Ինչ է անցումային արդարադատությունը

Ստորև ներկայացնում ենք անցումային արդարադատության բաղադրիչներն ըստ ՄԱԿ-ի մոտեցման։

1.Մեղադրական/դատական նախաձեռնությունները

Մեղադրական/դատական նախաձեռնությունները նպատակ ունեն ապահովել հանցագործությունների՝ ներառյալ միջազգային մարդասիրական իրավունքի լուրջ խախտումների և մարդու իրավունքների զանգվածային խախտումների պատասխանատուներին դատել ըստ արդար դատավարության միջազգային ստանդարտներին համապատասխան և պատժել, եթե դրա կարքիը կա։ Դատավարության հավաստիությունը և լեգիտիմությունը պահանջում են, որպեսզի գործընթացն իրականացվի ոչ խտրական և օբյեկտիվ ձևով՝ անկախ թե ովքեր են մեղադրյալները։ Պետություններն ունեն առաջնային պատասխանատվություն՝ իրականացնել արդարադատություն այս հանցանքների նկատմամբ։

Հետևաբար, կոնֆլիկտների և ռեպրեսիվ կառավարման ժամանակ արված հանցանքների հետ կապված, անցումային արդարադատության ծրագրերը պետք է ձգտեն ամրացնել և զարգացնել ազգային հետաքննական և դատավարական կարողությունները, անկախ և արդյունավետ դատական համակարգը, համապատասխան իրավական պաշտպանությունը, տուժածների և վկաների պաշտպանությունն ու աջակցությունը և ուղղիչ հիմնարկները դարձնեն մարդուն արժանավայել։ Ազգային օրենսդրությունները, որոնք համապատասխանում են մարդու իրավունքների մասին միջազգային իրավունքին և միջազգային քրեական իրավունքին, բավական կարևոր են։ Միջազգային հանրության օգնությունը կարող է պահանջվել էքզհումացիայի, դատական վերլուծության, զանգվածային հանցանքների հետաքննության և ապացույցների պահպանման դեպքերում։ Դատական գործընթացները պետք է անցնեն միջազգային ստանդարտներին համապատասխան՝ անկողմնակալ, օբյեկտիվ և ճիշտ ժամանակին։ Դատական համակարգի համակարգված մոնիտորինգը կարող է օգտակար գործիք լինել դրա արդյունավետությունը և միջազգային ստանդարտներին համապատասխանելիությունը գնահատելու և բարելավելու համար։

Միևնույն ժամանակ, կոնֆլիկնտերից և ռեպրեսիվ կառավարումից դուրս եկող երկրները կարող են ունակ չլինել կամ չցանկանալ իրականանցնել արդյունավետ հետաքննություններ և դատավարության։ Այդպիսի իրավիճակներում միջազգային և հիբրիդ քրեական տրիբունալները կարող են իրականացնել զուգահեռ դատավարություն։ Այս դատարանների հիմնումը պատմական ձեռքբերում է միջազգային հանցագործությունների հաշվետվողականությանը ձգտման առումով։ Միջազգային կամ հիբրիդ տրիբունալների հիմնման դեպքում կարևոր առաջնահերթությունը տրվում է այդ երկրի ստացած ժառանգությանն ու դրանից դուրս գալու ռազմավարությանը։ Միջազգային քրեական դատարանի (ՄՔԴ) հիմնումը, որը միակ միջազգային քրեական տրիբունալն է, արտացոլում է անպատժելիության դեմ պայքարի հարցում ամենավերջին զարգացումները։ ՄՔԴ-ն գործում է կոմպլեմենտարության սկզբունքի համաձայն, որն ամփոփված է Հռոմի ակտի 17-րդ հոդվածում։ Որպես այդպիսին՝ այն նաև աջակցում է ազգային կարողությունների զարգացմանը, որպեսզի միջազգային հանցանքներ կատարողներն հանձնվեն արդարադատությանը։

2.Աջակցություն ճշմարությանը հասնելու իրավունքի նախաձեռնություններին

Ճշմարտության ձգտման (truth-seeking) գործընթացներն օգնում են հետկոնֆլիկտային և անցումային հասարակություններում հետաքննել մարդու իրավունքերի նախկին խախտումները և իրականացնում են հատուկ հանձնաժողովների կամ այլ փաստահավաք առաքելությունների միջոցով։ Մարդկանց՝ ճշմարտությունն իմանալու իրավունքին աջակցում են մի քանի պայմանագրային մարմիններ, տեղական դատարանները և միջազգային տրիբունալները։ Ճշմարտության ձգտման հանձնաժողովները (truth commission) ոչ դատական, ոչ էլ կիսադատական հետաքննական մարմիներ են։ Դրանք հավաքում են նախկիում եղած բռնությունների դեպքերը և բացահայտում դրանց պատճառներն ու հետևանքները։ Ամեն հաձնաժողովող եզակի ինստիտուտ է, բայց նրանց հիմնական նպատակը տուժածներից և վկաներից փաստեր հավաքագրելն է, հետազոտություններ անելը, ինչպես օրինակ գենդերի և երեխաների նկատմամբ բռնության պատճառների և հետևանքների ուսումնասիրությունը, հանրային իրազեկվածության ծրագրերը և վերջնական արդյունքների մասին զեկույցի կազմումը։

Հետաքննության և այլ փաստերի հավաքագրման մեխանիզմները նմանապես ձգտում են բացահայտել նախկին հանցանքերը, բայց մեծապես գործում են որոշակի նեղ մանդատի շրջանակներում։ Մարդու իրավուքների լուրջ խախտումները քարտեզագրելը և փաստաթղթավորելը կարևոր քայլ է ճշմարտության իրավունքի իրացման համար։ ճշմարտության իրավունքի արդյունավետ իրացման համար անհրաժեշտ է ամուր ազգային արխիվային համակարգ։ Կոնֆլիկտներից և ռեպրեսիվ կառավարումից դուրս եկած շատ հասարակություններում այդպիսի համակարգերը կամ թույլ են կամ գոյություն չունեն և խոցելի են մարդու իրավունքերի խախտումների վկայությունները ոչնչացնելու ջանքերի նկատմամբ։ Ավելին, անցումային արդարադատության ծրագրերն իրենք իրենց փաստաթղթերն են ստեղծում, որի արդյունքում դրանք պետք է արխիվացվեն,  քանի որ կոնֆլիկտի և ռեպրեսիվ կառավարման պատմության մասին տեղեկատվության մեծ աղբյուրներ են։ Տուժածների և վկաների պաշտպանությունը նույնպես կենսական է հասարակության՝ ճշմարտության իրավունքի ապահովման համար։ 

3.Փոխհատուցման ծրագրերը

Փոխհատուցման ծրագրերը նպատակ ունեն տուժածներին նյութական և խորհրդանշական օգնություն տրամադրելով փոխհատուցել մարդու իրավունքների համակարգային խախտումները։ Փոխատուցումները կարող են ներառել դրամական օգնություն, բժշկական և հոգեբանական ծառայություններ, առողջապահություն, կրթական աջակցություն, սեփականության կորստի վերադարձ կամ փոխհատուցում, ինչպես նաև հրապարակային ներողություն, թանգարանների և հուշարձանների կառուցում ու ոգեկոչման օրերի սահմանում։ Գլխավոր ասամբլեան վերահաստատել է տուժածների փոխատուցման իրավունքը Մարդու իրավունքների մասին միջազգային իրավունքի զանգվածային խախտումների և Միջազգային հումանիտար իրավունքի լրջագույն խախտումների արդյունքում փոխատուցման իրավունքի հիմնարար սկզբունքների և ուղենիշների համատեքստում։ Փոխհատուցումը կարող ունենալ տարբեր ձևեր. վերականգնում (restitution), փոխհատուցում, ռեաբիլիտացիա, բավարարում և չկրկնվելու երաշխիքներ։

Փորձը ցույց է տվել, որ ամենահաջողված փոխահատուցման ծրագրերը կազմված են տուժած խմբերի հետ խորհրդակցությունների արդյունքում։ Փոխհատուցման ծրագրերը կարող են նաև արդյունավետ և արագ լրացնել ճշմարտության ձգտման գործընթացները և մեղադրական նախաձեռնությունները՝ մատուցելով կոնկրետ օգնություն տուժածներին, նպաստելով հաշտեցմանը և հասարակության՝ պետության նկատմամբ վստահության վերականգմանը։ Նմանապես կարևոր է, որ պետություններն անցումային արդարադատության ծրագրերն իրականացնելիս նաև ծրագրեր մշակեն զոհերի հիշատակման, հասարակության կրթության և պատմական հիշողությունը պահպանելու վերաբերյալ։

4.Ինստիտուցիոնալ բարեփոխումներ

Հանրային ինստիտուտները, որոնք նպաստել են կոնֆլիկտներին կամ ռեպրեսիվ կառավարմանը պետք է վերափոխվեն և դառնան այնպիսի ինստիտուտներ, որոնք կպահպանեն խաղաղություն, կպաշտպանեն մարդու իրավունքերը և կխթանեն օրենքի գերակայության նկատմամբ հարգանքի մշակույթը։ Արդար և արդյունավետ հանրային ինստիտուտների վերափոխմամբ կամ կառուցմամբ, ինստիտուցիոնալ բարեփոխումները նպաստում են, որ անցումային կառավարությունները կանխեն մարդու իրավունքների ապագա ոտնահարումները։ Հանրային ծառայությունների զտող, ստուգող (vetting) անդամները՝ մասնավորապես անվտագության և արդարադատության ոլորտներում, առանցքային դեր ունեն այս տրաnսֆորմացիաներն իրականացնելու գործում՝ հեռացնելով կամ բացառելով սեփական շարքերից այն աշխատակիցներին, որոնք անձամբ պատասխանատու են մարդու իրավունքերի ոտնահարումների համար։ Սա կարող է ընդգրկել նաև ռազմական, ոստիկանական և այլ անվտանգային միավորների վերաձևավորումը, որոնք մասնակից են եղել մարդու իրավունքների խախտումներին։ Այս անձանց հեռացումը պետք է լինի օրենքին համապատասխան և խտրականության բացառման սկզբունքի հիման վրա։  Ինստիտուցիոնալ բարեփոխումները պետք է այնուհետև ընդգրկեն համապարփակ դասընթացներ հանրային պաշտոնյաների և աշխատակիցների համար՝ մարդու իրավունքների և միջազգային հումանիտար իրավունքի ստանդարտների մասին։

5.Ազգային խորհրդատվություններ

Ազգային խորհրդատվությունները մարդու իրավունքերի վրա հիմնված անցումային արդարադատության առանքային բաղադրիչն են՝ հիմնված այն սկզբունքի վրա, որ հաջողված անցումային արդարադատության ծրագրերը պահանջում են հանրային էական մասնակցություն՝ տղամարդկանց և կանանց տարբեր մոտեցումներով։ Հանրային մասնակցությունն արտահայտում է կոնֆլիկտներից և ռեպրեսիվ կառավարումից տուժած տարբեր հանրույթների կարիքները՝ թույլ տալով պետություններին ձևավորել համապատասխան անցումային արդարադատության ծրագրեր։ Ավելին, խորհրդատվական գործընթացն օգնում է տուժածներին և քաղաքացիական հասարակության այլ անդամներին այդ ծրագրերի նկատմամբ ունենալ սեփականության զգացողություն։ Չնայած ազգային խորհրդատվությունները կարող են ձևավորել անցումային արդարադատության ռազմավարության կառուցվածքը, դրանք կարող են իրականացվել նաև հատուկ մեխանիզմների ներքո, օրինակ՝ հատուկ հանձնաժողովի ձևավորման շրջանում կամ փոխհատուցման ծրագրերում։ 

ՄԱԿ-ը պետք խթանի ազգային խորհրդատվություների ծրագրերը՝ կազմակերպելով քննարկումներ, տալով իրավական և տեխնիկական խորհուրդներ, աջակցելով ավանդաբար մերժված խմբերի մասնակցությանն, ինչպիսիք են տուժածները, փոքրամասնությունները, կանայք և երեխաները, ֆինանսական և նյութական ռեսուրսների հավաքագրմանը։ Անցումային արդարադատության ազդեցությունը և կայունությունը կախված կլինի այն երաշխքից, որ իրագործումից առաջ և հետո դրանք կլինեն ամբողջապես հասկացված և հաղորդակցված։ Արդյունավետ աշխատանքը պետք է ընդգրկի և՛ հատուկ մեխանիզմներին ենթակա մարդկանց, և՛ լայն հանրությանը։ Այն պահանջում է մանրակրկիտ պլանավորում և համապատասխան ռեսուրսներ։

Շարունակելի…