Էրդողանի սողացող իշխանությունը

Կիրակի գիշերը, Թուրքիայի տեղական ինքնակառավարման ընտությունների նախնական տվյալների հրապարակումից հետո, նախագահ Ռեջեփ Թայիբ Էրդողանը, կանգնելով իր կուսակցության՝ Անկարայի շտաբի պատշգամբում, սկսեց մռայլ ձայնով երգել իրենց նախընտրական երգը, որը հասցրել էր սիրվել իրենց աջակիցների կողմից. «Մերը սիրո պատմություն է, մի փոքր նման սև-սպիտակ ֆիլմի»։ Էրդողանի հետ սկսեցին երգել նեքևում հավաքված աջակիցները։ Հեռուստատեսային հեռարձակմամբ երևում էր, որ ոմանց աչքերը արցունքներով լի էին։ Թուրքիայի առաջնորդը տեղեկացել էր, որ իր՝ Արդարություն և զարգացում կուսակցությունը (ԱԶԿ) կորցրել է իշխանությունը մայրաքաղաք Անկարայում և կարող է կորցնել նաև Թուրքիայի ամենամեծ քաղաք Ստամբուլը։ Տեղական այս ընտրությունները համարվում էին Էրդողանի իշխանության քննությունը։ Երկու քաղաքները 1994թ.-ից, երբ Էրդողանը դարձավ Ստամբուլի քաղաքապետ, կառավարվում էին ԱԶԿ-ի կամ նրանց իսլամիստ նախորդների կողմից։ Էրդողանը՝ որպես երկրի առաջին քաղաքական ֆիգուր, վերջին քառորդ դարում տարավ իր ամենալուրջ ընտրական պարտությունը։

Ընտրություններին ԱԶԿ-ն մասնակցում էր աջ ծայրահեղական Ազգային շարժում կուսակցության հետ, որի հետ միասին նաև այսօր խորհրդարանում ունեն մեծամասնություն, ընդդեմ աշխարհիկ Ժողովրդական հանրապետական կուսակցության (ԺՀԿ) գլխավորած ընդդիմության և իր թեկնածուների։ Պետական Անադոլու լրատվականը տեղեկացնում է, որ Ստամբուլում ԺՀԿ ներկայացուցիչ Էկրեմ Իմամoղլուն հավաքել է ձայների 48.79%-ը՝ հաղթելով ԱԶԿ-ից նախկին վարչապետ Բինալի Յիլդրիմին՝ երեք տասնորդական տոկոս առավելությամբ։ Անկարայում ԺՀԿ հաղթել է ավելի մեծ տարբերությամբ՝ 50.93% և 47.12%։ ԺՀԿ-ն ամրացրել է իր իշխանությունը նաև Թուրքիայի երրորդ ամենամեծ քաղաք Իզմիրում, որը կառավարում է արդեն 15 տարի։ Երկուշաբթի առավոտյան ԱԶԿ-ն  արդեն ինը քաղաք պակաս էր ղեկավարում, քան մինչ ընտրությունները։ Այժմ ԱԶԿ-ն կառավարում է Թուրքիայի 81 քաղաքապետարաններից միայն 39-ը։

Ընտրություններին նախորդող հիսուն օրերում Էրդողանն ակտիվորեն մասնակցել է նախընտրական արշավներին՝ ներկա լինելով 102 միջոցառումների՝ 59 քաղաքներում, որտեղ հանդես էր գալիս առավելապես ազգայնական հռետորաբանությամբ։ Հղում անելով դավադրությանը, որ օտար թշնամիների պատճառով Թուրքիան կանգնած է գոյության և բարգավաճման սպառնալիքների առաջ, նա պնդում էր, որ ընտրություններն առավել շատ վերաբերվում են երկրի ազգային անվտագությանը, քան տեղական կառավարմանը։ Կանանց միջազգային օրը՝ մարտի 8-ին, երբ հազարավոր մարդիկ ցույց էին անում Ստամբուլում ի պաշտպանություն կանանց իրավունքերի, նա անվանեց նրանց «զավթիչներ» և հավաստիացրեց իր աջակիցներին, որ «թուրքական պետությունը կարող է նրանց դեմն առնել ոստիկանության և բանակի միջոցով»։ Մարտի 15-ին, Նոր Զելանդիայում տեղի ունեցած ահաբեկչությունից հետո, Էրդողանը, ցույցի ժամանակ ցուցադրելով որոշ դրվագներ այդ միջադեպից և անդրադառնալով ահաբեկչի կոչին, որ քրիստոնյաները պետք է հետ գրավեն Ստամբուլը, խոստացավ, որ Թուրքիան թիրախավորողները իրենց տուն կվերադառնան «դագաղների մեջ»։

Ընտարշավի վերջին շաբաթվա ընթացքում, նա հայտարարեց, որ զինված ուժերն օդային հարվածներ են հասցրել Հյուսիսային Իրաքի Քանդիլ լեռներում գտնվող ճամբարներին, որոնք իբր Քուրդիստանի աշխատավոր կուսակցության զինված խմբավորման անդամներինն է եղել, ովքեր 35 տարի շարունակ պատերազմում են թուրքական կառավարության դեմ։ Էրդողանի սուր հռետորաբանությունը թերևս փորձ է շեղել ընտրողների ուշադրությունը տնտեսական ճգնաժամից, որն, ըստ ընդդիմադիրների, Էրդողանի քաղաքականության արդյունքում է առաջացել։ 2018թ.-ի օգոստոսին թուրքական լիրան դոլարի նկատմամբ կորցրեց իր արժեքը 28%-ով։ Թեև լիրայի արժեքը որոշ չափով բարձրացավ այս ընթացքում, բայց մարտին պետությունը պաշտոնապես վեջին տասնամյակի ընթացքում առաջին անգամ ճգնաժամի մեջ հայտնվեց։ Ինֆլյացիան 20% է, արտադրանքի գները կտրուկ աճել են իսկ նվազագույն աշխատավարձը  նվազել է 10%-ով՝ դառնալով 360 դոլար ամսական։

Գները նվազեցնելու համար Էրդողանը կառավարության կողմից սուբիսդավորվող բանջարեղենային տաղավարներ տեղադրեց քաղաքների հրապարակներում։ Նա նաև կոչ արեց Թուրքայի Կենտորանական բանկին հետաքննել «Ջ.Պ. Մորգանի դավադրությունը», որը ըստ նրա լիրայի արժեզրկման պատճառ է հանդիսացել։ Արշավի ավարտին նա դարձավ ավելի անխոհեմ։ Ընտրություններից հինգ օր առաջ նա խոստացավ, որ Սուրբ Սոֆիայի տաճարը նորից կդարձնի գործող մզկիթ (537թ.-ին ստեղված հունական այս տաճարը, որը Օսմանյան կայսրության ժամանակ վերածվել էր մզկիթի, այնուհետև դարձել է թանգարան), ինչը զարմացրեց անգամ իր աջակիցներին։ Երիտասարդ ընտրողներին գրավելու համար, ԱԶԿ-ն ստեղծեց կայք (GeleceginiSec.com՝ ընտրիր քո ապագան), որը ոգեշնչված էր «Netflix»-ի կողմից նկարահանված «Black Mirror: Bandersnatch» սերիալի վերջին տեսարանով։ Կայքը թույլ է տալիս ընտրությունների օրը վիրտուալ կառավարել մի ծրագրավարողի, ով պետք է ընտրություն կատարի ԱԶԿ-ի և «այլոց» միջև։ Վերջիններին ընտրելու դեպքում, ըստ տեսահոլովակի, Թուրքայի փողոցներում անկարգությունների և տնտեսական անկման պատճառ կդառնա։

Երբ նախնական տվյալները պարզ դարձան, Էրդողանն արագորեն նշեց, որ չնայած երկրի երեք ամենամեծ քաղաքների կորստին, իր կուսակցությունն ունի ընդհանուր քվեների մեծամասնությունը՝ 44.32%՝ ի տարբերություն  ԺՀԿ-ի 30.11%-ի։ Որպես նախագահ Էրդողանը դեռ 4 տարի ունի առջևում։ Սակայն, արշավի ժամանակ նա հաճախ էր կրկնում, որ «Ով կառավարի Ստամբուլը, նա կկառավարի Թուրքան»։ Մերձավոր Արևելքի քաղաքականության Վաշինգտոնի ինստիտուտի տնօրեն և «Նոր Սուլթանը. Էրդողանը և ժամանակակից Թուրքիայի ճգնաժամը» գրքի հեղինակ  Սոներ Չաղապտայն ասում է, որ երկրի ամենամեծ քաղաքում իշխանությունը կորցնելը շատ լուրջ է։ «Ստամբուլն այն քաղաքն է որտեղից Էրդողանը սկսել է իր կարիերան և դարձել է քաղաքական առումով ռոք աստղ։ Քաղաքի կորուտը լուրջ հարված է իր քաղաքական հեղինակությանը»։

Ստամբուլի կորուստը նաև ֆինանսական խնդիրներ է առաջացնելու Էրդողանի իշխող կուսակցության համար։ Վերջին տարիներին քաղաքը ծառայել է որպես խոշոր ռեսուրս կուսակցության համար։ Չաղապտայի խոսքով՝ կուսակցությունը  «մեծ քանակի գումար է ստացել վարձակալությունից և շինարարությունից»։ ԱԶԿ-ի կառավարման ընթացքում պետության կողմից տնօրինվող շենքերը կտրուկ շատացել են։ 1984թ.-ից և 2002թ.-ը Թուրքիայի հանրային բնակության զարգացման գործակալությունը ստեղծել է 43 հազար միավոր կառույց, իսկ Էրդողանի կառավարման ընթացքում՝ 2003-2015թթ.-ին՝ ավելի քան 150 հազար։ Ստամբուլում պարտությունը «նշանակում է գումարի լրջագույն աղբյուրը զիջել ընդդիմությանը, աղբյուր, որն ապահովում էր ԱԶԿ-ի գործառնումը և Էրդողանի վերելքը»,- ասում է Չաղապտայը։ Արդյունքները նաև ոգևորիչ են աշխարհիկ ընտրողների համար, ովքեր տեսել են Էրդողանի հաղթանակները և մեծացող միանձնյա կառավարումը վերջին 16 տարիներին։ 2016թ.-ի հեղաշրջման փորձի անհաջողությունից հետո նա իր ձեռքում կենտրոնացրեց իշխանությունը, հեռացրեց իր հակառակորդներին բյուրոկրատիայից, դատական համակարգից, զինված ուժերից, ոստիկանությունից և բանտարկեց տասնյակ հազարավոր մարդկանց։

Էրդողանի կուսակցությունն արդեն սկսել է բողոքարկել արդյունքներն՝ այդ թվում Անկարայի և Ստամբուլի քվեարկության արդյունքները։ Բայց նույնիսկ եթե ներկա արդյունքները հաստատվեն վերջնական հաշվարկով, ինչը տեղի կունենա ապրիլի 11-ին, շատերը վախենում են, որ առաջիկայում իշխանության փոխանցումն անկարգություններով կուղեկցվի։ Մյուսներն անհանգստանում են ԱԶԿ-ի միջամտությունից։ Չաղապտայը նշում է, որ «Էրդողանը կփորձի թուլացնել տեղական իշխանություններին։ Այդտեղ լինելու են բարդ հարաբերություններ… նա գուցե չցանկանա հաստատել թուրքական ոճի համակեցություն իր իշխանության և քաղաքները կառավարող ընդդիմության միջև»։ 

Հրապարակման բնօրինակը՝ «The New Yorker»-ում։