Թուրքիան փոխում է Մերձավոր Արևելքը

Մերձավոր Արևելքն արագորեն փոփոխվում է, բայց ԱՄՆ-ն, թվում է թե վերջին պետությունն է, որը հասկանում է դա և արձագանքում դրան։ Նվազագույնը վերջին տաս տարիներին, տարածաշրջանը բաժանված էր երկու ճամբարների. իրանամետ կոալիցիան և առավել թույլ, բայց մեծ խումբը, որն ընդդիմանում է Իրանի ամբիցիաներին։ Սա երբեմն սխալմամբ սուննի-շիա պայքարի հետ է ասոցացվում։ Այն իհարկե իրականթյանը չի համապտասխանում, ինչն առավել պարզ դարձավ, երբ իրանամետ և Իրանին ընդդեմ ճամբարներին զուգահեռ առաջ եկավ երրորդ սուննիական ուղղությունը՝ Թուրքիայի առաջնորդությամբ։ Անկարան վերածվում է տարածաշրջանային հզոր խաղացողի՝ իր սեփական օրակարգով, հավակնություններով, գաղափարախոսությամբ և դաշնակիցներով։

Հակաիրանական խմբում առանցքային դերակատարներն ամերիկամետ են. Սաուդիան Արաբիան, Միացյալ Արաբական Էմիրությունները, Եգիպտոսը, Հորդանանը և Իսրայելը։ 2011թ.-ից Սիրիայում պատերազմը միավորեց այս խմբին Թուրքիայի և նրա դաշնակիցների հետ՝ ընդդեմ Իրանի կողմից հովանավորվող Բաշար Ասադի։ Բայց երբ 2016թ-ին Հալեպի՝ ապստամբների կողմից վերահսկվող տարածքներն անցան Ասադի կողմնակիցներին, սիրիական պատերազմն ավարտվեց նաև հակաիրանական ճամբարի համար։ Թուրքիան սկսեց կենտրոնանալ Հյուսիսային Սիրիայի քրդերին զսպելու վրա և համագործակցության մեջ մտավ Ռուսաստանի, Իրանի և Ասադի հետ։ Այլևս Թուրքիան Իրանին չի դիտարկում որպես թշնամու, այլ՝ հակառակորդի, երբեմն նաև գործընկերոջ։

Թուրքիայի կենտրոնական դերը նոր Մերձավոր Արևելքի դաշինքում առավել ուժեղացավ 2017թ.-ին Սաուդիան Արաբիայի, ԱՄԷ-ի, Բահրեյնի և Եգիպտոսի կողմից Քաթարի բոյկոտից հետո։ Թուրքիան աջակցում էր Քաթարին, որտեղ  ռազմաբազա  ունի տեղակայած։ Քաթարը նաև կարիք ունի լավ հարաբերություններ պահպանել Իրանի հետ, որովհետև այս երկու երկրերը միասին կիսում են բնական գազի ոլորտը, որը Քաթարին ապահովում է հսկայական եկամուտներով։

Քաթարը և Թուրքիան նաև հովանավորում են սուննիական Մահմեդական եղբայրներ շարժումը, որի աջակցությունը որոշ կազմակերություններին (ներառյալ ՀԱՄԱՍ-ին)  բոյկոտի հիմնական պատճառն էր։ Սիրիական պատերազմի ժամանակ ՀԱՄԱՍ-ը ստիպված էր ընտրել սուննի իսլամիստական ինքնության և շիա Իրանի ու ալավի Սիրիայի միջև (որտեղ նրանց կենտրոնակայնն էր)։ Ի վերջո նրանք լքեցին Սիրիան, թողնելով այնտեղ իրենց սեփականությունը։ Բայց այժմ, երբ Թուրքիան և Քաթարը ջերմացնում են իրենց հարաբերություններն Իրանի հետ, ՀԱՄԱՍ-ը թարմացնում է իր կապերը վերջինիս հետ։

Իսրայելը և ամերիկամետ արաբական երկները տագնապով են հետևում Թուրքիայի կողմից առաջնորդվող նոր կոալիցիայի ստեղծմանը մասամբ այն պատճառով, որ դա թուլացնում է հակաիրանական ճամբարը՚։ Ավելին, Թուրքիան, որը վերջապես երես է թեքել Եվրոպայից՝ մեկդարյա ինտեգրման փորձերից հետո, հայացքն ուղղել է դեպի Արևելք և կարող է դառնալ տարածաշրջանային հեգեմոն՝ դառնալով Իրանի պես հավակնոտ։ Թուրքիան ունի ավելի մեծ տնտեսություն, ավելի բարդ տեխնոլոգիաներ և ավելի ուժեղ բանակ։ Այն նաև շարունակում է ՆԱՏՕ-ի անդման լինել։ Թուրքիան Իրանի պես ապակառուցողական չէ, բայց կարող է դառնալ այդպիսին, կամ նվազագույնը դառնալ գերիշխող երակարաժամկետ կտրվածքում։

Թուրքիան չի թաքցրել Արաբական աշխարհի նկատմամբ Օսմանյան կայսրության գերիշխանությունը վերականգնելու առումով իր աճող հավակնությունները։ Վերջին ընտրություներին ներքին գործերի նախարար Սուլեյման Սոյլուն հայտարարել էր. «Մենք ոչ միայն Թուրքիան ենք, այլ նաև Դամասկոսը, Հալեպը, Քիրքուկը, Երուսաղեմը, Պաղեստինը, Մեքքան և Մեդինան»։ ԱՄՆ նախկին պաշտոնյաները, որոնք ներգրավված էին տարածարշրջանում հակաահաբեկչական արշավի մեջ ասում են, որ տեսել են Թուրքիայի կառավարության ներկայացված քարտեզը, որտեղ նշվում էր նրանց ընդլայնվող ազդեցության ոլորտները՝ մինչև Սաուդիան Արաբիա և Բասրա (Իրաք):  Թուրքիայի երկարատաև մրցակցությունը Սաուդիան Արաբիայի հետ, որը  սկսվել է 19-րդ դարից, նորից թեժացել է և ամբողջությամբ երևաց դիվանագիտական այն ճգնաժամի ընթացքում, որն առաջացավ 2018թ.-ին Ստամբուլում սաուդյան գործակալների կողմից լրագրող Ջամալ Խաշոգիի սպանությունից հետո։ Այդ ժամանակ Թուրքիան զերծ մնաց Ռիադի հետ ամբողջովին կապերը խզելուց, սակայն արեց ամեն ինչ, որպեսզի թուլացնի սաուդյան արքայազն Մուհամեդ բին Սալմանին։

Ռեջեփ Թայիբ Էրդողանն այդ սկանդալի ժամանակ հայտարարեց. «Թուրքիան միակ երկիրն է, որը կարող է առաջնորդել մահմեդական աշխարհը»։ Այսպես՝ նա մերժեց Սաուդյան Արաբիայի քողարված և Իրանի բացահայտ՝ իսլամական աշխարհն առաջնորդելու հայտը։ Թուքիայում ամենամյա խորհրդաժողովները  Էրդողանի կուսակցությանը և Մահմեդական եղբայրներին հավաքում են մի տեղում, որպեսզի Թուրքիայի առաջնորդությամբ առաջ  տանեն սուննի իսլամիստների քաղաքական օրակարգը։ Իսրայելը և արաբական երկրները, ինչպիսին Սաուդիան Արաբիան է, ԱՄԷ-ն և Եգիպտոսն ահազանգում են, որ նրանք ոչ միայն գործ ունեն տարածվող իրանական ազդեության հետ, այլ նաև սուննիների դաշինքի, որը առաջնորդում է Թուրքիան, իսկ ֆինանսավորում է Քաթարը։ Եվ նրանք վախենում են, որ եթե այդ կոալիցիան մեծանա, այն կարող է ներառել ներկայիս ամերիկամետ Հորդանանին և Քուվեյթին։

Թրամփի ադմինիստրացիան այս ամենին պատշաճ չի արձագանքել։ Բացի դիվանագիտական և անվտագային փորձագետներից, ովքեր ժամանակին աշխատել են Թրամփի համար, չկան այլ ազդակներ, որ ԱՄՆ-ի առաջնորդները գիտեն, թե ինչպես արձագանքել դրան։ Այժմ, երբ Թուրքան այլևս Մերձավոր Արևելքում ԱՄՆ-ի գործընկերը չէ և ունի սեփական օրակարգ, որը բախվում է ԱՄՆ-ի և իր իսրայելցի ու արաբ դաշնակիցների շահերի հետ, առաջանում է ԱՄՆ-ի մոտեցումների փոփոխության անհրաժեշտություն։ Աjն ենթադրում է հարավային Թուրքիայում Ինջիրլիք ռազմաբազային նոր այլընտրանքի ձևավորում և ռազմական համագործակցության և մատակարարումների կրճատում՝ հատկապես հաշվի առնելով ռուսական Ս-400 գնելու Թուրքիայի ցանկությունը։

ԱՄՆ-ն պետք է հստակեցնի իր ակնկալիքները և կիրառի իր լծակները, որպեսզի Էրդողանի կողմից հավաստիություն ստանա, որպեսզի Մերձավոր Արևելքում ԱՄՆ-ի առաջնորդած դաշինքի շահերը հարգվեն։

Հրապարակման բնօրինակը՝ Bloomberg-ում։