Ըստ էության, պոպուլիզմը պարզապես «ժողովրդավարություն» անվամբ գեղեցիկ աղջկա տգեղ եղբայրն է։ Միանգամայն ակնհայտ է, որ եղբայրն ու քույրը նույն ընտանիքից են։ Երկուսն էլ սերտորեն կապված են ժողովրդի հետ։ Առաջինը հունարեն «դեմոս»-ն է, իսկ մյուսը՝ լատիներեն «populous»-ը։ Երկուսն էլ թարգմանաբար նշանակում են «ժողովուրդ»։ Եթե ժողովուրդն իրեն պահում է պլեբեյների բազմության նման կամ դառնում է պլեբեյ, ապա մենք գործ ունենք պոպուլիզմի հետ։ Նույնը կարելի է ասել նաև, երբ ժողովրդի քաղաքական առաջնորդները պահում են իրենց պլեբեյների նման կամ իսկապես մոբիլիզացնում են պլեբեյներին։ Այսինքն, հատուկ նպատակներով կարելի է տարբերակել «պոպուլիզմ ներքևից» և «պոպուլիզմ վերևից» հասկացությունները։
Պատշաճ և գռեհիկ վարքի միջև կան շատ հարթ անցումներ ինչպես ժողովրդի կողմից, այնպես էլ քաղաքական գործիչների։ Այդ իսկ պատճառով ժողովրդավարության մեջ քաղաքականությունը ոչ «պոպուլիզմից ամբողջովին ազատ» է, ոչ էլ «մաքուր պոպուլիստական» է։ Պոպուլիստ առաջնորդները հեշտությամբ դառնում են ավտորիտար դեմագոգներ (հաճախ նրանք այդպիսին են ի սկզբանե)։ Պոպուլիստական ժողովրդավարությունը կարող է սահուն անցնել բռնապետության՝ հիմնված պոպուլիստական գայթակղությունների վրա։ Արդյունքում, կարող ենք գծեր անցկացնել ժողովրդավարության «բարի պոպուլիզմի» և ավտորիտար ռեժիմների «վատ պոպուլիզմի» միջև։ Սակայն, վերլուծական ծրագրում նման մոտեցումն անարդյունավետ է, քանի որ զուտ տերմինաբանական հիմքով հստակ սահմաններ անցկացնելու ցանկացած փորձ դատապարտված է ձախողման։
Դեմագոգիկ պարզեցումների պրակտիկան
Պոպուլիզմի անմիջապես աչքի զարնող հատկանիշներից է այն, որ բարդ փոխկապակցությունները սկսում են շատ պարզ մեկնաբանել ու բացատրել, սակայն դա անում են ոչ թե մանկավարժական մոտեցմամբ, այլ զուտ դեմագոգիկ նպատակադրումներով։ Այս մեղքը նույնիսկ գործում են «անթերի դեմոկրատներն»՝ առնվազն նախընտրական քարոզարշավների կամ թոք շոուների ժամանակ։ Կատարյալ տարբերակում նրանք պոպուլիստներից տարբերվում են միայն նրանով, որ իրենց վարպետությունը չի սահմանափակվում զուտ խելացի արտահայտություններով, այլ որ ունակ են զրույցը դիսկուրսի ռեժիմից տանել դեպի բանավեճ և հակառակը։
Եսասեր քաղաքական ձեռնարկատիրություն
Պոպուլիստները պետք է ունենան նաև առաջնորդ՝ քաղաքական կոնդոտիեր, որին քաղաքացիական կյանքում երբեմն անվանում են «քաղաքական գործարար»։ Նման մարդիկ ունեն քաղաքական հոտառություն, գտնում են սենսացիոն, մարդկանց հետաքրքրող թեմաներ, այդ թեմայի շուրջ են հավաքում կողմնակիցներին և խոստանում են հուսալի ղեկավարություն իրականացնել ավելի լավ ապագայի ճանապարհին։ Այս դերը բնորոշ է շատ դեմոկրատ քաղաքական գործիչների, հատկապես նրանց, ովքեր գիտեն, որ ունեն որոշակի խարիզմա։ Պոպուլիստներից նրանք տարբերվում են նրանով, որ ձգտում են բարձր պաշտոն զբաղեցնել ոչ միայն ինքնաիրացման, այլ նաև հասարակական շահի համար։ Նախագահական կառավարման համակարգերում, որտեղ իշխանությունների հստակ տարանջատում չկա, նախագահի բարձր պաշտոնը գրավում է իշխանատենչ քաղաքական գործչին, քանի որ այդպես նա է «ժողովրդի անունից» «բացարձակ առաջնորդի» դերում հանդես գալու հնարավորություն է ստանում։
«Պոպուլիզմ վեևից»-ի և «պոպուլիզմ ներքևից»-ի հակադրությունը
Իրականում պոպուլիզմը քաղաքականության ոճ է՝ խիստ կապված «մենք ներքևում ենք» «նրանք վերևում են» հակադրության հետ։ Հենց այս հակադրությունն է ընկած քաղաքական կոնդոտիերների պնդումների հիմքում, որը նրանք ներկայացնում են «ժողովրդին»։ Որոշ քաղաքական գործիչներ շարունակում են հավատարիմ մնալ այս գծին նույնիսկ այն ժամանակ, երբ իրենք են գտնվում պետության ղեկին։ Ներկայացուցչական ժողովրդավարության մեջ «ժողովրդի» և «քաղաքական ղեկավարության» միջև սահմանագիծ կա։ Ժողովրդավարության մեջ ընտրված ներկայացուցիչները ոչ միայն պարզապես տարբերվում են նրանցից, որոնց ներկայացնում են, այլև զբաղեցնում են առաջատար քաղաքական պաշտոններ։ Քաղաքացիներն, իհարկե, ընտրում կամ չեն ընտրում իրենց ղեկավարներին, այնպես որ ժողովուրդն իր դիրքում ավելի բարձր է, քան քաղաքական գործիչները։ Սակայն, մինչ ներկայացուցիչները զբաղեցնում են իրենց պաշտոնները, վերջիններիս իշխանությունն ու ազդեցությունը շատ ավելին է, քան նրանց, ում նրանք ներկայացնում են։
Այսպիսով, նույնիսկ լավ աշխատող ներկայացուցչական ժողովրդավարության մեջ գոյություն ունի որոշակի խզում «վերևում» և «ներքևում» գտնվողների միջև։ Այդ խզումը ճիշտ նկարագրում է այսպես կոչված «գործակալական հարաբերությունների տեսությունը»։ Համաձայն այդ տեսության, ընտրվածները համարվում են քաղաքական «տերեր», իսկ ներկայացուցիչները նրանց «գործակալները»։ Այսինքն, քաղաքական իշխանության իրականացումը ծառայություն է պատվիրատուի համար։ Եվ հակառակը, քաղաքական իշխանությամբ օժտելը հավասար գործընկերոջը ծառայություն մատուցելու հանձնարարություն է։ Ցավոք, մի կողմից, ներկայացուցիչները միշտ չէ, որ պատշաճ են վարվում՝ ամբարտավան կեցվածք ցուցաբերելով քաաքացիների նկատմամբ։ Մյուս կողմից, քաղաքացիները նույնպես հաճախ իրենց պահում են անվայել։ Քաղաքական ներկայացուցիչների հետ քաղաքացիների շփման հենց նման հիմար ոճն է կազմում պոպուլիզմի երրորդ տարրի էությունը։
Այս սխալ ոճը կարող է լինել ինչպես գռեհիկ ժողովրդավարական, այնպես էլ ավտորիտար։ Երկու ձևում էլ այն վտանգավոր է լիբերալ համակարգի համար։ Վուլգար ժողովրդավարական պոպուլիզմի ջատագովները քննադատում են քաղաքական դասին ոչ միայն ամբարտավանության կամ տգիտության, այլև իրական կյանքից կտրված լինելու և եսասիրության համար։ Նրանց պահանջները շատ հաճախ նույնիսկ արդարացի են։ Նման պոպուլիստները հիմնականում վիճարկում են ազատ ընտրված քաղաքական գործիչների լեգիտիմությունը։ Նրանք կամ ուղղակի «դավաճաններ» են, որոնց համար ժողովրդի կարիծիքը ոչինչ չի նշանակում, կամ էլ չարաշահում են «ազատ մանդատը» հանուն իրենց գաղափարական փորձարկումների։ Սակայն նման պահանջներն ազդում են ժողովրդավարական ներկայացուցչության էության վրա, որի հիմքը քաղաքական գործիչների ինքնուրույն որոշումներ կայացնելու իրավունքն է, նույնիսկ եթե նրանք դիմում են հաջորդ ընտրություններում իրենց մանդատը կորցնելու ռիսկին։
Քաղաքական ազատության համար մեծ սպառնալիք է առաջանում այնտեղ, որտեղ պոպուլիստ-առաջնորդները հանդես են գալիս որպես «սովորական մարդկանց» հիմնական պաշտպաններ՝ համոզելով ընտրողներին, որ «ժողովրդի շահերի համար» թույլատրելի է «քաղաքական իսթեբլիշմենթի» վերակառուցումն ու առկա կանոնների ոտնահարումը։ Համապատասխան հայտարարությունները հաճախ ուղեկցվում են հանրաքվե անցկացնելու պահանջներով։ Այդ հանրաքվեների շնորհիվ, սակայն, ընտրված ներկայացուցիչները կարող են հրաժարվել իրենց պարտականությունների կատարումից՝ ժողովրդի ուսերին բարդելով տհաճ խնդիրներ լուծելու պարտավորությունը։ Եթե որոշ հարցերի վերաբերյալ նման հանրաքվեները մտնեն առօրյա քաղաքական կյանք, հնարավորություն է առաջանում կադրային հարցերի լուծման և նույնիսկ մանիպուլյացիաների համար՝ անձնական իշխանական ամբիցիաներն օրինականցնելու նպատակով։ Նման քաղաքականությունը կոչվում է «պլեբիսցիտար ցեզարիմ», որը հիմնված է զանգվածների համաձայնության վրա, այսինքն՝ ժողովրդի և առաջնորդի կամքերի նույնականացման սկզբունքի վրա։ Սակայն, նույնությունը միշտ էլ հանգեցնում է ավտորիտար շեղումների։ Ե՛վ նույնական ժողովրդավարական, և՛ գռեհիկ ժողովրդավարական պոպուլիզմը սխալ են մեկնաբանում ժողովրդի և նրա ներկայացուցիչների միջև բացը։ Այսպիսով, նրանք ժողովրդավարությանը իրական վտանգի են ենթարկում։
Պնդում առ այն, որ առկա է ժողովրդի պարզ ու միասնական կամք
Պոպուլիզմի առանցքային տարրն է հանդիսանում այն պնդումը, որ գոյություն ունի որոշակի ժողովրդի հստակ և միասնական կամք։ Այդ կամքը դրսևորվում է ցույցերի ժամանակ «Մենք ժողովուրդ ենք» վանկարկումներով։ Այն նաև հայտնի է այն քաղաքական կոնդոտիերներով, որոնք իրենց վրա են վերցնում «սովորական մարդկանց» առաջնորդների դերը։ Լինելով դեմագոգներ, նրանք մարդկանց համոզում են, որ ավելի լավն են, գիտեն, թե ինչ է նրանց հարկավոր և հենց այդ պատճառով էլ համարվում են ժողովրդի «ճշմարիտ ժողովրդավարական և օրինական» ներկայացուցիչները։ Սակայն պլյուրալիստական ժողովրդավարություններին բացարձակապես օտար է ինչ-որ միասնական, պարզ և դրանով իսկ իդեալական ժողովրդական կամքը։ Պլյուրալիզմը բացառում է ժողովրդի միատարր շահերի առկայությունը և «ընդհանուր կամքի» բացահայտման հնարավորությունը։ Պլուրալիստական ժողովրդավարության կողմնակիցները չեն վիճարկում, որ մեծամասնության որոշումների ընդունման համար անհրաժեշտ է շատ ավելին, քան տարբեր սոցիալական խմբերի ժամանակավոր դաշինքը՝ հաճախ ունենալով բոլորովին այլ, հակասական շահեր։ Պոպուլիստներից եկող վտանգն այն է, որ ցանակացած ժողովրդավարական մեծամասնության փոխզիջումային բնույթը նրանք համարում են թերի՝ չցանկանալով դրանով հանդերձ ընդունել, որ քաղաքական ազատությունն առհասարակ առաջանում է միայն այն ժամանակ, երբ «մեծամասնությունը» և «ճշմարտությունը» բաժանված են միմյանցից։
Պոպուլիզմը որպես ներկայացուցչական ժողովրդավարական համակարգում թերություննների ազդանշան
Պոպուլիզմի առաջացումը միշտ ցույց է տալիս ներկայացուցչական ժողովրդավարության համակարգի թերությունները։ Կարճ բանաձևը հետևյալն է՝ պոպուլիզմն առաջանում է ներկայացուցչական համակարգի բացթողումներում և կարող է ամրապնդել իր դիրքերը դրանցում։ Այստեղ է այն առանցքային պահը, որը թույլ է տալիս ճիշտ հասկանալ պոպուլիզմի էությունը։ Դրան հասնելու համար, նախ պետք է հասկանալ՝ ինչպես կաշխատեն կատարյալ ներկայացուցչական ժողովրդավարությունները։ Քաղաքացիների կարծիքները բաժանվում են՝ օրինակ «ծայրահեղ ձախից» մինչև «ծայրահեղ աջ»։ Կարծիքների շարքն, իհարկե, մշտական դինամիկայի մեջ է, քանի որ փոխվում են քաղաքական նորաձևությունները և հատուկ մարտահրավերները։ Աշխատող բազմակուսակցական համակարգի միջոցով բնակչության կարծիքների սպեկտրը արտացոլվում է խորհրդարանում։ Բնակչության մեծամասնությանը կամ քաղաքական դասին բնորոշ դիրքորոշումների անհրաժեշտ վերադասավորման համար պետությունն ապահովում է ազատ ընտրությունների կանոնավոր անցկացում։ Սակայն, ընտրություններում կուսակցությունները, որպես կանոն, ձգտում են հաղթանակի, այլ ոչ թե պարտության, հետևաբար նրանք պետք է կենտրոնանան իրենց համար կարևորագույն ընտրողների կարծիքների վրա։
Ընդ որում «փորձով վեր հանված ժողովրդական կամքը», որը բազմաբնույթ է և հակասական, ժողովրդի ներկայացուցիչների որոշումներում արտացոլվում է ոչ միայն «հայելային» ձևով։ Բնակչության կարծիքը և ցանկությունները ենթարկվում են բարելավումների, որոնք ներկայացուցիչները դիտարկում են ըստ իրենց հայեցողության՝ այդ կերպ վերլուծելով կոնկրետ որոշ հարցեր։ Էռնեստ Ֆրենկելը՝ արևմտագերմանական քաղաքական գիտության հիմնադիր հայերերից մեկն, այս գործընթացն անվանել է «ժողովրդի կամքի էմպիրիկ բացահայտման բարելավում»։ Արդյունքում, դրան է գումարվում «ժողովրդի հիպոթետիկ կամքը», որը քաղաքացիները կունենային, եթե կարողանային զբաղվել կենսական հարցերով այնպես մանրակրկիտ և ուշադիր, ինչպես դա կարող են և պետք է անեն պրոֆեսիոնալ քաղաքական գործիչները։
Եթե նման արտացոլումն ու ժողովրդի կամքի էմպիրիկ բացահայտման բարելավումը չի ապահովվում, քաղաքական ներկայացուցչության գործընթացում հայտնվում են խախտումներ։ Դրանք պայմանավորված են երկու գործոնով՝ քաղաքականությամբ, որը ժամանակի ընթացքում հեռվանում է բնակչության իրական շահերից, ինչպես նաև բնակչության համար քաղաքական մի շարք որոշումների ոչ բավարար հստակեցմամբ։ Այս պայմաններում ներկայացուցչական համակարգում բացեր են առաջանում։ Մի կողմից, այն հնարավոր է բնակչության մի մասի և քաղաքական դասի մի մասի միջև, որը նախկին կողմնակիցներն այլևս չեն համարում իրենց շահերի իրական ներկայացուցիչ։ Մյուս կողմից, բացը կարող է առաջանալ, եթե քաղաքական դասի կողմից ներկայացված տեսակետների և նախասիրություների սպեկտրը խիստ տարբերվում է նրանից, ինչ բնակչությունն իրականում մտածում է։
Շահերի ներկայացման նման բացթողումներ տեղի է ունենում մասնավորապես, երբ բնակչության մեծ մասի համար կարևոր մտահոգություններն ու թեմաները քաղաքական դասը համարում է շինծու, աննշան և, ի վերջ, ոչ արժանի լուրջ քննարկման։ Նման իրավիճակ եղել է՝ օրինակ 2015 թվականին Գերմանիայում. նախ «եվրոն փրկելու» համար, իսկ հետո երկրում ներգաղթյալների անվերահսկելի հոսքի հետ կապված։ Ներկայացուցչական համակարգում բացերն առաջանում են նաև այնտեղ, որտեղ քաղաքական դասը գիտակցաբար հրաժարվում է ներկայացնել քաղաքական սպեկտրի որոշ մասեր։ Այդպես են վարվում՝ օրինակ արդեն շատ տարիներ քրիստոնյա դեմոկրատները ծայրահեղ աջ գաղափարախոսության կոմղնակիցների հետ։ ՔԴՄ կուսկացությունը Բավարիայի ՔՍԿ-ի հետ դաշինք կազմելով մի քանի տասնամյակ շարունակ եղել է ԳՖՀ պետական համակարգում ամենաաջ կուսակցությունը։ Իր քաղաքական սպեկտրի մեջ կարողացել է ինտեգրել քաղաքացիների մեծամասնությանը՝ մինչև իսկ առավել աջ թևից։ Սակայն ՔԴՄ քաղաքականության վրա ազդում էին որոշ գործոններ, ինչպիսիք են՝ նոր միտումները և արգելքները՝ «քաղաքական կոռեկտության» պատճառով։
Շուտով նոր բացեր ի հայտ կգան, քանի որ հասարակության և քաղաքական դասի մեծ մասը դադարում է հավատալ քաղաքացիների անկեղծությանը՝ արտահայտելով այս կամ այն մտահոգությունը։ Գերմանիայում, օրինակ, արդեն մի քանի տարի իշխանությունների կողմից որպես անխուսափելի համարվող ներգաղթյալների հոսքի դեմ հասարակական բողոքները համարվում են ռասիզմի և շովինիզմի դրսևորում։ Բոլոր նման դեպքերն առաջացնում են քաղաքական դասի և ԶԼՄ-ների վրդովմունքը, քանի որ վերջիններս հրաժարվում են ընդունել քաղաքացիների քննադատությունները։ 2014 թվականի աշնանից Գերմանիայում նրանց հասցեին հնչում էին «ժողովրդի դավաճաններ», «կեղծ մամուլ» տիպի մեղադրանքներ։ Այսպիսով հող է նախապատրաստվում նոր կուսակցությունների կամ բողոքի ակցիաների համար, որոնք կամ նորովի են ձևավորվում կամ արդեն իսկ եղածներն են սկսում ավելի լայն հանրային աջակցություն ստանալ։
Այս կերպ 1980-ականների կեսերից ձևավորվեց «կանաչների» շարժումը, որը գաղափարապես կապված էր 1968 թվականի «մշակութային հեղափոխության» հետ։ Սոցիալ-դեմոկրատները դաշնային կանցլեր Հելմուտ Շմիդտի գլխավորությամբ, հետապնդելով քաղաքականության ձախ թևին, հանգեցրին ներկայացուցչական համակարգի պառակտմանը։ Իսկ քրիստոնեա-դեմոկրատական կանցլեր Անգելա Մերկելի ժամանակ՝ սկսած 2013 թվականից նման իրավիճակ առաջացավ «Այլընտրանք Գերմանիայի համար» կուսկացության հետ։
Հաշվի առնելով այս բոլոր կետերը՝ պոպուլիզմի հինգերորդ տարրը կարող ենք նկարագրել հետևյալ կերպ՝ կախված նրանից, թե քաղաքական համակարգի ձախ կամ աջ թևի վրա է արձանագրվում ներկայացուցչական բացն՝ ի հայտ է գալիս աջ կամ ձախ պոպուլիզմ։ Եթե ամբողջ քաղաքական դասը հասարակության զգալի մասի հետ ռեզոնանսի մեջ չէ, ապա կարող է առաջանալ միջթևային պոպուլիզմ՝ ամենից առաջ ուղղված նախկին քաղաքական կարգի դեմ և շոշափել հանրության ավելի լայն շրջանակների շահերը։ Քանի որ տարբեր երկրներում և տարբեր ժամանակներում կարող են առաջանալ բացառապես տարբեր ներկայացուցչական բացեր, հետևաբար պոպուլիզմն էլ շատ բազմազան է։ Այն կարող է տարբեր բնույթ ունենալ, սակայն քաղաքացիներն այն կապում են քաղաքական ղեկավարության սխալ քաղաքականության հետ։
Բացի այդ, պոպուլիզմի դրսևորման ձևերի վրա մեծապես ազդում են վարչական առանձնահատկությունները, կուսակցական և ընտրական համակարգերը՝ թույլ տալով կամ թույլ չտալով պոպուլիստ առաջնորդներին զբավել քաղաքական կարիերայով։ Քիչ կարևոր դեր չեն խաղում քաղաքական մշակույթի տարբեր սովորույթները, որոնց շարքում որոշները նպաստում են պոպուլիստական վարքագծին, իսկ մյուսները խանգարում են դրանց, և, իհարկե, այստեղ նույնպես աշխատում է այսպես կոչված «Թոմասի թեորեմը». «Եթե մարդիկ իրավիճակը սահմանում են որպես իրական և գործում են ելնելով այդ իրավիճակից, ապա իրենց գործողությունների հետևանքներն իրական կլինեն անկախ նրանից, որքան անիրական կարող է լինել իրավիճակից կախված որոշումը»։ Բայց սա նշանակում է, որ պոպուլիզմը կարող է նաև առաջանալ հիմնվելով զուտ երևակայական ներկայացուցչական բացերի վրա։ Այսպիսով, կախված տարբեր հասարակություններում հանրային կարծիքի դինամիկայից այն կարող է լինել ավելի բազմազան։
Թարգմանված է ռուսերենից, բնօրինակը՝
Популизм как общий вызов / Политическая энциклопедия, 2018