Շուկայական Չտնտեսություն

Հատված տնտեսական գիտությունների դոկտոր, սոցիոլոգ և հասարակական գործիչ Վլադիսլավ Ինոզեմցևի «Ոչ ժամանակակից պետություն» գրքից, որում նկարագրված են այն խնդիրները, որոնց Ռուսաստանը 21-րդ դարում որպես պետություն բախվում է։ Ստորև Ինոզեմցևը խոսում է հետխորհրդային շրջանում պետության և հասարակության մոդեռնիզացման դժվարությունների, պատճառների մասին, որոնք բնորոշ են գրեթե բոլոր հետխորհրդային երկրներին։

Չնայած այն հանգամանքին, որ Ռուսաստանը քաղաքական հարաբերություններում այդքան էլ մոտ չէ զարգացած երկրներին՝  տնտեսապես այն ավելի պիտանի է ժամանակակից աշխարհում «զետեղվելու» համար։ Իհարկե, գոյություն ունեցող մոդելը թերի է, բայց միևնույն ժամանակ Ռուսաստանի «արդիականության» թեզի կողմնակիցները կենտրոնանում են նրա տնտեսական ձեռքբերումների վրա և համոզված են, որ նրա բնական զարգացումն ի վերջո կհանգեցնի հասարկության քաղաքական և գաղափարական արդիականացմանը։ Ես համոզված եմ, որ դա տեղի չի ունենա։

Երբ արդի հետազոտողները խոսում են «ռեսուրսների տնօրինման» մասին, նրանք նկատի ունեն այն գերարժեքը, որը մի շարք երկրներ տիրապետում են՝ արդյունահանելով օգտակար հանածոներ։ Հարկ է նշել, որ ռեսուրսների կառավարումն ինքնին բավականին նոր երևույթ է։ Նախորդ դարում աշխարհում չկային երկրներ, որոնց զարգացումը չափազանց կախված լիներ բնական հարստություններից, որոնք չեն ենթարկվում էական վերամշակման (գաղութներին այդ ռեսուրսները բարեկեցություն չբերեցին, այլ ընդհակառակը)։ Ինչպես նաև XIX դարի կեսերին արտաքին առևտուրը չի որոշել տնտեսությունների մեծամասնության ձևը։ Միայն ապագաղութացումից հետո հաստատաված  բոլոր երկրների պաշտոնական քաղաքական հավասարության, նրանց աճող տնտեսական անհավասարության և տրանսպորտային ծառայությունների գնի արագ նվազման համադրության արդյունքում հնարավոր դարձավ հումքային տնտեսության առաջացումը։ Մինչև 1960-ականների կեսերն աշխարհը չէր տեսել այնպիսի պետություններ, ինչպիսիք են Վենեսուելան, որտեղ նավթն ապահովում է արտահանման 98.6%-ը, իսկ արտահանման արժեքը կազմում է ՀՆԱ–ի 10.5%-ը, Ճամայկան, որտեղ նույն դերն է խաղում  բոքսիտը (կազմում է արտահանման 65%-ը և ՀՆԱ–ի 80.4%-ը) կամ Նամիբիան՝ անդամանդով և ոսկով։

Ռուսաստանի հումքային մասնագիտացումը սկսել  է ձևավորվել շատ վաղուց։ Այսպես՝ Սիբիրի նվաճումից հետո մորթեղենը դարձավ ռուսական արտահանման կարևորագույն բաղադրիչը մի քանի դարերի ընթացում։ XVI դարում դրա մասնաբաճինը կազմում էր արտերկիր մատակարարվող ապրաքների կեսը, XVII դարում՝ մեկ երրորդը, մյուս արտահանվող ապրանքներն էին վուշը, մեղրամոմը, մեղրը և հացահատիկը։  XX դարի սկզբին, երբ երևան եկավ նավթի շուկան և Ռուսաստանը դարձավ դրա խոշոր արդյունահանողը, հայրենական արտադրանքի մատակարարումն արտերկիր 95%-ով կազմված էր այն ապրանքներից, որոնց այսօր մենք վերաբերում ենք որպես ռեսուրսներ՝ հացահատիկ, ալյուր, յուղ, անասուն, փայտանյութ, նավթ, հանքաքար, ածուխ, մետաղներ և այլն։ Իրականում նվաճած տարածքների բնական հարստության լայնածավալ օգտագործումը եվրոպացիների սովորությունն էր։ Սակայն ռուսական դեպքը տարբերվում էր մի շարք հանգամանքներով։ Նախ՝ եվրոպական գաղութներից մետրոպոլիա արտահանված արտադրանքը գործնականում երբեք չի վերաարտահանվել։ Երկրորդ՝  երկրի յուրահատուկ դիրքը նրա դերի մասին հատուկ ընկալման է հանգեցրել։ Քանի որ «հումքային» գաղութը պետության անբաժան մասն էր, ռեսուրսի մատակարար էր համարվում ոչ թե առանձին տարածքը, այլ պետությունն ամբողջությամբ։ Այս առևտրում Մոսկվան հանդես էր գալիս ոչ թե որպես միջնորդ, այլ հիմնական սուբյեկտ․ այսպես Ռուսաստանը սկսեց ընկալվել որպես ռեսուրսային տնտեսություն։  Երրորդ՝ հումքային մասնագիտացումը սկսեց հետք թողնել տարածքային և քաղաքական զարգացումների վրա։

Քանի որ ավելի կարևոր հումք դարձան մետաղները, ածուխը և փայտանյութը, տարածքների նվաճումը սկսեց ավելի կոպիտ բնույթ կրել։ Մերձուրալյան գաղութային հողերը բնակեցվեցին ոչ միայն նրանցով, ովքեր ավելի շատ ազատություն էին ցանկանում, այլ նաև աքսորյալներով և դատապարտյալներով։ Գործընթացն իր գագաթնակետին հասավ XX դարի երկրորդ կեսին, երբ Սիբիրում աքսորյալների և դատապարտվածների թիվը հասավ 3 միլիոնի կամ այնտեղի բնակչության մեկ հինգերորդին։ Ի դեպ գրեթե բոլորն աշխատում էին այն ոլորտներում, որոնք ինչ–որ կերպ կապված էին հումքի արդյունահանման հետ։ Վերջին 300 տարվա ընթացքում տեղի ունեցած ամենակարևոր փոփոխությունն այն էր, որ լիովին հաղթահարվեցին երկրի նման դերի հետ կապված «բարդույթները»։ Պետրոս I-ի ժամանակ թվում էր, որ մեծ պետությունը չի կարող կանեփաթելի և փայտանյութի մատակարար լինել. այստեղից էլ գալիս է առաջին պետրոսյան արդիականացման գաղափարը։ Միևնույն ժամանակ XIX դարում Ռուսաստանի նկատմամբ վերաբերմունքը որպես եվրոպական շտեմարանի և  հացահատիկի, կտավատի և փայտանյութի աղբյուրի, նորմալ էր ընկալվում, իսկ վերջին տարիներին ոչ միայն արժանապատիվ էր, այլ նաև հեղինակավոր էր նրա մասին խոսել որպես «էներգետիկ գերտերության», երբեմն նույնիսկ նշվում է, որ ամբողջ Արևմուտքը  դիտվում է որպես մեր երկրի «տեխնոլոգիական կցորդ»։

Հաշվի առնելով բնակչության թիվը՝ Ռուսաստանի՝ ռեսուրսների հիմնական տեսակներով ապահովվածության ցուցանիշը մի քանի անգամ, որոշ դեպքերում նույնիսկ տասնյակ անգամներ գերազանցում է համաշխարհային միջին ցուցանիշը։ Այդ իսկ պատճառով ռեսուրսների պաշարներն անսահման են թվում, իսկ դրանց օգտագործման վրա չհիմնված զարգացման ցանկացած ռազմավարություն համարում են ոչ արդյունավետ։ Բացի դրանից չենք կարող չխոստովանել, որ ռուսական պայմաններում բնական ռեսուրսների շահագործումը համարվում է ամենաքիչ ծախսատար գործունեության ձևերից և այդպիսով բացում է բնակչության բարեկեցության և երկրի հարստացման համար ամենապարզ ճանապարհը։ Արդյունքում՝ վերջին 200 տարիների ընթացքում ռուսական/խորհրդային արտահանման մեջ հումքային և գյուղատնտեսական արտադրանքի տեսակարար կշիռը չափազանց մեծ է եղել, սակայն հումքային բաղադրիչի կայուն աճի միտումն աստիճանաբար դուրս է մղում գյուղատնտեսականը։

Հարկ է ընդգծել, որ Ռուսատանի հումքային տնտեսության դարավոր փոխակերպումը ընթացել է ազգային պետականության զարգացմանը զուգահեռը, ինչը պայամանավորված է իր առանձնահատկություններով՝առնվազն երկու տեսանկյունից։ Մի կողմից՝ հումքային տնտեսությունը կատարյալ կերպով զուգորդվում է իշխանությունների պատերնալիստական բնույթի հետ, քանի որ հնարավորություն էր տալիս բնակչության անհամամասնական փոքր մասնաբաժնից զգալի մեծ եկամուտներ ունենալ։ Այսօր Ռոստատի պաշտոնական տվյալների համաձայն՝ նավթագազային արդյունաբերության մեջ, որն ապահովում է երկրի արտահանման 53.5% -ը և դաշնային բյուջեի եկամուտների առնվազն 45%-ը, աշխատունակ տարիքի միայն 1.1% -ն է զբաղված: Մյուս կողմից՝  ռեսուրսային տնտեսությունը հրաշալիորեն կլանում է ռուսական ազգային գիտակցության համար չափանզանց կարևոր գաղափարն, ինչպիսն է տարածքային ընդլայնումը։ Երբ մարդիկ սևեռվում են այն փաստի վրա, որ գոյություն ունեն տնտեսական խնդիրներ, ընդամենը մեկ պատասխան կա՝ տարածքային ընդլայնում։

Հումքային տնտեսությունը, ավտորիտար իշխանությունը և տարածքային ընդլայնումը փոխկապակցված գործոններ են։ Այս եռյակի յուրաքանչյուր տարր ստիպում է հավատարիմ մնալ մյուս երկուսին։ Միևնույն ժամանակ անհրաժեշտ է ուշադրություն դարձնել ռուսական տնտեսության ևս մեկ առանձնահատկության վրա, որն ամիջականորեն պայմանավորված է ռեսուրսային «թակարդով» ՝ ազգային տնտեսության բացառիկ անարդյունավետությունից։ Ռուսերենում չկան եզրույթներ, որոնք առանձնացնում են «արդյունավետություն» բառի իմաստներն՝ ընդգծելով  ինչ–որ խնդրի հաջողությամբ լուծումը և ցույց տալով նվազագույն ծախսերը, որով այն ձեռք է բերվել։ Ինձ թվում է՝ դա խոսում է այն մասին, որ ռուսական գիտակցությունում այս կամ այն ծրագրի իրագործման ընթացքում ծախսերը երկրորդական են, իրացման հետևանքներն աննշան։ Հենց արդյունավետության զուտ տնտեսական կողմի անտեսումը բերում է և պետության, և հասարակության ժամանակավրեպությանը։ Դարեր շարունակ Ռուսաստանը, մարտահրավերների առաջ կանգնած,  ցույց է տվել, որ կարող է գտնել դրանց պատասխանները, կենտրոնացնելով բոլոր ուժերը՝ դիմակայել այս կամ այն փորձություններին, մոբիլիզացնելով նյութական և ինտելեկտուալ հնարավորությունները՝ լուծել յուրահատուկ բարդությամբ խնդիրները։ Նրա այս ունակությունը, որն իշխանությունները մշտապես չարաշահել են, բազմիցս փրկել է երկիրը, երբեմն էլ դարձրել համաշխարհային քաղաքականության առաջատար, բայց այդպես էլ չի օգնել դասվել առաջատար տնտեսություն ունեցող երկրների շարքին։ Դրա պատճառներն ակնհայտ են։

Առաջինն ուղղակիորեն բխում է ազգային տնտեսության ռեսուրսային բաղադրիչից։ Մարդիկ ամենահասանելի ռեսուրն էին պատմության ողջ ընթացքում և օգտագործվում էին որպես պետությանը պատկանող առարկա։ Տնտեսական զարգացմանը համընթաց ամենուրեք մարդկային կապիտալը գնալով ավելի թանկ էր արժենում, բայց ոչ Ռուսաստանում։ Եվ թե այդպիսինն էր վերաբերմունքը մարդկանց նկատմամբ, ապա  նյութական ռեսուրսների նկատմամբ վերաբերմունքն ավելի խայտառակ էր։ Այն պայմաններում, երբ նրանք անվերջ էին թվում, խնայելու ոչ մի պատճառ չկար։ Արդյուքում՝ 1970–ականների սկզբին ԽՍՀՄ–ի ազգային տնտեսությունն ամենաէներգատարն էր աշխարհում։  Հսկայական արտադրական ծախսերը, որոնց դեմ պետությունը նույնիսկ չէր էլ փորձում պայքարել, պետական ծախսերն ավելի շատ սահմանափակ էին անձնական սպառման , քան վարչական կամ ռազմական կարիքների համար։

«Ազգային տնտեսության» մոդելն, ի տարբերություն ավանդական շուկայական տնտեսության, թույլ է տալիս որևէ ռեսուրսի փոխանցում ցանկացած «ճակատային տարածք» տեղափոխել, բայց չունի կառուցվածքի մեխանիզմ, որը կխթանի ծախսերի սահմանափակումը: Իր հերթին նման մեխանիզմի բացակայությունը տեխնոլոգիական նորարարություններն անիմաստ է դարձնում: Հետևաբար, չափազանցություն չէր լինի ասել, որ Ռուսաստանի տնտեսության ռեսուրսային բնույթն է հանգեցրել երկրի՝ նորարարությունների նկատմամբ անընկալունակությանը: Այս կամ այն խնդրի լուծամանն ուղղված միջոցների քանակը, որը կառավարությունը նախատեսում է հատկացնել, ավելի կարևոր է, քան սահմանված նպատակներին հասնելը։ Հեղինակի կարծիքով՝ Ռուսաստանում զարգացած համակարգի հիմնական առանձնահատկությունն այն է, որ ամբողջ ազգային տնտեսությունը հստակ բաժանվում է «շուկայական» և «ոչ շուկայական» հատվածների: Համեմատության համար հարմար միակ օբյեկտ կարելի է համարել Հռոմեական կայսրության տնտեսությունն՝ իր պատմության արշալույսից սկսած, երբ նկատվում էր շուկայական առանձնահատկություններ՝ ծաղկում էր առևտուրը, զանգվածաբար իրականացվում էր վարկավորում, փողային տնտեսությունը զարգացած էր։ Այս ամենի հետ մեկտեղ զենքերը և ռազմական տեխնիկան արտադրվում էին  «պետական ձեռնարկություններում»՝ կառավարությունն ինքնուրույն էր ապրում և աջակցում էր անապահով քաղաքացիներին՝ պրովինցիաներից հավաքագրված ռենտայի հաշվին, կայսրության բնակչության մեծ մասը, ներառյալ ամենահարուստ մարդիկ, ապրում էին բնական տնտեսության հաշվին։

Հռոմեական տնտեսության «շուկան» և «ոչ շուկայական» հատվածը գործնականում չէին համընկնում: Շատ նմանություններ ենք տեսնում այսօրվա Ռուսաստանում: Կառավարությունը հիմնական եկամուտը հավաքում է հարկերի ձևով և մեծամասամբ ուղղում է այն երկու հիմնական խնդրի լուծման`մի կողմից ապահովելու ապրուստի նվազագույն կենսամակարդակ, իսկ մյուս կողմից` իր սեփական կարիքների բավարարումը սեփական կառույցների հաշվին: Միևնույն ժամանակ, երկրում լիակատար շուկայական հատված կա, որտեղ գերակշռում է մասնավոր հատվածը և որին իշխանությունների վերաբերմունքն օժանդակ բնույթ ունի։ Այս հատվածի մասշտաբը նվազում է (եթե 90-ականների կեսերին կազմում էր ՀՆԱ-ի 75% -ը, ապա այժմ 30%-ը) և գրեթե անպաշտպան է պետության կամայականությունների դեմ: Միևնույն ժամանակ, այն կարևոր դեր է կատարում՝ զգալի թվով մարդկանց ապահովելով աշխատատեղերով, օգտագործելով նրանց ստեղծագործ էներգիան։

Իրականում, հենց այս համակարգն է, որ կարելի է անվանել «շուկայական չտնտեսություն»` պետական, վարչական և մասնավոր շուկայական տնտեսությունների տարօրինակ համակցություն, որտեղ հսկայական ոչ-շուկայական հատվածն, ամբողջովին կարգավորող սկզբունքներին ենթարկելով, թաքցնում է զուտ տնտեսական արտաքին ազդեցությունները: Միևնույն ժամանակ պետական և ոչ շուկայական ոլորտները սերտորեն փոխկապակցված են, և դրանց միացման մեխանիզմն է սահմանում Ռուսաստանի տնտեսական մոդելի ամենատարածված առանձնահատկությունը, որը հանդիսանում է Ռուսաստանում կառուցված համակարգի հիմնական տարրը: Ռուսաստանը միշտ եղել է այնպիսի հասարակություն, որտեղ կոռուպցիան եթե անգամ նորմալ երևույթ չի համարվել, ապա արտառոց էլ չի եղել։ Նրան հաճախ անվանում են օրինական կլեպտոկրատիա՝ պետություն, որտեղ կոռուպցիան դարձել է կյանքի սկզբունք։ Դ․ Մեդմեդևը խոսում էր պետական գնումների ժամանակ 1 տրիլիոն ռուբլու կորստի մասին, որը կազմում էր տրամադրված գումարի 12 տոկոսը, ներքին գործերի նախարարության տվյալներով՝ կաշառքի միջին չափը 2016 թվականին ավելացել է 75 տոկոսով՝ հասնելով 328 հազար ռուբլու։

Երբ ասում են, որ երկիրը կոռումպացված է, ենթադրվում է, որ կաշառք տալը և նյութական պարգևների դիմաց օրենքներին և կանոնակագրերին ընտրողաբար (չ) հետևելը սովորական պրակտիկա են։ Որպես կանոն՝ հետազոտողները տարբերում են կոռուպցիայի երկու տեսակ՝ «կենցաղային» և «վերնախավային»։  Այնումենայնիվ երկու դեպքում էլ խոսքն օրենքների խախտման մասին է, որի համար էլ հարկավոր է կոռուպցիոն եկամուտ։ Ինոզեմցևի կարծիքով Ռուսաստանը տարբերվում է այն առանձնահատկությամբ, որ հնարավոր չէ կիրառել այս դասակարգումը։ Մեր երկրում պետք է տարբերել կաշառակերությունն ու կոռուպցիան, որոնք տարբեր երևույթներ են։ Բյուրոկրատական հիերարխիայի բոլոր հարկերում տարածված կաշառակերությունը պաշտոնյաներին ապահովում է փաստաթղթերի ձևակերպման, թույլտվություններ և արտոնագրեր տրամադրելու համար ստացված եկամտով։ Այս բոլոր դեպքերում խոսքն ինչպես օրենքների խախտման, այնպես էլ այս կամ այն բյուրոկրատական գործընթացի արագացմանն մասին է։

Կոռուպցիան կապված է բարձրաստիճան պաշտոնյաների, այդ թվում՝ պետության ղեկավարների գործողությունների հետ, որն ապահովում է հիմնականում պետական բյուջեից կամ պետական կորպորացիաների ֆինանսական հոսքերից ֆինանսական միջոցների համեմատաբար իրավական յուրացում։ Պաշտոնյան իր վերահսկողության ոլորտում կարող է իրականացնել կոմերցիոն գործունեություն, գրանցել այն հարազատների անունով և  եկամուտ ստանալու հնարավորություն ստեղծել։ Բանն այն է, որ կոռուպցիոն սխեմաների հիմնական մասն այնքան լավ է ինտեգրված գոյություն ունեցող իրավական համակարգում, որ ամբողջովին օրինական է։

Կոռուպցիան (հետայսու մենք չենք արդրադառնա կաշառակերությանը) երկու պատճառով է բնորոշ ռուսական հասարկությանը՝ տնտեսական և քաղաքական։ Տնտեսական պատճառները պայմանավորված են Ռուսատանի տնտեսության վերոնշյալ երկկողմանի բնույթով։ Եվ զուտ պետական տնտեսությունում և զուտ շուկայական տնտեսությունում մասշտաբային կոռուպցիա անհնար է։ Այն բացառված է լինելու, քանի որ հակասելու է կամ միապետի կամ էլ հասարակության շահերին։ Այդ իսկ պատճառով ռուսական ազգային տնտեսության բաժանումը երկու մասի կոռուպցիայի համար կատարյալ սննդարար միջոց է։ Այդ իրավիճակում կոռուպցիան հավասարապես անհրաժեշտ է թե իշխող էլիտային (բյուջետային միջոցների յուրացման մեխանիզմ ստեղծելու համար), և խոշոր ձեռնարկատերերի զգալի մասին (որպես պետական ​​պատվերների ձեռքբերման և նրանց բիզնեսի աջակցման գործիք): Կոռուպցիայի քաղաքական պատճառն այն է, որ երկրի ղեկավարները ոչնչացրել են իրական ժողովրդավարությունը և իշխանությունների հաշվետվողականությունը՝ դառնալով հասարակական սեփականության մեծ մասի դե ֆակտո սեփականատերեր, բայց այդպես էլ չեն կարողացել դա ձևակերպել։ Ըստ էության ռուսական էլիտան սաուդյան թագավորական տան նմանօրինակն է, միայն թե նրա ներկայացուցիչները չեն կարողացել օրինականացնել այն հարստությունը, որը ձեռք են բերել բնական ռենտայի և բյուջետային եկամուտներից։ Եվ սա տնտեսության համար աղետալի հետևանքներ է ունենում, քանի որ մեկ միլիարդ ռուբլի գրպանը դնելու կամ կազմակերպության հաշվին թողնելու համար, պետք է տասնյակ միլիարդների անիմաստ ներդրումներ կատարել բյուջեում։

Կոռուպցիան իրական խնդիր է, քանի որ նրա առաջ որևէ խոչընդոտ չկա, և երկկողմանի տնտեսական մոդելը ենթադրում է, որ ինչ–որ խնդիր լուծելու համար որոշ չափով գումար ոչ նպատակային է ծախսվում։ Ինչու՞ է ներկայիս Ռուսաստանում կոռուպցիան դրսևորվում այն մասշտաբով, որը չունի ոչ մի նմանություն պատմության հետ։ Հեղինակների կարծիքով պատճառը գլոբալիզացիան է։  Այն մասշտաբով կոռուպցիան, որ տեսնում ենք Ռուսաստանում (Ուկրաինայում, Ղազախստանում, Բրազիլիայում շատ աֆրիկյան երկրներում) հնարավոր է միայն այն դեպքում, երբ անարդարացիորեն ձեռք բերվածի մեծ մասը հնարավոր լինի հեռացնել երկրից, օրինականացնել զարգացած աշխարհում և դրանով երաշխավորել հենց կոռուպցիոների հեռնալն անբարենապաստ հանգամանքների դեպքում։

Վերջին 200 տարիների ընթացքում կոռուպցիան զարգացել է բազմաթիվ երկրներում, սակայն դրա դեմ արդյունավետ պայքարել հաջողվում է միայն տնտեսապես և քաղաքապես զարգացած երկրներին։  Այս փաստը բավականին պարզ բացատրություն ունի․ հարուստ երկրում զգալի միջոցներ կուտակելով՝ կոռուպցիոները գործնականում երբեք չի հավաքի դրանք աղքատ երկրում։ Դրա համար էլ օրինակ ԱՄՆ–ում հնարավոր է պայքարել կոռուպցիայի դեմ՝ չվախենալով, որ կոռուպցիոներների փողերը և հենց իրենք դուրս կգան երկրից։ Իսկ ահա «զարգացող» աշխարհում ավելի հաջողակ և ապրելու համար հարմար երկիր տեղափոխվելն ավելի բարենպաստ սցենար է։ Դրա համար էլ 1970-ական թվականներից սկսած՝ հետազոտողներն արձանագրել են կապիտալի՝ համաշխարհային ծայրամասերից դեպի «կենտրոն» արտահոսքի թռիչքաձև աճ։

Պետք է խոստովանել, որ Ռուսաստանում ազգային տնտեսության ձևավորումը  բարդ և ոչ հակասական։ Նրանում պահպանված է համակարգի տարրերի միջև շահերի հավասարակշռվածությունը, իսկ շահերը ռացիոնալ ձևավորված և սահմանաված են։ Ի տարբերություն խորհրդային համակարգի, որտեղ իշխող բյուրոկրատական դասը չուներ ոչ ֆորմալ սեփականություն երկրի ներսում , ոչ էլ խնայողություններ նրա սահմաններից դուրս՝ ժամանակակից էլիտան ունի այս ամենն, ինչը նշանակում նա ունի ինչ–որ բան, որի համար պետք է պայքարել։ Նա ամեն ինչ արեց, որ չգնա ժողովրդավարական ճանապարհով  և ստեղծեց սեփական կարիքների վրա կենտրոնացած տնտեսական համակարգ։ Այնուամենայնիվ, այս գրեթե կատարյալ համակարգն այսօր ակնհայտ խնդիր է դառնում, որը կարող է բերել գլոբալ աշխարհում մրցունակության ամբողջական կորստի, տեխնոլոգիական ձախողման, սոցիալական դժգոհության և աշխարհաքաղաքական պարտությունների: Անհնար է «արդիականացնել» այն `առանց հիմնարար սկզբունքների ոչնչացման: