Դոնալդ Թրամփի ընտրությունից և Brexit-ից հետո գիտնականները փորձում են գլուխ հանել պոպուլիզմից։ Ո՞վ է համարվում պոպուլիստ։ Ինչպե՞ս է նա գործում։ Ի՞նչ պայմաններում են պոպուլիստները գալիս իշխանության կամ հաղթում հանրաքվեներում և ի՞նչ է տեղի ունենում դրանից հետո։
Բարեբախտաբար, գիտնականներն այս հարցերը հնչեցնում են տարիներ ի վեր, ինչպես օրինակ Լատինական Ամերիկայի դեպքում, որտեղ պոպուլիզմը սերում է 20-րդ դարի կեսերի առաջնորդներից, ինչպիսիք էին բրազիլացի Ջետուլիո Վարգասը և արգենտինացի Խուան Պերոնը։ Չնայած կան գիտնականներ, ովքեր համաձայնություն չունեն պոպուլիզմի որոշ ասպեկտների շուրջ, սակայն այդ հասկացության հիմնական հատկանիշների շուրջ զարմանալիորեն կա կոնսենսուս։ Եթե փորձենք կարճ սահմանել այն, ապա պոպուլիստները փորձում են քաղաքականությունը ներկայացնել որպես սովորական մարդկանց և դավադիր էլիտաների միջև պայքար։ Անկախ նրանց քաղաքական դիրքավորումից, քաղաքական գործիչները կարող են կոչվել պոպուլիստ, միայն եթե նրանք օգտագործում են Մանիքեան (ամեն ինչ չարի և բարու բաժանող), պրոժողովրդական և հակաէլիտիսական հռետորաբանություն։
Պոպուլիստական գաղափարների գոյությունը հնարավոր է չափել ճշգրիտ և հավաստի ձևով։ Օրինակ, հանրային կարծիքի հարցումներով կարելի է հասկանալ, թե բնակչության մեջ որքանով են տարածված պոպուլիստական գաղափարները։ Մինչ այժմ կատարած հետազոտությունները ցույց են տվել, որ պոպուլիստական մոտեցումները բավական տարածված են և դրա միջին մակարդակը շատ չի տարբերվում տարբեր երկներում։ Քաղաքական առաջնորդներից դժվար է հարցումներ անել, բայց մենք կարող ենք վերլուծել նրանց խոսքերը և տեքստերը։ Եվրոպայի և Հյուսիսային ու Հարավային Ամերիկաների 40 երկրների նախագահների, վարչապետերի և կանցլերների ելույթների տեքստերի ուսումնասիրությունը մենք զետեղեցինք «The Global Populism Database»-ում, որն ամբողջական և համապարփակ տվյալների բազա է, ինչից կարող են օգտվել գիտնականները, լրագրողները և քաղաքական գործիչները։
Մեր հետազոտությունն արձանագրել է պոպուլիստական դիսկուրսի էական աճ նշված 40 պետություններում։ Առաջնորդների քանակը, ովքեր ինչ-որ չափով դասվում են պոպուլիստների շարքին, նախորդ 20 տարիներին կրկնապատկվել է, այն բանից հետո, երբ աշխարհի խոշոր պետությունների (Հնդկաստան, ԱՄՆ, Բրազիլիա, Ռուսաստան, Մեքսիկա և Թուրքիա) առաջնորդները սկսեցին պոպուլիստական հռետորաբնություն օգատագործել։
Հաճախ առանց բավարար հիմքերի ասվում է, որ պոպուլիզմը «վերելք է ապրում»։ Այս հետազատությունը հաստատում է այդ միտքը և անդրադառնում նաև դրա հետևանքերին։ Օրինակ մեր հետազոտությունը ցույց է տալիս, որ պոպուլիզմը կարող է ունենալ լուրջ հետևանքներ լիբերալ դեմոկրատական ինստիտուտների վրա։ Մամուլի ազատությունը և քաղաքացիական ազատությունները, ընտրություների որակը և իշխանությունների բաժանումը տուժում են պոպուլիզմի ազդեցությունից։ Էլիտաներին ոչնչացնելու և ժողովրդի կամքը ընդլայնելու պայքարի ընթացքում պոպուլիստները հաճախ ուշադրություն չեն դարձնում փոքրամասնությունների իրավունքներին և ժողովրդավարական մրցակցությանը։
Բայց եթե բոլոր պոպուլիստները վատը լինեին, ինչո՞ւ նրանց օգտին կքվեարկեին մարդիկ։ Մեդիայի կողմից պոպուլիստները հաճախ նկարագրվում են որպես խարիզմատիկ առաջնորդներ, որոնք մանիպուլացնում են անտեղյակ ընտրազանգվածին՝ հանուն իրենց իշխանության։ Բայց ճշմարտությունը փոքր ինչ ավելի բարդ է։ Ըստ մեր ուսումնասիրության, պուպուլիստներն ունեն համեստ և դրական ազդեցություն ընտրողների մասնակցության վրա։ Պոպուլիստներն արժևորում են բնակչության մոռացված հատվածներին և ընդգրկում նրանց ժողովրդավարական մասնակցության այլ ձևերի մեջ։
Մեր ուսումնասիրությունը նաև ցույց է տվել, որ պոպուլիստները նվազեցնում են տնտեսական անհավասարությունը։ Մենք չէինք ակնկալում նման բան և նախորդ ակադեմիական հետազոտությունները նույնպես չէին խոսում այս մասին։ Նաև զարմանալի է այն, որ մենք համարում ենք իբր պոպուլիստները հակված են խորամանկ հարկեր սահմանել (որոնք սովորաբար ռեգրեսիվ են և ամենաշատը հարվածում են աղքատներին)։ Այս խնդիրը կարիք ունի ավելի խորը ուսումնասիրության։
Մենք նաև պարզեցինք, որ պոպուլիստները լավ արդյունքեր չեն գրանցում կոռուպցիայի դեմ պայքարում, ինչը հաճախ նրանց քաղաքական վերելքի կարևոր գործոններից է։ Բայց շատ պոպուլիստներ նվազագույնը կարճ ժամկետներում իրականացնում են իրենց խոստացած քաղաքականությունը։ Բոլոր պոպուլիստները չէ որ դեմագոգ են։
Դեռևս նրանց շատ գործողություններ ստիպում են մեզ հարցնել, թե ինչպես պետք է մենք արձագանքենք դրանց։ Ես առաջարկում եմ երեք տարբերակ։ Առաջինը՝ մենք պետք է իրերը դիտարկենք ըստ հեռանկարի։ Վենեսուելայում ժողովրդվարության հետընթացը չափից ավելի պոպուլիզմի վտանգի վկայությունն է։ Բայց ավելի մեղմ պոպուլիզմի հետևանքները, ինչպիսին որոշ ընդմիջումներով գոյություն ուներ Իտալիայում, ավելի քիչ դրամատիկ են։
Երկրորդը՝ չպետք է ընկրկել ընդդեմ պոպուլիզմի բևեռացնելու փորձերին։ Բնական է սպառնալիքի զգացողություն ուենալը, երբ պոպուլիստները քեզ մեղադրում են «ժողովրդի թշնամին» լինելու մեջ, բայց նույն կերպ պատասխանելը վտանգի է ենթարկում քաղաքացիական դիսկուրսը և լիբերալ ժողովրդավարությունը։ Դա կարող է համարվել նաև պոպուլիստների սիրած էլիտաների դավադրություն։ Մենք պետք է պաշտպանենք ժողովրդավարական ինստիտուտները, բայց դա պետք է անենք առանց պոպուլիստների վրա հարձակվելու։
Վերջին և ամենակարևոր խորհուրդը. լուրջ ընդունեք պոպուլիստների զայրույթը։ Պոպուլիստները պատասխանում են դժգոհություններին, ինչպես ամերիկացի պատմաբան Ռիչարդ Հոֆստադերն է կոչում «պարանոիկ մտածելակերպով»։ Բայց այդ դժգոհությունները հաճախ իրական են և սերում են լիբերալ ժողովրդավարության արժեքներից և հավասարության ու արդարության գաղափարներից։ Եթե վարվում է այնպիսի քաղաքականություն, որի պարագայում միշտ մի խումբը շահում է, իսկ մյուսները տուժում, ապա վերջիններս սկսում են արդեն մտածել, որ ժողովրդավարության կանոնները խախտվել են։
Հրապարակման բնօրինակը՝ The Guardian-ի կայքում։