Ալեքսանդր Սոլժենիցինի ելույթը՝ Նոբելյան մրցանակաբաշխության ժամանակ։
Ձերդ Մեծություն,
Ձերդ թագավորական Գերազանցություն,
Տիկնայք և Պարոնայք,
Ձեր առջև՝ այս սրահում շատ դափնեկիրներ են ելույթ ունեցել, բայց հավանաբար, Շվեդական ակադեմիան ու Նոբելյան հիմնադրամը ոչ մեկի դեպքում այնքան խնդրի չեն բախվել, որքան իմ։ Մեկ անգամ ես արդեն եղել եմ այստեղ, թեև՝ ոչ մարմնով, մեկ անգամ էլ հարգարժան Կարլ Ռագնար Գիրովն է այցելել ինձ, և ահա վերջապես ես եմ եկել՝ իմ հերթին ավելորդ աթոռ չզբաղեցնելու նպատակով։ Չորս տարի էր պետք, որպեսզի ես երեք րոպեանոց ելույթ ունենամ, իսկ Ակադեմիայի քարտուղարը ստիպված էր միևնույն գրողին երրորդ անգամ դիմել։
Ուստի ես ստիպված եմ ներողություն խնդրել, ձեզ այդքան նեղություն պատճառելու համար, և առանձնահատուկ կերպով շնորհակալություն հայտնել 1970 թվականի արարողության համար, երբ ձեր հանգուցյալ թագավորն ու դուք բոլորդ ջերմ ողջունում էիք այստեղ եղած դատարկ աթոռին։
Բայց համաձայնեք, որ դափնեկրի համար էլ հեշտ չէ, երբ երեք րոպեանոց ելույթը չորս տարի ներսդ ես պահում։ Երբ ես պատրաստվում էի առաջին անգամ այցելել ձեզ, շունչս չէր հերիքում, թղթերը չէին բավականացնում, որպեսզի կարողանամ արտահայտվել իմ կյանքում առաջին ազատ ամբիոնից։ Անազատ երկրի գրողի համար առաջին ամբիոնն ու առաջին ելույթն աշխարհում ամեն ինչի մասին է՝ սեփական երկրի բոլոր ցավերի, ու միևնույն ժամանակ ներելի է, երբ մոռանում ես արարողության նպատակը, հավաքվածների կազմն ու տոնակատարության բաժակները մորմոք ես լցնում։ Բայց այդ տարվանից ի վեր, երբ ես չկարողացա գալ այստեղ, սովորեցի իմ սեփական երկրում էլ ազատ ասել այն ամենն, ինչ մտածում եմ։ Իսկ Արևմուտք վտարվելուց հետո առավել ևս ձեռքբերեցի անսահամանափակ հնարավորություն՝ առանց ափսոսալու խոսել որքան ուզում եմ, որտեղ ուզում եմ։ Ուստի իմ այս կարճ խոսքը ծանրացնելու կարիք այլևս չունեմ, առավել ևս, որ դրա համար միջավայրն էլ այն չէ։
Միաժամանակ նաև առավելություն եմ համարում այն, որ Նոբելյան մրցանակին տիրանալու փաստին միայն մի քանի տարի անց կարող ես արձագանքել։ Օրինակ, չորս տարվա ընթացքում կարելի է հասկանալ, թե ինչ դեր է ունեցել այդ մրցանակը քո կյանքում։ Իմ կյանքում՝ չափազանց մեծ։ Այն ինձ օգնեց չճնշվել անգութ հետապնդումների տակ։ Այն օգնեց ինձ լսելի լինել այնտեղ, որտեղ իմ նախակարապետներին տասնամյակներով չէին լսում ու չէին հասկանում։ Այն օգնեց դրսում ինձ ճանաչելի դառնալ այնպես, որին ես չէի կարող հասնել առանց դրա։
Շվեդական Ակադեմիան իմ դեպքում բավականին հազվադեպ բացառություն է կիրառել. մրցանակը շնորհել է միջին տարիքում, իսկ եթե հաշվի առնենք իմ հրապարակային գրական գործունեությունը՝ նույնիսկ երիտասարադական տարիքում, ընդամենը 8-րդ տարում։ Ակադեմիան այստեղ ռիսկի է գնացել, չէ՞որ այդ ժամանակ հրապարակված էր իմ գրած գրքերի ընդամենը փոքր մասը։
Իսկ միգուցե ցանկացած գրական կամ գիտական մրցանակի լավագույն խնդիրն այն է, որ օժանդակի շարժմանը հենց ընթացքո՞ւմ։
Ես իմ ջերմ երախտագիտությունն եմ հայտնում Շվեդական Ակադեմիային, որ 1970 թվականին արած իր ընտրությամբ սատարեց իմ գրական աշխատանքին։ Համարձակվեմ նրան շնորհակալություն հայտնել նաև այն ընդարձակ ոչ պաշտոնական Ռուսաստանի անունից, որին արգելված է բարձրաձայն արտահայտվել, որին հետապնդում են թե՛ գիրք գրելու, թե՛ դրանք կարդալու համար։ Ակադեմիան շատ կշտամբանք է լսել այս որոշման համար՝ իբրև այս մրցանակը ծառայեցվել է քաղաքական շահերին։ Բայց դրանք խռպոտ կոկորդներից էին հնչում, նրանց, ովքեր որևէ այլ շահի մասին պատկերացում չունեն։
Մինչդեռ մենք՝ ձեզ հետ միասին, գիտենք, որ արվեստագետի աշխատանքը չի տեղավորվում քաղաքական խղճուկ հարթության մեջ, ինչպես որ մեր ամբողջ կյանքն այնտեղ չէ, գիտենք նաև, թե ինչ անենք, որ մեր հասարակական գիտակցությունը չթողնենք մտցնեն այնտեղ։
Ծանոթություն. Նոբելյան մրցանակաբաշխության ժամանակ ելույթը մրցանակակրի պարտադիր պատասխան խոսքն է՝ մրցանակը շնորհելուց հետո։ Սոլժենիցի դեպքում սա երկրորդ ելույթն է։ Առաջինը նա գրավոր ուղարկել էր Ստոկհոլմ, որն ընթերցվել էր իր բացակայությամբ։ Երկրորդ ելույթը Սոլժենիցինն անձամբ է հնչեցրել՝ 1974 թվականի դեկտեմբերի 10-ին։