Քաղաքական միֆեր, թե՞ մանիպուլյացիոն զենքեր

Զանգվածային գիտակցության մեջ միֆը հազվադեպ է կապվում արդիականության հետ։ Այն սովորաբար ընկալվում է որպես գյուտ, ինչ-որ ֆանտաստիկ բան, որը գոյություն չունի և առավել հաճախ մեկնաբանվում է որպես խաբեություն։ Սրա վրա, առաջին հերթին, ազդել է քրիստոնեական պարադիգմը, որը միֆն ընկալում է որպես հերետիկոսություն, իսկ երկրորդ հերթին ազդել է լուսավորչականության շրջանի ռացիոնալ գիտելիքը։ Սակայն ինչպես նշել է Միրչա Էլիադեն՝ «միֆական մտածողությունը կարող է ազատվել հին ձևից և հարմարվել նոր մշակույթին, բայց ամբողջովին անհետանալ չի կարող»։

Ռոլան Բարտը համաձայնվելով նրա հետ նշում է, որ միֆը չի կարող պարտվել, քանի որ, երբ մեկը մահանում է, նրա տեղը զբաղեցնում է նոր միֆ։ Իրոք, չնայած գիտական մտածողության զարգացմանը՝ միֆը չի վերացել, այլ ձեռք է բերել նոր ձևեր և գործառույթներ։ 20-րդ դարում ռացիոնալիզմի ճգնաժամը հանգեցրել է մարդկային գիտակցության վերականգնմանը։ Այսօր միֆը հանդիսանում է իմաստալից մշակութային իրականություն, որի գործունեության բնույթը և առանձնահատկություններն ուշադրություն և նոր մտածողություն են պահանջում։ Փորձենք համեմատել հնագույն և ժամանակակից միֆերը, որպեսզի ամենօրյա տեղեկատվական հոսքում կարողանանք ճանաչել ու տարբերակել դրանք։

Նախքան ժամանակակից իրականության համատեքստում միֆի մասին խոսելը,  պետք է ուշադրությունն ուղղել հնագույն դարաշրջան, որտեղ միֆն առաջնահերթ դեր է խաղացել։ Հնագույն մարդկանց համար միֆն աշխարհը բացատրելու և հասկանալու հիմնական միջոցն էր։

Ռուս փիլիսոփա Բորիս Լվովիչ Գուբմանը նշում է.

Միֆն աշխարհի ռացիոնալ ընկալման առաջին ձևն է, նրա պատկերավոր և խորհրդանշական վերարտադրությունը։ Միֆն աշխարհը որպես կազմակերպված ամբողջություն ընկալելու հնարավորություն է ստեղծում, արտահայտում է այն պարզ և մատչելի սխեմայով, որը կարող է վերածվել անհասկանալին նվաճելու կախարդական գործողությունների։

Ի՞նչ առանձնահատկություններ ունի հնագույն միֆը։ Այն պարունակում է ապացույցներ չպահանջող ճշմարտություն և կարող է լի լինել հակասություններով։ Միֆը չտարբերակված է, հագեցած է խորհրդանիշներով և զգացմունքներով, նրանում ժամանակն անցնում է հատուկ օրենքներով, իսկ տրամաբանությունը դուրս չի գալիս երկակի մտածողության շրջանակներից։ Եվ իհարկե, առասպելում միշտ հերոս կա, որին հակադրվում է խաբեբան։

Միֆական գիտակցությունը մարդկանց կյանքի անբանաժան մասն է եղել, որը մեծապես որոշել է մարդկանց հարաբերություններն աշխարհի հետ։ Միֆերին լսում էին, միֆերից սովորում, դրանց ճշմարտացիությանը երբեք չէին կասկածում։ Ի տարբերություն նախնադարյան ժամանակաշրջանի, միֆն այսօր մշակույթի մեջ գոյություն ունի որպես բացարձակապես գիտակցված երևույթ, որով զբաղվում են ոչ միայն հետազոտողներն, այլև տարբեր հասարակական և քաղաքական ուժեր։

Ժամանակակից առասպելների ուսումնասիրությամբ առաջինը զբաղվել է գերմանացի փիլիսոփա Էրնստ Կասիրերը։ Նա մարդուն անվանել է մի կենդանի, որը մտածում է խորհրդանշական և համարում է, որ հենց «խորհրդանիշն է մարդկային բնության բանալին»։ Գիտնականն ուսումնասիրում է միֆաբանությունը որպես մշակույթի ինքնավար խորհրդանշական ձև։ «Մշակույթի փիլիսոփայության ներածության» մեջ նա գրում է.

Մարդն ապրում է ոչ միայն ֆիզիկական, այլև խորհրդանշական տիեզերքում։ Լեզուն, առասպելը, մշակույթը, կրոնը տիեզերքի մասերն են։ Տարբեր թեմաները, որոնցից միահյուսվում է խորհրդանշական ցանցը, մարդկային փորձի բարդ գործվածք է։ Մտածողության և փորձի մեջ մարդկային առաջընթացը նրբացնում և միաժամանակ ամրապնդում է այս ցանցը։ Մարդն այլևս անմիջականորեն չի դիմակայում իրականությանը, նա չի հանդիպում դրան երես առ երես։ Ֆիզիկական իրականությունը հեռանում է, քանի որ աճում է մարդու խորհրդանշական գործունեությունը։

«Առասպելներ պետության մասին» աշխատանքում Կասիրերը գալիս է այն եզրակացությանը, որ ճգնաժամի ժամանակ հասարակության մեջ խորհրդանշական մեկնաբանման մարդկային կարողությունները սպառվում են, որի շնորհիվ միֆը կարող է վերահսկել մարդու միտքը՝ կանխելով իրականության համապատասխան մեկնաբանումը։

Զարմանալի չէ, որ անցյալ դարի ցնցումներն ու ձեռքբերումները վերածվել են նման ճգնաժամի։ Ըստ հետազոտողների, 20-րդ դարի երկրորդ կեսից սկսած միֆաբանության ավանդական հատկանիշները պայմաններ են ստեղծում քաղաքական նեոմիֆաբանական պատմությունների համար, որի շնորհիվ ձևավորվում և պահպանվում է քաղաքական փորձը հասարակության և նրա կոլեկտիվ հիշողության մեջ։ Իրականում միֆի դերը մնում է նույնը, սակայն սովորական կրոնական և սոցիալական սցենարները փոխարինվում են քաղաքական հրամայականով։

Տեխնոլոգիական առաջընթացը, զանգվածային հասարակության առաջացումը, լրատվամիջոցների գերակշռող դիրքը սոցիալական իրականության իմիջի ձևավորման գործում, մարդու աշխարհայացքի մեջ տեսողական բաղադրիչի ավելացումը, ինտենսիվ պատկերավոր մտածողությունը՝ կապված մուլտիմդեիայի տեխնոլոգիաների հնարավորությունների հետ… սրանք են այն պայմանները, որոնք հանգեցրել են դրան։

Կասիրերը նշում է.

«Երբ նայում ենք ժամանակակից քաղաքական միֆերին, թվում է՝ դրանք ոչ մի նոր բան չեն պարունակում։ Բոլոր մանրամասները նրանց վաղուց հայտնի են։ Քարլայլի «հերոսի երկրպագություն» տեսությունը և հիմնարար բարոյականության և ինտելեկտուալ տարբերակման մասին Գոբինոյի թեզը քննարկվել են բազմիցս։ Սակայն այս քննարկումները մնացել են զուտ ակադեմիական հարթությունում, քանի որ հին գաղափարները հզոր քաղաքական զենք դարձնելու համար անհրաժեշտ է մեկ այլ բան։ Նրանց պետք է հարմարեցնել ժամանակակից լսարանին, ստեղծել մտածողության նոր գործիքներ, գործողությունների համար զարգացնել գաղափարների մանիպուլյացիաների տեխնիկան։ Գիտական լեզվով ասած, այս տեխնիկան պետք է հանդես գա որպես կատալիզատոր։ Այն պետք է արագացնի բոլոր ռեակցիաները և նպաստի դրանց ավարտին։ Թեև 20-րդ դարի միֆերի համար վաղուց էր հող նախապատրաստվել, այն չէր կարող արդյունք տալ առանց նոր գործիքների հմուտ օգտագործման»։

Նոր տեխնիկական հնարավորությունների շնորհիվ ժամանակակից միֆը իրականանցնում է իր հիմնական խնդիրը՝ ստեղծել նոր «բնական» իրականություն, որը կհամընկնի մարդկանց ակնկալիքների հետ և չի պահանջի արտացոլում։ Քաղաքական նեոմիֆին բնորոշ է իմաստային տիրույթների առկայությունը։ Դրանք ծանրության կենտրոններ են, որոնց շուրջն էլ հենց բացվում է պատմությունը։ Գերակշռում են հիմնականում այնպիսիք, որոնք վերափոխվում, հարմարվում են ընթացիկ իրականությանը։ Ֆրանսիացի հետազոտող Ռաուլ Ժիրարդը բազային նախատիպերի վրա հիմնված բոլոր հնարավոր սյուժեներից կարևորել է չորս հիմնականը՝ Դավադրություն, Ոսկե դար, Փրկիչ-հերոս և Միասնության։

Դավադրության մասին միֆը մասսայականացնում է ժողովրդի թշնամիների գաղափարը, թաքնված գործողությունները, որոնք պարտադիր ուղղված են նվաճմանը, հասարակության և պետության ոչնչացմանը։

Ոսկե դարի միֆը կամ կոչ է անում վերադառնալ դեպի պայծառ անցյալ, որտեղ ազատություն էր, հավասարություն և եղբայրություն, կամ վերադառնալ պայծառ ապագա՝ ազգային պատմությունն ընդունելով որպես իդելական ապագայի նախապատրաստական փուլ։

Փրկիչ-հերոսի միֆը մշակութային հերոսին տալիս է խարիզմատիկ հատկություններ, ինչպիսիք են՝ մարգարեի, հրամանատար ռազմիկի բացառիկ տաղանդը, բարձր բարոյական որակը։ Թե որքան արդիականցված է ժամանակակից քաղաքական առաջնորդը, կարելի է հասկանալ՝ վերլուծելով նրա կենսագրությունը։ Պետք է դրանում արտահայտվեմ այն գծերը, որոնք անհրաժեշտ են զանգվածների առաջնորդի համար։

Միասնության միֆը հիմնված է ընկեր-թշնամի, մենք-նրանք հակադրության վրա։ Հենց «նրանք» են համարվում բոլոր դժբախտությունների պատճառը։ Զանգվածների գիտակցության մեջ նստած է անձի պաշտամունքը։ Նրա անունը մյուս պաշտամունքների հետ նույն տեղն է զբաղեցնում։ Միֆերի առանձնահատկությունն այն է, որ դրանք առանց անունների գոյություն չունեն։

Հիմք ընդունելով այս տվյալները, դժվար չէ նկատել, որ միֆը շարունակում է ապրել այսօր։ Օրինակ՝ Ռուսաստանի և ԱՄՆ-ի միջև հավերժական առճակատումը, որն ընթացել է ցանկացած միֆին բնորոշ բարու և չարի հակադրությամբ և մի քանի սյուժեներով՝ դավադրություն, միասնություն և փրկիչ-հերոս։

Այսօր քաղտեխնոլոգները փորձում են իրականացնել մշակութային հերոսի և խաբեբայի միֆական կառուցվածքը։ Ժամանակակից քաղաքական միֆերում նախագահին փորձում են պիտակավորել որպես արարող, ով կառուցում է պետություն, տալիս է բացարձակ բարիք և կայունություն։ Եվ «միասնության» սյուժեն կոչ է անում բոլորին հավաքվել «փրկչի» շուրջը։ Խաբեբաները միանում են ընդդիմադիրնրին և ակտիվիստների խմբերին, նրանք չեն հնազանդվում հաստատված իշխանությանը, խախտում են արգելքները և դուրս են գալիս թույլատրելիության սահմաններից։  

Մայիսի 9-ը, հոկտեմբերյան հեղափոխությունը շարունակում են խաղալ խորհրդային ծիսակարգի դերը, որը մինչ օրս չի կորցնում իր արդիականությունը։ Այսպես է իրացվում հնացած նախադեպային մտածողությունը։ 

Հեշտ է նկատել ժամանակակից քաղաքական միֆի չտարբերակվածությունը։ Այն բացատրում է երկրի անցյալը, կյանքի կանոնները, որոնք անհրաժեշտ են «գեղեցիկ» ապագայի հասնելու համար։ Ժամանակակից քաղաքական միֆերն ունեն մեկ կարևոր նորարարություն՝ ազդեցությունը մարդկանց գիտակցության վրա։ Մինչև առաջին համաշխարհային պատերազմը քաղաքական միֆերը պարզապես ճնշել են մարդու ֆիզիկական ազատությունը։ Ժամանակակից քաղաքական միֆերը ավելի խորը գնացին։ Այժմ կարևոր է տիրապետել նրան, որը գտնվում է մարդու ներսում, նրա զգացմունքներում և մտքում, ազդել նրա հոգեբանության և աշխարհայացքի ընդհանուր փոփոխության վրա։

Մշակութային տարածության գրավմամբ՝ կարևոր դարձավ զրկել մարդկանց կամքի և մտածողության ինքնուրույնությունից։ Հենց սրանով է բացատրվում տոտալիտար հասարակության մեջ ընդդիմության բացակայությունը և իշխող ռեժիմի անհանդուրժողականությունը այլակարածության հանդեպ։ Սակայն այժմ փոխվել են հասարակության վրա ազեցության մեթոդերը։ Այլևս չկա ֆիզիկական բռնություն, մարդիկ ինքնակամ հպատակվում են՝ շնորհիվ բարեկեցիկ ապագայի նկատմամբ ձևավորված հավատի։

Այդ իսկ պատճառով 21-րդ դարում, երբ նորությունների 90%-ը հագեցած է քաղաքական իրադարձություններով, հատկապես կարևոր է ճանաչել մեզ շրջապատող իրականությունը։

Հրապարակման բնօրինակն՝ այստեղ։