Սկզբունքային լիբերտարիզմը պրագմատիկ լիբերտարիզմից տարբերվում է գլխավորապես նրանով, որ այն դիտարկում է «նվազագույն» պետության կողմից պաշտպանվող իրավունքը, ինչպես բնականները կամ հիմնարարները։ Իրավունքն ինքնստինքյան բարօրություն է, այլ ոչ թե ինչ-որ պատահական պատճառների միավորում։ Ընդորում, բարձրագույն նշանակության բարօրություն է, որը չի կարելի զոհել հանուն որևէ այլ նպատակների։ Լիբերտարիզմի այս հոսանքի առավել նշանավոր ներկայացուցիչն է Ռոբերտ Նոզիկը։ Վերջինիս «Անարխիա, պետություն և ուտոպիա» աշխատության մեծ մասը ներկայացվել է որպես Ռոուլսի «Արդարության տեսության» այլընտրանք։
Լինելով լիբերալիզմի ծայրահեղ ձևը՝ լիբերտարիզմն առանձնացնում է անհատական ազատության արժեքները բարեկեցության և հավասարության արժեքներից։ Հիմք ընդունելով ազատության այս միակ արժեքը լիբերտարիզմը փորձում է ձևակերպել այն կանոնները, որոնք անհատները կարող են կիրառել մեկը մյուսի նկատմամբ, առանձնացնել անհատների դերը պետության կազմակերպման գործում և ընդհանրապես որոշակիացնել, թե ինչպիսի իշխանություն պետք է ունենա պետությունը։ Հատկանշական է, որ անհատի ազդեցության ոլորտը համընկնում է պարտադրված կապիտալիստական տնտեսության կամ ազատ ձեռնարկատիրական տնտեսության հետ։ Անհատն ունի սեփականություն ձեռք բերելու, գնելու և վաճառելու, աշխատուժ վարձելու և իր սեփական աշխատուժը վաճառելու իրավունք։ Նա կարող է հարստանալ կամ սնանկանալ, ամեն ինչ կախված է միայն իրենից, իր ունակություններից, ջանքերից և վերջապես՝ բախտից։
Պետությունն, իր հերթին, կարող է միայն ծառայել այս համակարգին։ Այն կարող է ձեռնարկել ինչ-որ գործողություն, նույնիսկ պատիժ իրականացնել ուժի կիրառումը կանխելու համար (սպանություն, կողոպուտ և այլն), սակայն իրավունք չունի սեփականության հարկ դնել կամ բռնագրավել այն կարիքավորներին օգնություն ցույց տալու համար կամ կազմակերպել հասարակական աշխատանքներ գործազրկությունը նվազեցնելու համար։ Աղքատները պետք է իրենք իրենց մասին հոգ տանեն կամ էլ ապավինեն միայն ողորմությանը։ Կենսաթոշակները կամ առողջության ապահովագրումը թույլատրվում է, և կարելի է զգալիորեն կրճատել ծանր ժամանակների ռիսկը, սակայն անհատական պաշտպանությունից և նրա օրինական գործունեությունից դուրս այս հարցերի լուծման ցանկացած կոլետկիվ փորձ պետք է տեղափոխվի կամավորական ակումբների և ասոցիացիաների ոլորտ։
Նման հայացքների է հարել տարբեր ժամանակաների քաղաքական մտածողների համաստեղությունը՝ սկսած Ադամ Սմիթից մինչև Միլթոն Ֆրիդմեն, ովքեր այդ գաղափարներին տվել են կիրառական լեգիտիմացում։ Այս համակարգն օրինական է իր արդյունավետության շնորհիվ, քանի որ վերջնարդյունքում կոչված է բարելավելու յուրաքանչյուր քաղաքացու դիրքորոշումը։ Բայց այդուհանդերձ այս պնդումը դժվար ապացուցելի է, քանի էգալիտարիստական ռեժիմները ներկայացված են շահագործման տեսանկյունից ավելի նախընտրելի որակով, այդ իսկ պատճառով լիբերտարիստները դիմել են իրենց հայացքների քաղաքական-փիլիսոփայական այլ հիմքին։ Օրինակ՝ Նոզիկն առաջարկում է որպես հիմք վերցնել անհատական (բարոյական կամ բնական) իրավունքների որոշակի հայեցակարգ։ «Անհատներն ունեն իրավունքներ և կան բաներ, որը ոչ մի այլ անձ կամ խումբ չի կարող կատարել նրանց նկատմամբ»,- գրում է Նոզիկը «Անարխիա, պետություն և ուտոպիա» աշխատության սկզբում։ Նոզիկը կարծում է, որ խոսքը ոչ միայն այդ իրավունքները հարգելու մասին է, այլ այն մասին, որ դրանք պետք է ունենան հիմնարար կարգավիճակ կամ շատ թե քիչ սահմանափակվեն միայն բացարձակ դեպքերում։
«Իրավունքը որպես սահմանափակում» հասկացությունը կամ ինչպես ինքն է բացատրում «բարոյական կողմի սահմանափակումը» նշանակում է, որ խոսքը յուրքանչյուր մարդու պաշտպանված լինելու երաշխիքների մասին է։ Տվյալ սահմանափակման բացարձակ բնույթը ենթադրում է, որ անհատական իրավունքները չեն կարող խախտվել հանուն սոցիալական նպատակների լուծման, օրինակ, ողջ հասարակության բարեկեցության և անվտանգության նպատակների համար։ Նոզիկն այդ իրավունքները դիտարկում է որպես հիմնարար, որոնք լինելով բարոյական մտածողության ձև կախված չեն արտաքին նպատակներից։ Բայց, եթե անհատական իրավունքներն ընդունվեն որպես ելակետ, ապա «նվազագույն» պետության բավականին տրամաբանական գաղափարն այդ իրավունքների երաշխավորման ամենալավ ձևն է։ Ավելի ուժեղ պետությունն, անշուշտ, կխախտի այդ իրավունքները, եթե միայն այն չի հենվում բոլոր քաղաքացիների անանուն համաձայնության վրա, քանի որ, ի թիվս այլ բաների, մարդիկ իրավունք ունեն հրաժարվել իրենց իրավունքներից։
«Նվազագույն» պետությունն ավելի նախընտրելի է, քան անարխիան, քանի որ վերջինս չի կարող երաշխավորել անհատական իրավունքների պաշտպանությունը։ Բացի այդ, այն լեգիտիմ լինելու ավելի շատ հնարավորություններ ունի, քան վերաբաշխող տեսակի պետությունը, որը չի կարողանում հենվել իր քաղաքացիների լիակատար համաձայնության վրա, հետևաբար՝ պարտադիր ենթադրում է հարկադրանք մինչև իսկ բռնություն նրանց մի մասի նկատմամբ։ Նոզիկի տեսության մեջ ներկայացված առաջին սկզբունքը կայանում է նրանում, որ յուրաքանչյուր անհատ ունի երեք հիմնական իրավունք՝ ֆիզիկական անվտանգության իրավունք, անսահմանափակ ազատության իրավունք, սեփականության անձեռնամխելիության իրավունք։ Նոզիկը գործնականում կրկնում է այն, ինչ Լոկն ասել է «բնական վիճակում» անձի իրավունքների մասին։ Նոզիկը գրում է, որ իր «լավ կազմակերպված հասարակության» տեսակետին հակադրվում են երկու տեսական «սպառնալիքներ»՝ պետականություն չունեցող հասարակության գաղափարը (անարխիա) և պետության տեսությունը՝ ծագելով «նվազագույնի» շրջանակներից, այսինքն մեկը, որն իր վրա է վերցնում վերաբաշխման գործառույթը կամ սահմանում է զարգացման նպատակներ, մոդեռնիզացում և այլն։
Անարխիզմը քաղաքական-գաղափարական հայեցակարգ է, որը պահանջում է պետության վերացում և ցանկացած իշխանության լուծարում, որն ունի հարկադրանք կիրառելու հնարավորություն։ Այն իր նպատակն է հռչակում առավելագույն անձնական ազատությամբ հասարակություն, նյութական հարստության արդարացի բաշխում, որտեղ ընդհանուր խնդիրները լուծվում են կամավոր համաձայնությամբ։ «Անարխիզմ» տերմինը ներկայացվել է 1840 թվականին Պրուդոնի կողմից։ Անարխիստական հասարակական կարգը, թույլ չտալով պետության կողմից ոչ մի հարկադրական գործողություն, Նոզիկի փաստարկի նախադրյալն է։ Այս դիրքորոշումը և հարակից հանգամանքները՝ անխախտ անձնական ազատությունը, ֆիզիկական անվտանգությունն ու ունեցվածքի բացարձակ սեփականության իրավունքը մեծապես ընկալվում են որպես իսկզբանե տրված։ Իրավունքներում կա «բնական ազատություն» արտահայտությունը, իսկ անարխիան դրանց իրականացման հնարավորությունն է։ Նոզիկը փորձում էր ցույց տալ, որ անարխիայի տեղը կարող է գրավել «նվազագույն» պետությունն առանց խախտելու անարխիկ լեգիտիմությունը։ Այնուամենայնիվ, այս անցման համար անհրաժեշտ է մարդկանց կամավոր համաձայնությունը։
Անարխիստները համարում են, որ դեպի հարկադրական ինստիտուտներ տանող ցանկացած շարժում բարոյազուրկ է, անտրամաբանական է և անհարկի է և որ «բնական վիճակի» իրենց հայեցակարգում ընդհանրապես այս առումով լուրջ խնդիրներ ի հայտ չեն գալիս։ Բայց սա ծայրահեղություն է։ Շատ անարխիստական մտածողներ դեռևս ենթադրում են որոշակի հիմքերի առկայություն, որոնց պարագայում դեպի ռացիոնալ և անհրաժեշտ պետականության ուղղությամբ ձգտումն արդարացի է, օրինակ՝ հանուն գոյատևման։ Այսպիսով, նրանք ճանաչում են «Լևիաթան» գրքում շարադրված Հոբսի փաստարկումը։ Ամեն դեպքում, այս միտման արդարացումը կարող է լինել միայն համաձայնության առկայությունը, սակայն ոչ բոլոր մարդիկ են այնքան ռացիոնալ դա ընդունելու համար։ Միևնույն ժամանակ «հասարակական դաշինքի» մոդելը հիպոթետիկ պայմանագիր է՝ այսինքն համաձայնություն փոքր խմբում, որից հետո է միայն այն տարածվում մնացյալ քաղաքացիների վրա, համարվում է անբավարար, քանի որ, ըստ անարխիստական ուղղվածության ենթադրվում է բոլորի համաձայնությունը՝ որպես ելակետ ունենալով այն իրողությունը, որ պետք է հարգել յուրաքանչյուր մարդու բնական իրավունքները։
Մամութը գրում է. «…Անարխիստական անհատականությունն իր մեջ պահելով հասարակության համար բացարձակ ինքնակառավարվող մարդու հակադրության գաղափարը, նրա (անձնական) ազատությունը կապում է բոլոր քաղաքական ձևերի ընդհանուր վերացման հետ։ Այսպիսով, նա կտրուկ տարբերվում է բուրժուական անհատականությունից, որին հավատրիմ մնացին Հոբսն ու այլ գաղափարախոսներ։ Ցանկացած պետություն անարխիստական գիտակցության մեջ ընկալվում է որպես բացարձակ չարիք։ Այն բոլոր սոցիալական խնդիրների աղբյուրն է։ Նոզիկի մոտեցման նորությունն այստեղ այն է, որ նա փորձել է բացատրել՝ ինչպես կարող է պետությունն առաջանալ բնական ճանապարհով, առանց խախտելու որևէ մեկի իրավունքները, սակայն առանց «հասարակական դաշինքի» գաղափարի գործադրման։ Նոզիկը գրում է, որ եթե նույնիսկ գոյություն ունենար Լոկի «բնական վիճակը», այսինքն, եթե իրականանար անարխիստների երազանքը, «նվազագույն պետությունն» ամեն դեպքում կառաջանար երկու պայմանների առկայության պարագայում։ Առաջինը, եթե մարդիկ ղեկավարվեն սեփական շահերով։ Երկրորդը, եթե նրանք հարգեն մյուս մարդկանց իրավունքները, չխախտեն դրանք կամ էլ խախտելու դեպքում փոխհատուցեն վնասը։ Ըստ էության, այս փաստարկը ներկայացնում է «նվազագույն պետության» քվազի-պայմանագրային օրինականացումը։ Պետության ձևավորումն, ըստ Նոզիկի, անցնում է չորս փուլով՝
Առաջին փուլ
«Բնական վիճակի» անհարմարության պատճառով անհատները ձևավորում են «պաշտպանական կազմակերպություններ»։ Սկզբում, ըստ էության, դրանք կլինեն փոխադարձ օգնության ասոցիացիաներ, միավորելով մեկ ընտանիքի անդամների կամ ընկերների, բայց արդեն շուտով երևան են գալիս անհարմարությունները (օրինակ այն, որ բոլորը պետք է տիրապետեն զենքի)։ Այս տիպի խմբերում շփումը հեշտությամբ է տեղի ունենում։ Ի վերջո, ասոցիացիաները իրենց տեղն անպայման զիջում են «պաշտպանական կազմակերպություններին», որոնք համապատասխան վարձատրության դեպքում իրենց վրա կվերցնեն դատավորի դերը, ինչպես նաև մեղավորների պատիժը։
Երկրորդ փուլ
Կազմակերպություններից կամ նրանց միավորումներից որևէ մեկը կտիրապետի որոշակի տարածքների։ Այս դեպքում առաջանում են երեք հնարավորություններ՝ 1.եթե մեկ կազմակերպությունը հաղթում է բոլոր մարտերում, ապա այն բնականաբար կգերիշխի տվյալ տարածքներում, և մարդիկ նախքան ընտրությունները կամ կմիանան նրան կամ ընդհանրապես ցանկացած կազմակերպության գործունեության ոլորտից դուրս կմնան, 2.եթե մեկ կազմակերպությունը հաղթում է տարածքների մի մասում, իսկ երկրորդը՝ մյուս, ապա տարածքը բաժանվում է այնպես, ինչպես բնակչությունը։ Գծվում են սահմանները, 3.եթե երկու կազմակերպություններն էլ շարունակում են պայքարը և նրանցից ոչ մեկ չի կարողանում հասնել վերջնական գերակայության, ապա, ամենայն հավանականությամբ, նրանք նախընտրում են միջնորդական դատարանը՝ դրանով իսկ ձևավորելով կազմակերպությունների ասոցիացիա։
Առաջին երկու փուլերում ռացիոնալ շահագրգռվածությունը մարդկանց ուղղորդում է «նվազագույն պետության» կողմը։ Նոր ռեժիմն «ակնհայտ է, չի ապահովում բոլորի պաշտպանությունն այս տարածքներում, ինչպես դա անում է պետությունը, և նա հստակ չունի և չի էլ հավակնում ուժի կիրառման մենաշնորհին, որը պարտադիր է պետության համար»։
Երրորդ փուլը
«Պաշտպանական կազմակերպությունները» սկսում են պաշտպանել իրենց հաճախորդների իրավունքները։ Դրանք արդեն իսկ ապացուցել են իրենց գերազանցությունը նման այլ կազմակերպությունների նկատմամբ։
Չորրորդ փուլըԳերիշխող կազմակերպությունը կարող է ինչ-որ կերպ անկախ անհատներին փոխհատուցում տրամադրել՝ տարածելով իր պաշտպանությունը նրանց վրա կամ նրանց տրամադրելով ինքնապաշտպանության միջոցներ։ Այս չորս փուլերի զարգացման արդյունքը դառնում է «նվազագույն պետությունը»։ Այն առաջարկում է պաշտպանություն բոլորի համար և հռչակում է ուժի կիրառման մենաշնորհ այն առումով, որ արգելում է անկախ անհատներին՝ պարտադրել իրենց իրավունքներն այլոց։
Թարգմանված է ռուսերենից, բնօրինակը՝ Алексеева Т.А. Современные политические теории /М., Российская политическая энциклопедия, 2000