Հասարակության երեք հակամարտող ճակատները

Ռուսական հասարակության մեջ շարունակում է աճել «քաղաքացիների հասարկության» և Կրեմլից դրամաշնորհներ ստացող հասարակական կազմակերպությունների, ինչպես նաև «պահպանողական» սեկտորի կառույցների միջև հակամարտությունն ու բևեռացումը։

«Քաղաքացուհի»՝ «Ադամանդե ձեռքը» խորհրդային ֆիլմի հերոս տիպիկ homo soveticus Սեմյոն Սեմյոնովիչը այսպես է դիմում իրենից փախչող փարաջայով կնոջը․ դեպքերը տեղի են ունենում երևակայական  արևելյան քաղաքում։ «Անվանեք ինձ ոչ թե մսյո, այլ սիթուեյն, որը նշանակում է քաղաքացի», ասում է Օստապ Բենդերը Շուրա Բալգանովին «Ոսկե հորթը» ֆիլմում։

«Քաղաքացին»՝  խորհրդային առօրյայի կարևորագույն հասկացությունը, սկզբում ընկալվում էր որպես գաղափարախոսություն, իսկ հետո վերածվեց կենցաղային հասկացության, բնականաբար, զուրկ որևէ բովանդակային իմաստից, բացառությամբ պետության պատկանելիության նշանակությունից, այսինքն՝ զուտ քաղաքացիություն։

Բենդերի հեգնական դիմումը ֆրանսերենին հղում է ոչ միայն հասակցության ռոմանտիկ ծագմանը, այլ նաև պատմականին․ ինչպես հեղափոխական Ֆրանսիայում, այնպես էլ հեղափոխական Ռուսաստանում «քաղաքացի» հասկացությունը փոխարինեց «պարոն»–ին։ Հատկանշական է, որ սովետական հանրագիտարանային բառարաններից «քաղաքացի» հասկացությունը բացակայում էր․ դրա փոխարեն հնարավոր եղավ գտնել հոդվածներ «Քաղաքացի» պահպանողական հրատարկության մասին, որտեղ մասնավորապես հրատարկվել է Ֆյոդր Դասատաևսկու «Գրողի օրագիրը»։

Համաձայն Դալի բառարանի, որի առաջին հրատարակությունը հրապարակվել է 1863-1866թթ «քաղաքացին» ամենից առաջ քաղաքային բնակիչն է (այս կատեգորիայի ֆրանսերենի և գերմաներենի նշանակության շարունակությունը), ինչպես նաև «մեկ ընդահանուր կառավարության տակ գտնվող համայնքի կամ ազգի անդամ»։ Ֆրանսիական ավանդույթում «քաղաքացին» դիտվում է «հայրենքի հանդեպ ունեցած պարտականությունների և իր քաղաքական իրավունքների տեսանկյունից» (concidéré du point de vue de ses devoire envers la patrie et de ses droits politiques, «հանրապետությունում ապրող» (qui vit en république), այսինքն՝ ոչ հպատակ։

Հանրապետական կառավարման ձևում քաղաքացիական և քաղաքական իրավունքների պահպանման շարժիչ ուժն այստեղ գլխավորն է։ Եվ իհարկե, այն հազիվ թե ակնհայտ լիներ Խորհրդային ժամանակաշրջանում, երբ «քաղաքացիության հպարտ ոգին» երգվել է միայն ցարիզմի և նրա ժառանգության դեմ պայքարի համատեքստում, իսկ իսկական քաղաքացին այնպիսն էր, ինչպես Եվգենի Եվտուշենկոյի «Братская ГЭС» բանաստեղծությունում, այն բանաստեղծի, որը «Ռուսատանում ավելին է քան բանաստեղծ»։

Իրականում խորհրդային մարդիկ իրենց քաղաքացի զգացին վերակառուցման տարիներին, արդեն նրանցից ինչ–որ  բան կախված էր, և նրանք մասնակցում էին ընտրություններին։ Ի հայտ եկավ «ոչ ֆորմալ» շարժում հասկացությունը, որը նշանակում էր քաղաքացիական ակտիվության դրսևորում ոչ միայն կուսակցության վերահսկողության ներքո, այլ նաև սկզբունքորեն խորհրդային համակարգի ինստիտուցիոնալ շրջանակներից դուրս (խորհուրդներ, արհմիություններ, կոմսոմոլ և այլն)։ Ժամանակին բնորոշ առանձնահատկությունը քննարկումների ակումբերն էին, որոնք, ըստ էության, քաղաքացիական կազմակերպություններ էին կամ նույնիսկ կուսակցության նախտիպեր։ Օրինակ՝ «Վերակառուցում» ակումբից ի հայտ եկան բազմաթիվ ապագա պատգամավորներ և կառավարության անդամներ․ նրա նիստերին է մասնակցել Եգոր Գայդարը։ 1989 թվականից քաղաքացիական հասարակությունը հնարավորություն ստացավ օգտագործել այնպիսի գործիք, ինչպիսին ընտրություններն են։  Հենց այդ ժամանակ ակնհայտ դարձավ, որ  ամենաազդեցիկ ՍՄԿԿ-ն բառացիորեն պատմական պարտություն էր կրում։ ԽՍՀՄ ժողովրդական պատգամավորների «կարմիր հարյուրյակը» փաստացիորեն կորցրեց նույն տարում անցկացվելիք Ժողովրդական պատգամավորների առաջին համագումարի վերահսկողության հնարավորությունը․ դա արդեն արտակուսակցական ժողովրդավարություն էր։ Երկրի գործերի վրա ազդեցություն ունենալու զգացումը քաղաքացիական գիտակցության ի հայտ գալու պատճառ դարձավ, ինչն էլ իր հերթին բերեց «հեռարձակաման ժողողվրդավարության» ֆենոմենին, երբ ժողովրդի զգալի մասը կառչել էր ռադիոընդունիչներից, որպեսզի «օնլայն ռեժիմում» լսի, թե ինչ է կատարվում ժողովրդական պատգամավորների համագումարում։

«Քաղաքացու»՝ որպես իրավունքի կրողի սահմանումն արդեն հետխորհրդային սահմանադրական իրավունքի կարգավորման հարց է։ Կոմունիզմից քաղաքական ժողովրդավարության և շուկայական տնտեսության անցումը նշանակում էր ամբողջովին առողջ քաղաքացիական հասարակության ձևավորում, որի կարծիքը, չնայած Ելցինի ժամանակաշրջանում իշխանության որոշ առանձնահատկություններին, ինչպես օրինակ (պատերազմ Չեչնիայում, խորհրդարանի հետ հակամարտություն և նախագահական հանրապետության սահմանադրության ծնունդը)՝ պետությունը լսեց։
Դրան նպաստեց նաև Պուտինի ժամանակաշրջանում թափանցիկ ԶԼՄ–ների առաջացումը։

Ռուսաստանում քաղաքացիական հասարկությունը հովանոցային հասկացություն է, որը ծածկում է ինչպես պետության կողմից խրախուսված, այնպես էլ չխրախուսված ակտիվությունը։ Բայց նախ և առաջ այն մասին, թե ինչպես է պետությունը թափանցում քաղաքացիական հասարակություն և «պետականացնում» այն։

Հասարակության պետականացումը

Ելցինյան ժամանակաշրջանում  «հասունացող» ավտորիտար ռեժիմի պայմանում պետությունը հերթականությամբ վերադարձավ քաղաքական, տնտեսական, հոգևոր և սոցիալական ոլորտներին։ Քաղաքականության մեջ ստեղծված ճգնաժամը և ենթակառուցվածքների քայքայումը ուղեկցվեցին հասարակության պետականացմամբ։ Քաղաքացիական հասարակությանը տարանջատել իշխանության համար աշխատելու պատրաստների և նման պատրաստակամություն չունեցողների, զրկել նրան սուբյեկտիվությունից և իր նշանակությունից, վախեցնել ռեպրեսիվ օրենսդրությամբ՝ այս խնդիրները վերջին տարիներին հաջողությամբ իրականացվել են ավտորիտար կառավարության կողմից։ Քաղաքացիական հասարակության կրկնօրինակի ձևավորումն ինքնին «մարդու պետականացում է», ինչը հասարակության և պետության միջև տարբերությունների վերացման ճանապարհն է։ Հասարակական կազմակերպությունները և Ռուսական ուղղափառ եկեղեցին դրանում օգնել և օգնում են պետությանը։ Հասարակության պետականացումը ռուսական ժամանակակից քաղաքական համակարգի կարևորագույն միջոցներից և միաժամանակ նպատակներից մեկն է։ Այսպիսի իրավիճակում Եգոր Գայդարի ձևակերպմամբ «հասարկությունը դառնում է պետության գաղութ»։

Իշխանությունն ունի բոլոր գործիքները (և գործնականորեն սկսած 2012թ-ից անընդատ համալրվում են), որպեսզի քաղաքականորեն դուրս մղի քաղաքացիական հասարկությանը։ Այդ գործիքներից է արդարադատության նախարարության կողմից իրականացվող պլանավորված և հատկապես չպլանավորված ստուգումերը քաղաքացիական հասարակության քաղաքականորեն անվստահելի կառույցներում, ինպես օրինակ՝ «Մեմորիալը» և «Հանուն մարդու իրավունքների» շարժումը, ինչպես նաև անսպառ օրենսդրական նախաձեռնությունները։ Օրինակ 2019թ-ի սկզբին նախարարությունը «Հասարակական միավորումների մասին» օրենքում փոփոխություններ է կատարել՝ իրավաբանական անձի կարգավիճակ չունեցող ոչ առևտրային կազմակերպությունների պարտադիր գրանցման մասին։ Նոր ռեգիստրում չներառված ՀԿ–ները կզրկվեն հասարակական միավորումների իրավունքներից՝ ներառյալ անուն օգտագործելը, ժողովներ և հանրահավաքներ անցկացնելը և իրենց գործունեության մասին տեղեկատվություն տարածելը։

Ուղղահայց է ոչ միայն իշխանությունն, այլ նաև դրա ընկալումը։ Դա նկատելի  է անգամ ընտրողների մասնակցությունից։ Քվեարկում են՝ օգտագործելով օրինապահության արարողակարգը, նախ և առաջ դաշնային իշխանությունների համար։ Որպես կանոն՝ շրջաններում ավելի քիչ մարդիկ են գնում տեղամասեր՝ հատկապես ՏԻՄ ընտրություններին։ Դատելով 2017 թվականի ընտրությունների արդյունքներից՝ մարդիկ այդպես էլ չհասկացան, որ տեղական իշխանությունների օգնությամբ կարելի է սովորել լուծել խնդիրները և ինքնակառավարվել։ Ռուսաստանում տեղական ինքնակառավարման հնարավորությունների չիմացությունը և օգտագործման փորձի բացակայությունը սահմանափակում է տեղական պատգամավորներին։ Օրինակ՝ 2017 թվականի Մոսկվայի ընտրությունները, որոնք չափազանց կարևոր էին քաղաքացիների և իշխանությունների միջև աճող հակամարտության ֆոնին, տարբերվեցին ոչ բարձր մասնակցությամբ (14.82%), չնայած թվում է, որ հենց այդ մակարդակում մոսկվացիները կարող են ազդել քաղաքում և իրենց շրջաններում տիրող իրավիճակի վրա։ Եվ դրա անհրաժեշտությունը պայմանավորված է տեղական իշխանությունների հակասական որշումներով։

Տեղական համայքները պետության և տնտեսության հետ «երկրի բարգավաճման երրորդ» նախադրյալն են։ Բայց եթե պետությունն ամենուրեք ներկա լինի, այդ թվում՝ տնտեսության մեջ և կառավարման տեղական մակարդակում, ինպե՞ս լուծել տեղական համայնքերի խնդիրները։

«Քաղաքացիների հասարակությունն» ընդդեմ «հասարակայնության»

Այսօրվա Ռուսաստանում իրական քաղաքացիական հասարկությունը ծնվում է ոչ բռնի, բայց կոնֆրոտացիոն հակադրության, այն է քաղաքացիական անհնազանդության միջոցով։ Վերջինս, ըստ քաղաքագետ Ջոն Ռոուլզի սահմանման, կապված է օրենքի հնարավոր խախտման և դրա համար պատասխանատվություն կրելու հետ։ Ռուսաստանի դեպքում դրությունն ավելի բարդ է։ Մարդիկ դեմ են իշխանություններին, որոնք խախտում են օրենքը  (ավելի հաճախ Սահմանադրության 31-րդ հոդվածը՝ հավաքների ազատության մասին)՝ ունենալով բոլոր հնարավորությունները իրենց դիրքորոշման օրինականությունն ապացուցելու համար։ Օրինակ՝ ոստիկանը, որ դեպի ոստիկանական մեքենան էր քաշում մի երիտասարդի, ով մասնակցում էր չարտոնված հանրահավաքի կամ կառուցապատող ընկերության ներկայացուցիչը, որն ունի բոլոր փաստաթղթերը և թույլտվությունները մի ամբողջ բնակելի շենք քանդելու համար։ Այս ցույցը , անշուշտ ոչ բռնի էր։  Բայց ոստիկանի նկատմամբ դիմադրությունն այն ժամանակ, երբ փորձում էր պաշտպանել սեփական բակը կառուցապատողի բուլդոզերից լավագույն դեպքում կհամարվի վարչական հանցագործություն, իսկ վատագույն դեպքում՝ քրեական։

«Քաղաքացիների հասարակությունը» հանդես է գալիս առճակատման մի քանի տեսակներով։ Առաջինը և գլխավոր տեսակը՝ առճակատում կառավարության հետ։ Երկրորդը՝ հասարակության իներտ հատվածի հետ, որում չկան քաղաքացիական և քաղաքական գիտակցության նշաններ։ Դա առճակատում է «ամբոխի մարդու», «ժամանակակից զանգվածային մարդու» հետ, որն «ամբողջովին հակադրվում է citoyen-ին» (Հաննա Արենդտի ձևակերպմամբ) և երբեմն պասիվ, երբեմն ագրեսիվորեն պատրաստ է աջակցել կառավարությանը։ Նրանք, ովքեր միջամտում են կոնֆորմիզի այս դրսևորումներին, միայն զայրացնում են և ավստահություն են առաջացնում «ամբոխի մարդու» մոտ։

Երրորդն առճակատման առանձին տեսակ է հասարակության այն հատվածի հետ (մենք այն անվանում ենք «հասարակայնություն»), որն ակտիվ է, իրեն համարում է քաղաքացիական հասարակություն, բայց միևնույն ժամանակ աշխատում է պետական վերահսկողության ներքո և մրցում է քաղաքացիական կազմակերպությունների հետ, որոնք անընդունելի են իշխանությունների համար: «Հասարակայնության» որոշ կառույցներ հարում են պահպանողական գաղափարախոսությանը:

Այս համայնքները հավակնում են դրամաշնորհների կամ առնվազն պետական աջակցության։ Նրանք ստեղծվում պետության հետ ստեղծում են հասարակական կազմակերպություններ՝ կատարելով այդ կառույցների ենթակառույցի դեր՝ զբաղվում են հասարակական աշխատանքով,  սակայն միաժամանակ լինելով նրանից անջատ։ Հասարակության հետ աշխատանքը համակարգելու համար կառավարությունը ստեղծում է «նախարարություն»՝ հանրային պալատներ, Միացյալ ժողովրդական ճակատի կառույցներ։ Ընդ որում, ստեղծելով իր վերահսկվող «հասարակությունը»՝ կառավարությունը կրկնօրինակում է անկախ քաղաքացիական հասարակությանը՝ օգտագործելով նրա տեխնոլագիանները, խափանելով նախաձեռնությունները։ Կառավարության համար ինքնուրույնությունը վտանգավոր է։  Օրինակ՝ կամավորների մեջ, որոնք մարում են հրդեհը, այն կարող է տեսնել ակտիվություն, որը վտանգավոր է քաղաքական տեսանկյունից։ Նրան բավարարում են միայն իր՝ հավատարմության մեջ փորձված կամավորները։

 «Քաղաքացիների հասարակության » որոշ կազմակերպություններ ստիպված են տեղափոխվել վերահսկվող «հարակայնության» ոլորտ, որպեսզի գոյատևեն և շարունակեն իրենց գործունեությունը։ Դա հատկապես վերաբերում է սոցիալական հարցերով զբաղվող կառույցներին։ Ռուսատանի դեպքում այն կազմակերպությունները, որոնք սովորաբար կոչվում են «պահպանողական քաղաքացիական հասարակություն», կարելի է ներառել «հասարակայնություն» հովանոցային հասկացության մեջ։ Այդ խմբերն ուղղակի կամ անուղղակի ստանում են պետության աջակցությունը։ Օրինակ՝ մոսկովյան քաղաքապետարանի կազակական դեպարտամենտը պաշտոնապես ներգրավում է կազակական կազմակերպություններին՝ հասարակական կարգը պահպանելու համար։ Ընդ որում խորհրդավոր կազակական կազմավորումները 2018 թվականի մայիսի 5-ին  մասնակցել են ցուցարարաների նկատմամբ բռնություններին, համապատասխանաբար հարց է առաջանում՝ ինչ հիմքով են նրանք դա արել, և արդյո՞ք պետությունը չի կորցնում օրինական հարկադրանքի իր մենաշնորհը։ Նման «հասարակական» կազմակերպությունները, այդ թվում՝ ԱԱՇ–ն (Ազգային ազատարգրական շարժում) և SERB–ը՝ հայտնի քաղաքացիական և քաղաքական ակտիվիստների վրա հարձակումով, ստանում են ուժային կառույցների աջակցությունը։

Եվս մեկ նկատառում․ հնարավոր է Ռուսաստանի դեպքում «պահպանողական քաղաքացիական հասարակությունը» հասկացությունն ամեն դեպքում համարվում է contradictio in adjecto՝ սահմանմանը հակասող, ինչպես «ոչ ազատական ժողովրդավարություն»–ը։  Պահպանողական խմբերն ակտիվ են, երբեմն ձևավորվում են առանց պետության օգնության (Ռուսաստանում նրանք առնվազն չպետք է զայրացնեն կառավարությանը և զբաղվեն «հայրենասիրական» գործունեությամբ») և այս առումով կարող են գնահատվել որպես քաղաքացիական։ Բայց եթե նրանց գործունեությունը, ըստ էության, ուղղված է իրավունքի և ազատության իրացման դեմ, դա  հազիվ թե ճանաչվի քաղաքացիական բառի ուղիղ իմաստով, քանի որ հակասում է «քաղաքացի» հասկացության նշանակությանը։ «Պահպանողական քաղաքացիական հասարկությունը» ուղղակիորեն հակասում է «քաղաքացիների հասարակությանը»։

Ընդդիմության բացասկան կողմը

Այսօրվա ռուսական հասարկության մեջ տեղի ուենցող գործընթացները դեռևս վաղ է՝ ապապետականցում կոչել․ ռուսական բնակչության մեծամասնության մոտ ռուսական կառավարությանն աջակցությունը և պետական միջամտության նկատմամբ հավատը դեռևս շատ մեծ է։ Քաղաքացիների մեծամասնության հիմնական արժեքները կրում են ռացիոնալ հայրենասիրական բնույթ։ Ժամանակակից Ռուսաստանի պայմաններում՝ ողջամիտ է գրեթե ամեն ինչում ապավինել պետությանը, քանի որ ակտիվ անկախ գործունեության հնարավորություններն, այդ թվում՝ շուկայական, այդքան էլ շատ չեն, իսկ վերջին ժամանակներում ավելի քիչ են, քան առաջ։ Այնուամենայնիվ շատ յուրահատուկ ձևերով և թեկուզ բացասական, կոնֆլիկտային հիմքով, բայց այդ գործընթացը սկսվել է։

Վերջին ժամանակների բնութագրիչ նշաներն են՝ իշխանական նախաձեռնությունների դեմ դիմադրության ցուցաբերումը․ Մոսկվայի Կունցևո թաղամասում երկու լիարժեք բնակելի շենքերի քանդումը, որտեղ ПИК զարգացման կազմակերպությունը Մոսկավայի քաղաքապետարանի հետ համատեղ որոշել է նոր տներ կառուցել, Մոսկվայի կինոկենտրոնի քանդումը, որտեղ նույն կառուցապատողը նույն քաղաքապետարանի հետ համատեղ պատրաստվում է կառուցել նոր հսկայական բնակելի համալիր՝Մոսկվայի քաղաքապետարանի  «200 եկեղեցի » ծրագրով։ Դժվար է նկատել, թե որն է ամենառեզոնասայինը․ պատմությունները գրեթե նույնն են․ դա հիմնականում Մոսկվայում է (չնայած այսպիսի իրադարձությունների աշխարհագրությունն ընդլայնվում է), դրանք շատ մեծ գումարներ են,  որոնք շատ դեպքերում գտնվում են երկրի մայրաքաղաքում կամ այլ քաղաքային ագլոմերացիաներում, դրանք քաղաքային կառավարման կառույցների համատեղ ջանքերն են, դա վերակառուցման մոդելն է, որը դուր է գալիս պետության ղեկավարությանը, բայց դուր չի գալիս մեծ թվով քաղաքացիների։

Այս կերպ, կարծես թե, տեխնիկական խնդիրներն,  իրենց լուծման ձևերից կախված, վերածվում են քաղաքացիական, իսկ որոշ պայմաններում նաև քաղաքական հնչողության թեմաների։ Ճիշտ է՝ դրանք քաղաքականցնում է իշխանությունների անտարբերությունը, ոչ թե սովորական մարդիկ, որոնք ստիպված են քաղաքացի դառնալ։

Իսկ նեոֆիտ քաղաքացիները սկսում են դիմադրել: Միևնույն ժամանակ նրանք պաշտպանում են ոչ միայն իրենց սեփական տարածքները և գույքը, այլև մի բան, որ խորհրդային և հետխորհրդային ժողովուրդն ընդհանրապես չի նկատել. հասարակական տարածքը՝ այգիները, հրապարակները, բակերը: Արտաքին ուժերի ներխուժումից հասարակական տարածքը պահպանելը դառնում է  հիմք քաղաքացիական միության համար:

Մեկ այլ օրինակ է Արխանգելսկի շրջանում զանգվածային հանրահավքաները դաշնության այս սուբյեկտի տարածքում Մոսկվայից հավաքած աղբը թաղելու դեմ։ Ստեղծվում են կազմակերպություններ, օրինակ՝ «Комитет защиты Вычегды»–ը՝ Մոսկվայից աղբի տեղափոխմանը դիմադրելու համար։  «Աղբային ցույցերը»  նոր երևույթ է , որը կրկին կապված է ինչ–որ տեխնիկական հարցի հետ։ Նույն տրամաբանությամբ, ինչ տների քանդմանը դիմադրությունը, այս խնդիրը դուրս է գալիս իր տեխնիկական բնույթից և ձեռք է բերում քաղաքացիական իմաստ։

Պատասխանատվության բաժանումը, արտաքին ուժին դիմադրելը որպես ընդհաուր գործ, res publica–ն հենց քաղաքացու ծննդի գործընթացն են։ Բացասական նույնականացումից համերաշխության ու դրականի անցումը հաջորդ քայլն է, որը շատ դժվար է անել՝ հաշվի առնելով «օրինական», այսինք պետության կողմից օրինականորեն հաստատված թակարդների և արգելքների ավելացումը։  Սա քաղաքացիական հասարակության ապաբյուրոկրատացման գործընթացն է։ Նրա գոյության նոր ձևերն ու միջոցները չափազանց ոչ ֆորմալ են։ Նրանք կենտրոնանում են կոնկրետ խնդիրների լուծման վրա, քաղաքացիական միավորումները չափազանց շարժուն են։ Երբեմն նրանք իրավիճակային և ժամանակավոր բնույթ ունեն, ինչը չի արժեզրկում քաղաքացիների ջանքերը։ Եթե պետությունը պատրաստ չէ լինել ժամանակակից և բաց քաղաքացիների հետ համագործակցելու համար, ապա նրանք սկսում են զուգահեռ  կառուցել իրենց «հորիզոնական» մոդելը։

«Քաղաքացիների հասարակությունը», ձևավորվելով նոր հիմքի վրա, միայն կազմակերպությունների կոնգլոմերատ չէ։ Այն նաև անհատների համայնք է, որը պարտադիր չէ, որ միավորվի ֆորմալ կառույցներին։ Քաղաքացին արժեքավոր է ինքն իրենով, ոչ թե նրա համար, որ միավորված է մեկի հետ։ «Քաղաքացիների հասարակությունը»  ոչ մի կերպ իշխանություն չէ, այն նույնիսկ այլընտրանք չէ։ Դա այն է, ինչ հակառակ է իշխանությանը։ Եվ այս իմաստով, ամբողջովին ճիշտ չէ չափել քաղաքացիական հասարակության հասունությունը, օրինակ՝ ցույցերին մասնակցելու պատրաստակամությամբ: Սա տարանջատված  և  բևեռացված հասարակության և կոշտ ավտորիտար պետությունում կարևոր, բայց ոչ ճշգրիտ ցուցանիշ է: Փողոց դուրս գալը ֆիզիկապես վտանգավոր է ցուցարարի համար և վերջին տարիներին  (ի տարբերություն 2005 թ. արտոնությունների մոնետարիզացիայի դեմ ցույցերի) գրեթե չի ազդում իրադարձությունների կամ իշխանությունների որոշումների վրա:

Բացի դա, ցույցերին մասնակցելու պատրաստակամության մասին հայտարությունները հռչակագրային են, եթե միայն խոսքը կոնկրետ համայնքի կոնկրետ շահերի մասին չէ, ինչպես Մոսկվայի հարկադիր վերակառուցման կամ աղբահանման դեպքերում։ 2018թ հուլիսին կենսաթոշակային բարեփոխումների դժգոհության գագաթնակետին տնտեսական պահանջով զանգվածային ցույցերին մասնակցելու պատրաստակամությունը կազմել է 28%, իսկ քաղաքական պահանջով՝ 23%։ Սակայն այդ բարձր ցուցանիշները չեն համապատասխանում քաղաքացիների իրական վարքագծին, որոնք ընդհանրապես չեն ցանկանում փողոց դուրս գալ։

Շրջանաձև ընթացքով «փոփոխությունների գնացքը»

Մոսկվայի մետրոյում երբեմն հայտնվում են գունավոր գնացքներ․ դրանցից մեկը կոչվում է «Փոփոխությունների գնացք»։ Տարբեր վագոններ թեմատիկորեն նկարագրում են այս կամ այն հասարակական նախաձեռնությունները, որոնց աջակցել է պետությունը, օրինակ՝ կամավոր բժիշկների շարժումը։ Փոփոխությունների գաղափարը, դատելով այդ գնացքներից, ընդունվում է պետության կողմից։ Պատասխանը միանշանակ է՝ ջանքերի մոդերնիզացիայի փոխարեն՝ պետությունն ուղղակի պատճենում է «քաղաքացիների հասարակության» գործունեությունը և փորձում է ջնջել այն՝ փոխարինելով վերահսկվող և ստուգվող հասարակության։ Հաճախ այդպես պատահում է կամավորական և սոցիալական բնույթով ակտիվության հետ։

Բոլոր պոտենցյալ նախաձեռնություններին իշխանությունները պատասխանում են կամ սեփական կառույցները ստեղծելով կամ «պետականցնելով» նախագիծը։  Վերահսկողության տակ չգտնվող նախագծերը, որոնք պատրաստ չէ «պետականացնել», ուշադիր հետևում է։ Օրինակ՝ «Վերջին հասցե»–ն, դառնալով ավելի զանգվածային, առաջ է բերում իշխանությունների զայրույթը։ Սանկտ Պետերբուրգում տեղական իշխանական կառույցներն արդեն եկել են եզրակացության, որ բռնաճնշումների զոհերի հուշատախտակ տեղադրելը խախտում է տեղական օրենսդրությունը։ Փոփոխությունների պահանջարկ իսկապես գոյություն ունի։ Բայց եթե խոսենք զանգվածային պահանջարկի  մասին, ապա դա շատ անորոշ է և կրում է հայրենասիրական բնույթ՝ կենտրոնացած հայրենական արտադրանքի բաշխման վրա։ Թեև հիմք կա ենթադրելու, որ  բնակչության պահանջները միշտ չեն համընկնում սովորական պահանջմունքին՝ panem et circenses։ Մասնավորոպես դրա մասին վկայում են Միխաիլ Դմիտրևի, Սերգեյ Բելանովսկու և Անաստասիա Նիկոլսկայի զեկուցի տվյալները։ Ընդհանուր առմամբ, քանի դեռ ինչ–որ մեկը («ներքևից») չի կարողանում ձևակերպել պահանջը, մյուսները («վերևում») չեն կարող վերծանել այն։ Բայց դրա փոխարեն, վերջիններս ենթակառուցվածքի փոփոխության իրենց տարբերակներն առաջարկելու հնարավորություն ունեն։

Իշխանությունների շահն է խաթարել քաղաքացիական հասարակության օրակագը, այդ թվում և իր կազամակերպությունների միջոցով, վերածել պետությունը քաղաքացիական, բարեգործական և այլ գործունեության համար  ֆինանսական անժամկետ աղբյուրի։ Պետությունն առաջարկում է «փոփոխությունների» իր օրակարգը՝ դառնալով դրա մասնակիցը։ Փորձելով ձևավորել լոյալ քաղաքացու՝ հասարակության անդամին բարոյապես հաստատված գործունեություն ծավալելու հնարավորություն է տալիս զուտ միայն այն բանի համար, որ նա դուրս չգա հրապարակ կամ չհայտնվի դեպրեսիվ իրավիճակում։

Բնորոշ օրինակ է կամավորական շարժումներին պետության կողմից տրվող օգնությունը․ այս թեմայով նույնիսկ 2018 թվականի դեկտեմբերին կազմակերպվել է Պետական խորհրդի նիստ։  Պաշտոնական ցուցանիշները տպավորիչ են: 2017 թվականից հասարակական կազմակերպություններին հասանելի է բյուջեների հաշվին սոցիալական ծառայությունների մատուցումը: Դա անելու համար նրանք պետք է ստանան հանրային ծառայությունների կատարողի հատուկ կարգավիճակ: 2018 թվականի դեկտեմբերի 1-ի դրությամբ Ռուսաստանի Դաշնությունում 210 հազար ոչ առեւտրային կազմակերպություն է գրանցվել, որոնք իրենց կազմակերպչական և իրավական հիմքերով համարվում են որպես սոցիալական ուղղվածություն ունեցող։

2018 թ. նախագահական դրամաշնորհների հիմնադրամի միջոցով 900 կամավորական ծրագրեր ստացան 1 միլիարդ 700 միլիոն ռուբլու չափով ֆինանսավորում: Կալինինգրադի մարզում, օրինակ, 2015 թվականին սոցիալական ծառայությունների 5%-ը մատուցվել է շահույթ չհետապնդող հատվածի կողմից, 2018 թվականին`37.5%: 2019 թվականի հունվարի 1-ից պետական ծրագրի շրջանակներում՝ «Կրթություն» -ը սկսում է «Սոցիալական ակտիվություն» դաշնային նախագիծը։ Առաջադրված խնդիրներից է 2024թվականի դրությամբ կամավորության մեջ ներգրավել քաղաքացիների 20% -ը կամ 30 մլն մարդ:

Պետական խորհրդի նիստում սոցիալական գծով փոխվարչապետ Տատյանա Գոլիկովան հայտարարել է, որ յուրաքանչյուր հինգերորդ քաղաքացին պետք է կամավոր դառնա։ Դժվար թե այդպիսի ակտիվությունը բացառապես կամավոր լինի։ Տեղի ունեցողը նման է նրան, որ սոցիալական հանրային ծառայությունները փոխարինվում են  անվճար աշխատուժով։

Այսպիսի «փոփոխությունների գնացքն» ուղղակի դատապարտված է շրջանաձև ընթացքի։

Եզրակացություն

Այսպիսով՝ «քաղաքացիների հասարակությունը» և նրա ներկայացուցիչները Ռուսաստանում գտնվում են բարդ իրավիճակում: Նրանք կարող են գործարքի գնալ պետության հետ, աշխատել պետության համար ու նրա թելադրած պայմաններով: Փաստացի, դա նշանակում է և ռեժիմին բաց քաղաքական աջակցություն և «հասարակայնություն» դառնալ: Մեկ այլ միջոց է մարգինալացումը, վտարանդու կարգավիճակի ձեռքբերումը, որը դատապարտված է պետության հետ մշտական ​​հակամարտության: Նաև այն դեպքերում, երբ խոսքն «օտարերկրյա գործակալներ» կազմակերպությունների մասին է, կամ երբ քաղաքացիական անհնազանդությունն ու միավորումն ի հայտ են գալիս սոցիալական և տեխնիկական խնդիրների պատճառով, ինչպիսիք են տների քանդումը կամ աղբի թաղումը հողում:

Պետությունը մտադրություն չունի քաղաքացիական հասարակության հետ հարաբերություններ հաստատել որևէ այլ ձեւով, ու դա համապատասխանում է կյանքի բոլոր ոլորտները ազգայնացնելու կայուն միտմանը: Քաղաքացիական հասարակությունը չի վերանա, այլ կսկսի գոյություն ունենալ պետության հետ և  ոչ միշտ ՀԿ-ների կամ այլ կազմակերպությունների տեսքով: Ավելի հաճախ այն կլինի չձևայնացված կյանք՝ հիմնված հորիզոնական կառուցողական ցանցի վրա և որպես կանոն բացասական օրակարգի գերակշռությամբ։

Հոդվածի բնօրինակը՝ Carnegie.ru կայքում։