաքաղաքականության, ոչ թե ազգի, ընթացիկ քաղաքական կուրսի և այլնի խդնիր է: Սա Ռուսաստանի մաքրամաքուր, անխառն, որևէ մեկի հետ կապ չունեցող կենսական շահն է: Հայ, թուրք, վրացի, ինչ ուզում են անեն՝ դա բան չի փոխում:
Եվ սրան էլ ավելանում այն, որ այն պահից, երբ ռուսները 2015-ից ակտիվորեն միջամտեցին մերձավորարևելյան գործերին, ապա Այսրկովկասի նշանակությունը երկակի բարձրացավ՝ մեր տարածաշրջանը վերածվեց ՄԱ-ում ռազմական և այլ գործողություններ իրացնող ռուսների թիկունքի, որի վերահսկողությունն է՛լ ավելի կարևոր դարձավ: Այսպես թե այնպես Այսկովկասի նշանակությունը Ռուսաստանի համար միշտ էլ եղել է այն, որ մեր տարածաշրջանը Մերձավոր Արևելքի և Պարսկաստանի դարբասն է, ճանապարհը: Դա միշտ է եղել այդպես, բայց նոր պայմաններում այս դերը պարզապես շեշտվում է և արդիականանում: Շեշտենք՝ Ռուսաստանում որևէ ռեժիմի, որևէ կառավարության, որև իշխանության օրոք այս իրողությունները նույնն են մնալու, ինչպես եղել են դարերով:
Աղյուսակ, որ կոչվի հորդորակ՝ Թուրքիայի ռազմական միջամտության հնարավորությունները
Ուրեմն, մեկ անգամ ևս տանք հարցը՝ ո՞ր դեպքերում է հնարավոր Թուրքիայի ռազմական միջամտությունը հայ-ադրբեջանական պատերազմին: Էապես արդեն պատասխանեցինք այս հարցին: Բայց որպեսզի այս առանցքային հարցի պատասխանն ավելի հստակ լինի, փորձենք թվարկել կետերո բոլոր հնարավոր թեկուզ ամենա տեսական տարբերակները:
Թուրքիան կարող է ուղիղ ռազմական միջամտություն, ընդհանրապես որևէ զինված գործողություն (օրինակ, հոկտեմբերի 27-ի ես պետական ահաբեկչություն) իրացնել Այսրկովկասում, այդ թվում Հայստան-Արցախ-Ադրբեջան գոտում միայն հետևյալ հանգամանքներում.
ա. Ուղիղ պատերազմ Թուրքիայի և Ռուսաստանի միջև: Եվ Այսրկովկասում թուրքական զինված գործողությունն ինքը հենց ուղիղ պատերազմ է ռուսների դեմ՝ ոչ թե հայերի կամ այլոց:
Թուրքիան նախկին Օսմանյան կայսրությունը չէ, սակայն: Նույնիսկ օսմանցիները 19-20-րդ դդ.ում կարիք ունեին արտաքին թիկունքի ռուսների դեմ կռիվ անելու համար: Բայց Թուրքիան չունի Օսմանյան կայսրության կարգավիճակն իսկ, նա ի զորու չէ ինքնուրույնաբար պատերազմ մղել Ռուսաստանի դեմ՝ ռուսական կենսական տարածքում, և չի էլ անի նման քայլ, եթե բացառենք խելագարության կանխավարկածը:
բ. Պատերազմ Ռուսաստանի դեմ որևէ այլ միջին տերության հետ դաշինքով: Միակ հնարավոր տեսական տաբերակը, որ կարելի է մտաբերել՝ Իրանի հետ դաշինք է: Սա այնքան երևակայական տարբերակ է այսօրվա իրավիճակում, որ չարժե նույնիսկ քննարկել:
գ. Որևէ մեծ տերություն որպես թիկունք և դաշնակից ունենալով: Այսօրվա աշխարհում դա կարող է լինել միայն ԱՄՆ-ը: Սրա համար պետք է, որ ԱՄՆ-Ռուսաստան հարաբերությունները սրվեն ընդհուպ մինչև իրական պատերազմի նախաշեմ: Այսօր նման իրավիճակ չկա, այնպես, որ ավելորդ է քննարկել նաև այս տարբերակը:
դ. Ռուսաստանի կատարյալ թուլացման, փլուզման, Հյուսիսային Կովկասից էլ հեռացման դեպքում: Պարզ է, որ չկա այսօր նաև այպիսի կամ դրան մոտ իրավիճակ:
ե. Ռուսների թողտվությամբ:
Այս բոլոր տարբերակներն ունեն պատմական նախադեպեր՝ նշենք նաև դրանք, որպեսզի է՛լ ավելի պարզ դառնա մեր ասելիքը:
ա. Ուղիղ պատերազմ: Վերջին ուղիղ ռուս-թուրքական պատերազմն եղել է 1877-78 թթ.-ին: Բոլոր ռուս-թուրքական պատերազմները վերջին առնվազն 200 տարվա և ավելին ավարտվել են թուրքերի պարտությամբ:
բ. Միջին տերության հետ դաշինքով: Վերջին դեպքերը՝ 1806-12 ռուս-թուրական և 1804-13 ռուս-պարսական, այլև մասամբ՝ 1826-28 ռուս-պարսկական և 1828-29 ռուս թուրքական պատերազմներն էին, որոնք վարվել են զուգահեռ, այսինքն՝ ռուսները միաժամանակ կռվել են և՛ թուրքերի, և՛ պարսիկնմերի հետ:
գ. Մեծ տերությունների հետ դաշինքով: Վերջին անգամ 1914-18 թթ.-ին, երբ թուրքերը Գերմանիայի և Ավստրո-Հունգարիայի հետ դաշնակիցներ էին
դ. Ռուսաստանի թուլացում, փլուզում և հեռացում Կովկասից: Վերջին անգամ՝ 1918 թվականին, երբ թուրքերը ներխուժեցին Այսրկովկաս, բայց սա միժամանակ Առաջին Համաշխարհայինի մասն էր, այսինքն՝ թոքւրերը մնում էին գերմանացիների հետ դաշնակից:
ե. Ռուսական թողտվությամբ: 1920 թ.-ին՝ հայ-թուրքական պատերազմ:
Խնդիր է դրված՝ ստանալ «հայկական աղերսանք»
Ինչպես երևում է մեր բոլոր կետերը մտացածին չեն, այլ հիմնավորված են կոնկրետ պատմական նյութով, որը միակ ամուր հենքն է, որևէ քաղաքական վերլուծության: Շատ կարևոր է, որ հատկապես վերջին՝ 5-րդ կետը, որը թվում է առավել էքզոտիկ, ունի պատմական հիմնավորում, այսինքն՝ նույնպես մտացածին չէ, այլ նյութական է: Միանգամից ասեմ, որ չեմ պատրաստվում վախեցնել հերթական հայ-թուրքական պատերազմով՝ 1920-ի նմանությամբ: Ո՛չ: Խոսքը կարող է լինել նման սցենարի նմանակման, իմիտացիայի, վիրտուալ սրացման մասին, բայց ոչ իրական պատերազմի:
Եւ մի բան էլ պետք է հաշվի առնենք: Պատմական օրինակները ոչ թե պատահականություններ են, այլ յուրահատուկ սխեմաներ, որոնց ժամանակ առ ժամանակ կրկնությունը ոչ թե «խորհդավոր» համընկում է, այլ հետևանք նրան, որ պետություններն իրենց քաղաքականության մեջ օգտագործում են միևնույն սխեմաները: Դրանք պետք է ի զորու լինել կարդալ:
Այսքանից հետո նոր հարց տանք: Նշված կետերից ո՞րն է առավել հավանական այսօրվա իրավիճակում:
Տեսնում ենք, որ թուրքական միջամտության մասին խոսակցություններն այսօր այնքան էլ օդից չեն՝ ունեն որոշակի հիմք: Արդեն նշել ենք այդ հիմքը՝ թուրքական պաշտոնական հայտարարությունները, Ադրբեջանի ՊՆ այցը Թուրքիա, թուրք-ադրբեջանական համատեղ զորավարժությունները, այդ թվում Նախիջևանի տարածքում և այլն: Թուրքիան, կարծես, մի սահման է անցնում, որը ցայսօր չի անցել: Ռազմական միջամտություն չկա, բայց կա ակնհայտ սպառնալից ֆոն նման միջամտության, նմանակում կամ ակնարկ ռազմական միջամտության: Ուրեմն, ի՞նչ, թուրքերը որոշել են ուղղակի պատերազմի մե՞ջ մտնել ռուսների դեմ: Չէ, որ նույնիսկ միջամտության նմանակումը պետք է առավել կոշտ պատախանի արժանանա ռուսների կոմղից: Կարծում եմ, դժվար է ենթադրել նման բան: Առաջին կետը դուրս է գալիս: Ինքնաբերաբար դուրս են գալիս նաև մյուս բոլոր կետերը, բացի 5-ից՝ ռուսական թողտվություն:
Այն որ այս՝ թողտվության տարբերակն էքզոտիկա չէ, հաստատվում է պատմական փորձով: Այն, որ այսօր հավանաբար գործ ունենք հենց այս տարբերակի հետ, անուղղակիորեն հաստատվում է վերը քննարկված «միրզայանական-սիմոնյանական» ուղերձներով, որոնք, ինչպես հիշում են, չեղած տեղն իրավիճակն այնպես են ներկայացնում, կարծես, Թուրքիան արդեն հատել է Հայաստանի սահմանը, և մնում է միայն օգնություն աղերսել ռուսներից՝ փրկվելու համար յաթաղաններից: Եվ Միրզայանը, և Սիմոնյանն ակնարկում են հենց Թուրքիայի վտանգը, այլ ոչ թե Ադրբեջանինը, որն ավելի երկրորդական է այստեղ: Եվ նկարագրում են սցենարը՝ ռուսները ոչ թե միանգամից արձագանքում են թուրքական ներխուժմանն, այլ սպասում են հայերի աղերսանքին:
Կարծես թե գործ ունենք միասնական սցենարի հետ, ուր մի կողմից Թուրքիայի հայտարարություններն են ու գործողությունները, մյուս կողմից՝ մեօրյա «հայ բոլշևիկների» ուղերձները: Պատմական օրինակները չարժե չարաշահել, բայց կարծում եմ 1920 թվի հետ զուգահեռներն ինքնին պարզ են:
Այս պահին պարզ է հետևյալը. խնդիր է դրված ստանալ «հայերի աղերսանք»՝ փրկվելու համար թուրքերից, իսկ թե ինչ նպատակով, դա պետք է դեռ վերլուծելով հասկանանք:
Դա կանենք հաջորդիվ՝ դեռ շատ կծիկներ պետք է քանդվեն:
Մինչ այդ միայն հասցնեմ նշել կարևորը: Եթե 1920-ին մասնակի հաղթանակներ տարանք, որոնց արդյունքները վայելում ենք ցայսօր՝ Արարատյան դաշտի, Վայոց Ձորի, Սյունիքի, Սևանի արևելան ափի, Տավուշի հայկական վերահսկողություն, բայց պարտվեցինք հիմնական ճակատում՝ Ղարսում, ապա այս անգամ անպայման և անհրաժեշտաբար հաղթելու ենք բոլոր հնարավոր ճակատներում: Դրանում թող որևէ իրական հայ չկասկածի ոչ մի վայրկյան, և հենց այդ վստահությունն էլ հաղթանակի կարևոր հիմքերից մեկը պետք է լինի:
Հրանտ Տեր-Աբրահամյանի վերլուծական հոդվածը՝ hrantakan.blogspot.com-ից