Այսօր գրեթե բոլոր եվրոպական երկրներում արձանագրվում է ծնելիության անկում և հետևաբար բնակչության ծերացում։ Դրանցից շատերում պտղաբերության գործակիցը պարզ վերարտադրողականության մակարդակից ավելի ցածր է (2.1 երեխա), ինչը հանգեցնում է բնակչության բնական աճի նվազմանը, իսկ որոշ դեպքերում բնական անկման։ Միևնույն ժամանակ բնակչության կառուցվածքում շարունակում է աճել տնտեսապես և սոցիալապես անապահով մարդկանց թիվն այն դեպքում, երբ ամբողջ բնակչության համեմատ նվազում է աշխատունակ տարիքի բանկաչության թիվը։ Բացի այդ ներգաղթը, որ կարող է լրացնել աշխատունակ տարիքի բնակչության նվազումը, եվրոպական շատ երկրներում շարունակում է մնալ ցածր։
Նման ժողովրդագրական միտումների հետևանքները եվրոպական տնտեսության համար կարող են կործանարար լինել․ աշխատունակ տարիքի բնակչության մասնաբաժնի նվազումը կարող է հանգեցնել արտադրողականության նվազմանը, կենսաթոշակային և ապահովագրական համակարգերը կարող են չափազանց ծանրաբեռնվել, աճող տարեց բնակչության հոգսը կարող է ամբողջությամբ դրվել տնային տնտեսությունների ուսերին։ Այս գործընթացները լուրջ խոչընդոտ են Եվրոպական միության «սոցիալական ծրագրի» նպատակներին հասնելու հարցում․ այն ապահովում է լիարժեք զբաղվածություն, տնտեսական աճ և սոցիալական միասնություն։ Ծնելիության ցածր մակարդակով և կյանքի տևողության մեծացմամբ պայմանավորված բնակչության ծերացման գործընթացն ամենայն հավանականությամբ կստիպի ԵՄ անդամ պետությունների կառավարություններին վերակառուցել իրենց սոցիալական ապահովագրության համակարգերը։
Այդ երկրների սոցիալական, քաղաքական և տնտեսական տարբերությունները արտացոլվում են ժողովրդագրական կառուցվածքային տարբերություններում։ Եվրամիության ընդլայնումը միայն խորացնում է տարածաշրջանային արդեն զգալի տարբերությունները։ Սյս միտումների վերաբերյալ մտահոգությունները թեժ վեճերի պատճառ են դարձել՝ թե որ քաղաքականությունը կարող է հաղթահարել դրանք կամ նվազագույնի հասցնել բացասական հետևանքները։ Այդ վեճերի շրջանակում քննարկվում է երեք հիմնական մոտեցում․ ամուսության և երեխաներ ունենալու խրախուսում պետական միջոցների օգնությամբ, որն ուղղված է լինելու զույգերի եկամուտների կառուցվածքային փոփոխությանը, այլ երկրներից աշխատունակ բնակչության ներգաղթ և սոցիալական քաղաքականության բարեփոխումներ․ օրինակ՝ բարձրացնել օրինական կենսաթոշակային տարիքը կամ խթանել կանանց զբաղվածությունը, որը երկարաժամկետ հեռանկարում կհանգեցնի կենսաթոշակային համակարգի կայունության։
ԵՄ–ի սոցիալական ծրագրի նպատակներին հասնելու համար անհրաժեշտ է հասկանալ ազգային քաղաքականության ազդեցությունը ժողովրդագրական միտումների վրա։ Միաժամանակ քաղաքականության և ժողովրդագրության միջև կապը դեռևս լիովին ուսումնասիրված չէ, և ժողովրդագրական փոփոխությունների պատճառների բացահայտումը հաճախ շատ բարդ, իսկ երբեմն անհնարին խնդիր է։ ՌԵՆԴ կորպորացիայի վերլուծաբանների կողմից անցկացված ուսումնասիրության նպատակը, որի վրա հիմնված է այս հոդվածը, կայանում է ԵՄ անդամակցության թեկնածուների և անդամ պետությունների բնակչության կառուցվածքի և ժողովրդագրական հիմնական միտումների գնահատականի, եվրոպական պետական քաղաքականության և ներկայիս ժողովրդագրական իրավիճակի միջև փոխկապակցվածության հայտնաբերման մեջ։
Բնակչության կառուցվածքը եվ հիմնական ժողովրդագրական գործընթացները
Ավանդաբար, հաշվի առնելով բնակչության կառուցվածքը և դրա զարգացման դինամիկան, բնակչության աճի և գենդերային ու տարիքային կառույցների ցուցանիշները հաշվի են առնվում: Բնակչության աճի տեմպը կախված է բնակչության բնական աճից (ծնելիության և մահվան միջև եղած տարբերությունը) և զուտ միգրացիայի մակարդակից (ներգաղթի և արտագաղթի տարբերությունը): Բնակչության ընդհանուր աճի տեմպը ցույց է տալիս 1000 բնակչի հաշվով տարեկան փոփոխությունները, ինչը հնարավորություն է տալիս համեմատել տարբեր երկրների բնակչությունները քանակապես: Եվրոպական բոլոր երկրներում մահացությունների թվի համեմատ ծնելիության կտրուկ անկման պատճառով բնակչության բնական աճի ընդհանուր մակարդակը նույնպես նվազել է։ Միջին մակարդակով անդամ երկրներում այս հարաբերակցությունը 1970-ի 5.7-ից մինչև 2001 իջել է 1.7, իսկ անդամության թեկնածու երկրներում 1970-ի 6.7-ից մինչև 2001-ը 1.6-ի, այսինքն`մահացության թիվն այսօր գերազանցում է ծնունդների թվին: Անդամ երկրներից ամենաբարձր ցուցանիշը եղել է Իռլանդիայում, որտեղ բնակչության բնական աճի տեմպը 2001թ-ին կազմել է 7.3 մարդ 1000 մարդու հաշվով: Այս հարաբերակցությունը բարձր է նաև Ֆրանսիայում, Լյուքսեմբուրգում և Նիդեռլանդներում ՝4 մարդ 1000 մարդու հաշվով:
Տարածաշրջանի երկրների հետագա դիտարկումը բացահայտում է տարբեր երկրների միջև բնակչության բնական աճի ցուցանիշներում առկա նմանությունները։ Մերձբալթյան երկրներում (Էստոնիա, Լիտվիա, Լատվիա) 1990-ականների կեսերից գրանցվել է բնակչության բնական անկում։ Նմանապես էլ Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպայի երկրները կամ արդեն հայտնվել են բնակչության բնական անկման վտանգի առաջ (Լեհաստան և Սլովակիա) կամ արդեն երկար ժամանակ բնական աճի տեմպի անկում են ապրում։ Օրինակ՝ Հունգարիայում բնակչության բնական աճի մակարդակը 1980-ականների սկզբից աստիճանաբար նվազում է՝ հասնելով 3.4–ի։ Բնակչության բնական աճի ցուցանիշի կտրուկ անկում են ունեցել միջերկրածովյան երկրները՝ Հունաստանը, Իտալիան, Պորտուգալիան և Իսպանիան՝ 1970թ-ին ցուցանիշը կազմել է 9.2, իսկ 2001թ 0.5 (ամենացածրը եղել է 1998թ–ին՝ 0.1՝ 1000 մարդու հաշվով)։
Զուտ միգրացիա։ Զուտ միգրացիայի միտումներն այնքան էլ ակնհայտ չեն, քանի որ մի երկրի ներգաղթը կարող է ուղեկցվել մեկ այլ երկրից արտագաղթով և միգրացիան մեծապես կախված է պատերազմներից ու քաղաքական անկայունությունից։ Ընդհանուր առմամբ 1990-ականներին բոլոր անդամ երկրներում բնակչության տարեկան աճ է գրանցվել ներգաղթի շնորհիվ։ 2001 թվականին Իռլանդիան, Լյուքսեմբուրգը, Պորտուգալիան և Իսպանիան զուտ ներգաղթի ռեկորդ գրանցեցին՝ 5 մարդ յուրաքանչյուր 1000 մարդու հաշվով։ Մյուս կողմից թեկնածու երկրների բնակչությունը 1990-ականներին նվազել է արաքին միգրացիայի պատճառով․ սա հատկապես նկատելի է Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպայի, ինչպես նաև Մերձբալթյան երկրներում՝ 1990-ական թվականներին Բուլղարիայից, Էստոնիայաից, Լատվիայից և Ռումինիայից արտագաղթը կազմել է 17 մարդ յուրաքանչյուր 100 մարդու հաշվով։
Բնակչության ընդհանուր հավելաճը։ Ամփոփելով բնական աճի և զուտ միգրացիայի գործակիցները՝ կարելի է ստանալ բնակչության ընդհանուր հավելաճի գործակիցը։ Ընդհանուր առմամբ 1990-ական թվականներին անդամ պետությունների բնակչության ընդհանուր հավելաճը դրական էր, իսկ այնտեղ, որտեղ տեղի էր ունեցել կրճատում, այդ գործընթացը լրացվել էր ներգաղթով։ 2001 թվականին բնական հավելաճի ամենաբարձր ցուցանիշը եղել է Իռլանդիայում և Լյուքսենբուրգում՝ 11 յուրաքանչյուր 1000 մարդու հաշվով։ Մյուս կողմից 1990-ականներին թեկնածու երկրներից շատերի բնակչության ընդհանուր հավելաճն անկում ապրեց, որը Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպայի ու Մերձբալթյան շատ երկրների դեպքում ավելի սրվեց բնակչության արտահոսքի պատճառով։
Սեռատարիքային կառուցվածքը։ Բնակչության կառուցվածքի և ծնելիության ու մահացության միջև գոյություն ունի կապ։ Բնակչության սեռատարիքային կառուցվածքը ոչ միայն որշովում է անցյալում ծնելիության, մահացության և միգրացիայի մակարդակով, այլ նաև շատ առումներով որոշում է ծնելիության, մահացության և միգրացիայի մակարդակն ապագայում։ Ներկայումս եվրոպական երկրների սեռատարիքային կառուցվածքում կարելի է առանձնացնել երկու հիմնական առանձնահատկություն։ Նախ՝ անդամ երկրներում 25-ից 39 տարեկան տղամարդկանց թիվը գերազանցում է նույն տարիքի կանանց թվին, ինչը կարծես ներգաղթի կառուցվածքի արտացուլումն է, քանի որ որպես կանոն ներգաղթյալներ են վերարտադրողական տարիքի աշխատունակ տղամարդիկ։ Երկրորդ՝ 1999 թվականի տվյալների համաձայն՝ անդամ երկրներում 25-ից 44 տարեկան երեխա ունեցող կանանց թիվն ավելի մեծ էր, քան թեկանծու երկրների կանանց։
Բնակչության տարիքային բաշխումը մեծապես պայմանավորված է ծնելիության մակարդակով, սակայն դրա վրա ազդում են նաև միգրացիան և մահացությունը։ Որքան տարիքային կազում շատ լինի աշխատունակ երիտասարդների թիվն, այնքան հեշտանում է տարեցների ապահոմվան խնդիրը։ 1970-ականների սկզբում նկատվեց ծերերի թվի աճի միտում, 1980-ականների սկզբին փոխվեց կրճատմամբ, իսկ 1980-ականների կեսերին սկսեց աճել նոր թափով։ Հետևաբար, եվրոպական երկրների բնակչության տարիքային կազմի մեջ տարեցների (65-ից բարձր) մասնաբաժինն աճում է։ Բացառություն են կազմում Իռլանդիան, Շվեդիան, Ավստրիան, Դանիան և Միացյալ Թագավորությունը։
Ժողովրդագրական հիմանական միտումները։ Որպես կանոն հիմնական ժողովրդագրական միտումները կապված են պտղաբերության և միջազգային միգրացիայի հետ։ Բնակչության կառուցվածքը և դինամիկան կախված է անհատների և տնային տնտեսությունների որշումներից։ Պտղաբերության մակարդակի վրա ազդում են ամուսնության, ամուսնալուծության համակեցության և տնտեսական գործոնների վերաբերյալ սոցիալական բնույթի որոշումները, ֆինանսական անկայությունն, ինչպես նաև կանանց կրթական և զբաղվածության մակարդակը։ Տվյալները ցույց են տալիս, որ բոլոր եվրոպական երկրներում, բացառությամբ Իռլանդիայի և Շվեդիայի, ծնելիության մակարդակը նվազել է և այժմ ցածր է պարզ վերարտադրության մակարդակից՝ մեկ կնոջ հաշվով կազմելով 1,5 երեխա: Այս միտումն անխուսափելիորեն հանգեցնում է բնակչության բնական կրճատմանը, հատկապես երիտասարդ խմբերի շրջանում: Պտղաբերության անկումը պայմանավորված էր մի շարք գործոններով (ամուսնանալու որոշում, երեխա ունենալու որոշում, բարձրագույն կրթություն ստացող կնոջ որոշում, աշխատելու համար կնոջ որոշում, ցանկալի կենսամակարդակ և ընտանեկան կառուցվածք):
Պտղաբերության ուսումնասիրության կարևորագույն բաղադրիչներից մեկն ամուսնությունն է։ Վերջին ժամանակներում շատ երկրներում ամուսնությունը հաճախ փոխարինվում է համակեցությամբ, իսկ ամուսնալուծության մակարդակը մշտապես աճում է։ 1980-ականներից սկզբից անդամ երկրների մեծ մասում կանանց առաջին ամուսնության միջին տարիքը աստիճանաբար աճել է։ Եթե 1980 թվականին այն 23 տարեկանն էր, ապա արդեն 1995 թվականին՝ 26։ Այդ աճը հատկապես նկատելի է Սկանդինավյան երկրներում, 2001 թվականին Շվեդիայում՝ 30 տարեկանն էր, Դանիայում՝ 29, Ֆինլանդիայում՝ 28։ Միևնույն ժամանակ պետք է հաշվի առնել, որ ամուսնության այլընտրանք հաճախ դառնում է համակեցությունը։ Թեկնածու երկրներում ամուսնության միջին տարիքը նույնպես աճել է, սակայն այն մի փոքր ավելի ցածր է, քան անդամ երկրներում։ Եթե 1980-ականների ընթացքում եղել է 23, ապա 2001 թվականին՝ 25։
Բարձրագույն կրթություն ստանալու ցանկությունը նաև ստիպում է կանանց հետաձգել ամուսնության վերաբերյալ որոշումը: 2000 թ.-ին անդամ երկրներում համալսարանական շրջանավարտների շրջանում կանանց մասնաբաժինը կազմել է ավելի քան 6%: Թեկնածու երկրներում ևս նմանատիպ միտումներ են արձանագրվում: Բացի դրանից, բարձրագույն կրթություն ստանալուց հետո կանայք հակված են աշխատել, այլ ոչ թե ընտանիք կազմել։ Կնոջ՝ առաջին երեխա ունենալու տարիքը մեծապես որոշվում է ամուսնության տարիքով կամ համակեցության սկզբով, բարձրագույն կրթության և համապատասխան եկամուտ ստանալու ցանկությամբ, ինչպես նաև կենսամակարդակի և ընտանեկան կառուցվածքի ցանկալի մակարդակով։ 1970-ական թվականներից ի վեր եվրոպական երկրներում առաջին երեխայի ծննդյան միջին տարիքն աստիճանաբար աճեց. եթե 1980-ականների սկզբին այն անդամ երկրներում եղել է 25 տարեկանը, ապա 2000 թվականին` արդեն 27: Թեկնածու երկրներում, այս տարիքն ավելացել է՝ 1990-ականների սկզբին 23 տարեկանից 2000 թվականին դառնալով 25:
Բնակչության կառուցվածքի և դինամիկայի վրա ազդում է նաև միգրացիան, որը պայմանավորված է անհատների և տնային տնտեսությունների միկրո մակարդակի որոշումներով։ Ներգաղթն ավելացնում է երկրի բնակչությունը, իսկ արտագաղթը՝ նվազեցում։ Կարևոր է հասկանալ, որ միգրացիայի խնդիրը բարդ է, բազմամշակութային և միշտ կապված է միգրանտների կարգավիճակի հստակ սահմանման և միգրացիոն միջոցառումների ընդունման հետ: 2000թ–ին մի շարք անդամ երկրների՝ Գերմանիայի, Հունաստանի, Իտալիայի և Շվեդիայի բնակչության աճը միայն ներգաղթի հաշվին էր։ 1999 թվականին Ավստրիայում, Գերմանիայում, Բելգիայում և Շվեդիայում ներգաղթյալների բաժինը ընդհանուր բնակչության կազմում գերազանցում էր 5%-ը։ Բնակչության բնական աճը գերազանցում էր ներգաղթին միայն Ֆինլանդիայում, Ֆրանսիայում և Նիդեռլանդներում։ Թեկնածու երկրների թվում բնակչության աճ է նկատվել Կիպրոսում, Մալթայում, Սլովակիայում և Սլովենիայում։
Արտագաղթի և բնական անկման համադրությունը հանգեցրել
է Լիտվիայի, Լատվիայի, Ռումինիայի բնակչության նվազմանը։ Գենդերային միգրացիայի վերլուծությունը
ցույց է տալիս, որ սովորաբար ներգաղթյալներն աշխատունակ տարիքի տղամարդիկ են։ Այստեղ
բացառություն են միայն Իռլանդիան, Շվեդիան և Միացյալ Թագավորությունը։
Այսպիսով՝ չնայած եվրոպական երկրների միջև զգալի մշակութային, սոցիալական, քաղաքական
և տնտեսական տարբերություններին՝ ժողովրդագրական միտումները բավականին նման են: Միևնույն
ժամանակ, փոփոխության աստիճանում կան որոշակի տարբերություններ. կա բնակչության բնական
աճի կրճատման միտում կամ բնական անկման միտում: Բնակչության բնական աճի նվազումը պայմանավորված
է մի շարք ժողովրդագրական գործոններով: Ընդհանրապես, չնայած փոփոխությունների աստիճանի
և տևողության տարբերություններին՝ միկրոմակարդակում արձանագրվում են հետևյալ ընդհանրությունները.
- առաջին ամուսնության տարիքի բարձրացում
- առաջին երեխայի ծննդյան տարիքի բարձրացում
- ամուսնալուծությունների ավելացում
- ծնելիության մակարդակի նվազում՝ պարզ վերատադրողականության մակարդակից ներքև
- տարեցների թվի ավելացում
Քանի որ բնակչության բնական աճի փոփոխությունները դանդաղ են, ապագա բնակչության կառուցվածքը և հնարավոր խնդիրները համեմատաբար հեշտ կանխատեսելի են: Բայց այդուհանդերձ այդ զարգացումների վրա քաղաքական որոշումներով ազդելը ևս բարդ է: Միջազգային միգրացիայի պատկերը շատ ավելի բարդ է: Ընդհանուր առմամբ, շատ երկրներում զուտ ներգաղթը մեծ չէ, բայց որոշ երկրներում ժամանակ առ ժամանակ կա զգալի ներհոսք կամ բնակչության արտահոսք: Միգրացիոն միտումների մասով անսպասելի փոփոխությունների հանգեցնող գործոններից մեկը կարող է լինել 2004 թվականի մայիսին Եվրամիության ընդլայնման գործընթացը:
Հրապարակման բնօրինակը Демоскоп Weekly-ում։