Հրապարակախոս Գեորգի Բովտն անդրադառնում է Ռուսաստանում կրթական համակարգի խնդիրներին և կրթության թանկացմանը։
«Նրանք նորից ուզում են գումար վաստակել»,- կարելի էր մտածել լսելով լուրն այն մասին, թե իբրև Դաշնության խորհրդի խոսնակ Վալենտինա Մատվիենկոն առաջարկել է իրավաբանների և տնտեսագետների ուսումը դարձնել վճարովի։ Այնուամենայնիվ լուրը հերքվեց․ իրականում այդպիսի առաջարկով հանդես էր եկել ոչ թե նա, այլ սենատորներից մեկը, իսկ Մատվիենկոն ավելի վաղ առաջարկել էր բյուջեի հաշվին սովորած բժիշկներին ուսման արժեքի չափով գումար վասատկել այնտեղ, որտեղ պետությունը կգործուղի նրանց։ Ինչը նույնպես կարելի է հավասարացել ուսման մասամբ վճարովի համակարգի անցման։
Ֆինանսական խառնաշփոթը, որը գրավել է պաշտոնյաներին լճացող տնտեսության և բնակչության եկամուտների անկման ֆոնին, ամեն օր ծնում է նոր առաջարկներ։ Պատշաճ ներդրման փոխարեն փոխարեն , օրինակ «Բարձրագույն կրթության» ազգային ծրագրում («Կրթություն» ազգային ծրագրում մինչև 2024 թվականը ներդրվելու է 700 միլիարդ ռուբլի, բայց դա հիմնականում դպրոցների համար է և այնպես էլ չէ, որ մեծ գումար է), շարունակելու են իրականացնել օպտիմալացում, բուհերի միաձուլում, առևտրային բաղադրիչի ավելացում։ Բարձրագույն կրթության որակը կընկնի։ Այդ թվում համատեղության արգելքի հաշվին, որն արգելում է ուսանող լինել այն մարդկանց, ովքեր հաջողությամբ փորձ են ձեռքբերում գիտության կամ տնտեսության համպատասխան ոլորտներում։ Միևնույն ժամանակ կրթությունն ինքնին ավելի կթանկանա։
Ի պատասխան կհնչի ոչ կոմպետենտ անհեթեթություն։ Նա, ով առաջարկում է ուսանողներին պարտադրել վաստակել իրենց վրա պետության ծախսած գումարն, ըստ էության, ընդգծում է իրավաբանների և տնտեսագետների ավելորդությունը։ Դրա համար թերևս Դումայի օրինագծերը, կառավարության և նրա ստորաբաժանումների հրամանագրերը գնալով ավելի շատ են պարունակելու բացահայտ կոպիտ սխալներ և բացթողումներ, չհաշվարկված պահեր։ Մեր բարձրագույն կրթությունն արդեն շատ տարիներ անհասկանալի իրավիճակում է․ այն անվճար է ուսանողների որոշ մասի համար, իսկ մյուս մասի համար վճարովի։ Աշխարհում քիչ են առաջինի և երկրորդի միջև մեծ գումարային տարբերություն ունեցող երկրները։ Զարգացած երկրներում ընդունված է անվճար կամ էժան կրթական համակարգ կամ էլ վճարովի՝ տաղանդավոր ուսանաողների համար անվճար կրթության հնարավորությամբ (դրամաշնորհներով), որոնք փոքրամասնություն են։
Ռուսաստանում վճարովի համակարգում սովորող ուսանողների մասնաբաժինը հինգ տարվա ընթացքում 25%-ից հասել է 40%-ի, չնայած, որ անցյալ տարի բուհ ընդուվել է 1 միլիոն 148 հազար մարդ (ներառյալ բակալավրը, մասնագիտականը, մագիստրատուրան)։ Ավճար/վճարովի հարաբերակցությունը խիստ տարբերվում է՝ կախված մասնագիտությունից և բուհից։ Երկրում մեկ տարվա կրթության միջին գինը 140 հազար ռուբլի է, բայց կան տեղեր, որտեղ արժեքը գերազանցում է 1 միլիոնը։
Անցած հինգ տարիների ընթացում բնակչության աղքատացման ֆոնին վճարովի ուսաման միջին գինը գրեթե կրկնապատկվել է։ Արդյո՞ք կրթության որակը երկու անգամ ավելացել է։ Հարցը հռետորական է։ Որակյալ բարձրագույն կրթության հասանելիությունը նվազում է։ Միասնական պետական քննության բարձր միավորներով սովորական դիմորդը կարող է հեշտությամբ ընդունվել երկրորդ կամ երրորդ կարգի «շինարարական բուհ», սակայն նույնիսկ գերազանց գնահատականներով ընդունվել թոփ բուհեր նրա համար ավելի դժվար է, եթե իհարկե ընդհարապես հնարավոր է առանց «ծանոթի», կաշառքի, օլիմպիադաների հետ կապված կեղծիքների և այլ հնարքների , որոնք նույնպես գումար են պահանջում։
Կրթության ոլորտի պաշտոնյաների նպատակն ուսանողին հինգ բուհ դիմելու հնարավորությունից զրկելն է՝ վերադառնալով խորհրդային պրակտիկային (միայն մեկ), ավելի շատ սահմանափակելով որակյալ կրթության հասանելիությունը։ Մարդիկ կսկսեն ապահովագրել իրենց՝ իջեցնելով պահանջների գիծը և դրանից ելնելով թոփ բուհերը լրացուցիչ թեստերով (որոնք թույլատրված են միայն մոտ հիսուն բուհերի) կարող են «տապալել» պետական միասնական քննությունների ցանկացած գերազանցիկի։ Դրանով վերջնականապես կցրվի միֆն այն մասին, որ պետական միասնական քննությունների համակարգը որակյալ բարձրագույն կրթությունը հասանելի է դարձնում նույնիսկ մարզից եկածի համար։ Պետական միասնական քննությունները գնալով ավելի քիչ են հանդիսանում բարձրագույն կրթության ժողովրդավարացման և նրա հասանելիության բարձրացման միջոց։ Ռուսական վճարովի բարձրագույն կրթության միջին վարձը նրան դարձնում է ավելի քիչ մրցունակ՝ առաջին հերթին համեմատած եվրոպականի հետ։
ԵՄ երկրների մեծամասնությունում (բացառությամբ Մեծ Բրիտանիայի) վաղուց բարձրագույն կրթությունն անվճար է կամ էլ ոչ շատ մեծ գումարներով, այդ թվում՝ օտարերկացիների համար։ Իսկ մեր պետությունը՝ հակառակը, բառացիորեն խթանում է «ուղեղների արտահոսքը»։ Ռուսները ավելի հաճախ կսկեն գնալ արտասահման սովորելու՝ մնալով այնտեղ։ Ահա մի քանի օրինակ։ 2014 թվականից սկսած Գերմանիան (խոսքը պետական բուհերի մասին է) մատուցում է անվճար կրթություն, այդ թվում՝ ոչ ԵՄ երկրների քաղաքացիների համար։ Մոտ 1.5 հազար եվրո վարձավճար գանձվում է օտարերկրացիներից երկրի հարավ–արևմուքում գտնվող միայն մի քանի համալսարաններում։ Գրեթե բոլոր տեղերում կարելի է սովորել անգլերենով։ Ֆրանսիայում նույնպես շատ են բուհերը, որտեղ օտարերկրացիները կարող են անվճար սովորել (ընդամենը տարեկան 150 եվրո վարձավճար), չնայած անգլալեզու դասընթացներն այնքան էլ շատ չեն։
Սկանդինավյան երկրներում նույնպես ողջունում են արտասահմանցի ուսանողներին։ Ֆինլանդիայում նրանցից վերցնում են տարեկան 1.5 հազար եվրո։ Կոպենհագենի, Հելսինկիի և Ստոկհոլմի համալսարները բարձր դիրք են գրավում համալսարանների դասակարգման աղյուսակում (պետական բուհերի համար)։ Ավստրիայում օտարերկրյա ուսանողները վճարում են մոտ 700 եվրո մեկ կիսամյակի համար, ընդ որում, կարող են սովորել անգլերենով։ Վիեննան դառնում է ավելի շատ «ռուսական» քաղաք։ Բելգիան կայսերական Ռուսաստանի մայրամուտի ժամանակ ռուսաստանյան ուսանողների համար ամենահայտնի վայերից էր հատկապես՝ տեխնիկական մասնագիտությունների գծով։ Որոշ բուհերում նրանք կազմում են բոլոր արտասահմանցի ուսանողների 40 տոկոսը։ Այնտեղ օտարերկրյա ուսանողների համար ուսումը այսօր կարժենա տարեկան 4 հազար եվրո։ Այն ավելի թանկ չէ, քան ռուսական թոփ բուհում։ Ում համար թանկ է Բելգիայում, կարող է գնալ Չեխիա․ այնտեղ և ապրելը և սովորելը օտարերկրացիների համար կարժենա տարեկան 3 հազար եվրոյից մի քիչ ավել։ Իտալիայում ուսումը մոտ հազար եվրո է (սակայն կեցությունն ավելի թանկ է)։ Իսպանիայում բակալավրը (խոսքը պետական բուհերի մասին է, որոնք երկրի 76 համալսարններից 24–ն են) ոչ ԵՄ երկրների քաղաքացիների համար տարեկան կարժենա 600-1400 եվրո։
Բացի այն, որ ռուսական վճարովի կրթությունը գնով աստիճանաբար ավելի քիչ մրցունակ է դառնում՝ եվրոպականի հետ համեմատած (որակի մասին չենք խոսի. կարդացեք բուհերի շրջանավարտների մասին գործատուների կարծիքները) հենց իր արժեքը անհիմն չափով ավելի շատ է՝ համեմատած թե ինչ եկամուտ կարող է ունենալ շրջանավարտը։ Սա իսկապես չես կոչի «սոցիալական վերելակ» ։ Փոխարենը վճարում են առասպելի համար, համաձայն որի՝ ստանալով բարձրագույն կրթություն՝ դուք կկարողանաք հաջողության հասնել մեր երկրում։
Ռուս իրավաբանի միջին աշխատավարձը մոտ 40 հազար ռուբլի է։ Փաստաբաններին չենք հաշվում, հասկանալի է, որ այստեղ վարձատրությունը կարող է մի քանի անգամ բարձր լինել։ Երբ հարցնում են միջին վիճակագրական իրավաբանը 40 հազար վարձատրությամբ (հաճախ փորձառու սանտեխնիկը վաստակում է ոչ պակաս) կարո՞ղ է փոխհատուցել բարձրագույն կրթության արժեքը, ինչպես առաջակում է սենատորներից մեկը։ Համեմատության համար՝ Գերմանիայում իրավաբանի աշխատավարձը տատանվում է 50 հազարից մինչև ավելի քան 120 հազար եվրոյի սահմաններում։ 720-790 եվրո (ինչպես ռուսական միջին մակարդակը) ամսական կարող է ստանալ փորձնակը։ Բժիշկների դեպքում ավելի հետաքրքիր է։ Եվ ավելի վատ է ։ Եթե նայենք վարձավճարի չափին Ռուսաստանի բժշկական համալսարաններում, ապա այն արևմտյան չափանիշներով այնքան էլ բարձր չէ՝ տարեկան մինչև 1.7 հազար դոլար բակալավրի համար, մինչև 7 հազար մասնագիտականի համար, ատամնաբուժությունը՝ մինչև 7.5 հազար դոլար, օրդինատուրան՝ 2 հազարից մինչ 7 հազար դոլար։
Եվ նորից նույն ֆենոմենը՝ այդ ծախսը ոչ մի կերպ չի «ծածկվում» նրանով, ինչ բժիշկները ստանում են աշխատանքի անցնելով։
Կոպիտ ասած դրա համար կրթական վարկ չես վերցնի հատկապես այն պատճառով, որ այն դեռևս գոյություն չունի որպես դաս։ Ըստ բժիշկների վերջերս անցկացված հարցումների՝ տարբեր մասնագիտացումների բժիշկների աշխատավարձը Մոսկվայի համեմատաբար բարեկեցիկ շրջանում տատանվում է 50-60 հազար ռուբլու սահմանում՝ մեկուկես դրույքով աշխատելու դեպքում։ Շրջաններում մոտ 25 հազար ռուբլի է։ Բժիշկների միջին եկամուտը հազվադեպ է ամսական գերազանցում 40 հազար ռուբլին՝ մեկուկես դրույքով աշխատելու դեպքում։ Թերապևտն ամսական վաստակում է 38 հազար՝ 1.43 դրույքով աշխատելու դեպքում։ Ընդհանուր բուժաշխատողի/ընտանեկան բժշկի միջին աշխատավարձը կազմում է 36 հազար՝ 1.42 դրուքաչափով աշխատելու դեպքում։ Ամենաբարձր եկամուտն ունեն Մոսկվայում (68 հազար)։ Եվրոպական չափանիշների հետ համեմատած (ամերիկյանը նույնիսկ չենք հիշատակի)՝ օրինակ՝ 50 հազար ստացող մանկական վիրաբույժն աղքատ է, եթե նա վիրահատության համար գումար չի վերցնում հիվանդից։ Այնտեղ, որտեղ կան վճարունակ հիվանդներ, ապա նրանցից վերցնում են։ Չի կարող չվերցնել։ Իսկ այսպես ստացվում է, որ ռուսական բարձրագույն բժշկական կրթության արժեքը ոչ մի կերպ չի համապատասխանում նրանց չնչին աշխատավարձի հետ, ումից կախված է ռուսների կյանքն ու առողջությունը։
Ստացվում է, որ ռուսական բարձրագույն կրթությունը փորձում է դուրս գալ աղքատությունից՝ կրթության համար զգալի գումարներ հավաքելով և մտածելով «կոմերցիոն դասընթացներ» ՝ կողոպտելով աղքատ բնակչությանը։ Որպես հաջողակ կյանի ուղու՝ բարձրագույն կրթության վրա գումար ծախսելով՝ իրականում վճարում են նրա համար, որ երիտասարդները մինչև 25 տարեկան, երբեմն նույնիսկ մինչ 30՝ անգործ չմնան՝ զբաղմունք ունենան, ինչպիսին սովորելն է։ Այնուհետև բուհերի շրջանավարտները ստանում են աշխատավարձ, որն անհաեմատելի է նմանատիպ մասնագիտությունների եկամուտների հետ նույնիսկ ոչ ամենազարգացած երկրներում։
Եթե լուրջ, սա փակուղի է։ Ազգի ինտելեկտուալ շերտի և նրա կառավարման դասի դեգրադացիա։ Սա առաջադեմ երկրներից տեխնոլոգիական և հասարակական գործընթացներից հետ մնալու ճանապարհն է։ Սա բերելու է նրան, որ ովքեր մոտակա տարիներին կդառնան «երկրի էլիտա», չեն կարողանալու լուծել երկրի առաջ ծառացած խնդիրները։