Պոպուլիստների գործիքը. Հպարտ քաղաքացիներ

Թահրիրի հրապարակում հազարավոր մարդիկ վանկարկում էին «Հաց, Արժանապատվություն, Ազատություն»։ Դա 2011թ.-ին էր, արաբական գարնան ժամանակ։ Լինելով այդ ամբոխի մեջ՝ ես հիշեցի դեռևս մեկ տասնամյակ առաջ  միջին տարիքի մի աշխատողի, ում հանդիպել էի Բուենոս Այրեսում, ով ինձ բացատրում էր, թե ինչու ինքը և իր ընկերները Արգենտինայի տնտեսական ճգնաժամի ժամանակ գրավել էին իրենց գործարանը։ Պատճառներից նա նշում էր սովը, աղքատությունը և անհավասարությունը։ Սակայն մի պահ նրա ձայնը փոխվեց և նա ավելացրեց ևս մեկ պատճառ. «Եվ մեր ղեկավարը… նա երբեք չէր բարևում մեզ և դա վիրավորում էր մեր արժանապատվությունը»։

Արժանապատվությունը երերուն հասկացություն է, որպեսզի սոցիալական դաշինքի կամ քաղաքական շարժման հիմքում դրվի։ Սակայն դա բառ է, որը լավագույնս արտացոլում է այն, որ տնտեսական դժվարությունները միակ բանը չէ, որ զայրացնում են մարդկանց։ Աղքատ, անարժանապատիվ և մարդկության վերջին ձեռբերումներից հեռու լինելն ավելի է դժվարեցնում ամենօրյա թշվառության բեռը։ Սա ինձ ասել է չորս երեխա ունեցող մի մայր, ով ապրում է Ստամբուլի ամենաաղքատ թաղամասերից մեկում՝ Բոսֆորի ափին։ Նա զայրացած չէր, երբ պատմում էր, որ իր երեխաները քաղցած են քնում։ Փոխարենը զայրանում էր, երբ հիշում էր իր ղեկավարին, ով ասում էր «դուք գոնե տեսարան ունեք դեպի ծով»։ Դրանից հետո նա դուրս էր եկել աշխատանքից. «Այժմ, մենք ընթրիքին հաց ենք ուտում ծովի ջրով»։ Նրա հպարտ հայացքն ինձ սովորեցրեց, որ արժանապատվությունը կարող է ավելի քաղցր լինել քան հացը, անգամ, երբ դու սոված ես։

Թահրիրի հրապարակը Կահիրեում, Գեզի այգին Ստամբուլում և Դուերտո դել Սոլը Իսպանիայում. այս վայրերում և նաև այլ տեղերում մարդիկ ցույցեր են արել, որպեսզի փոխեն քաղաքականությունը և վերադարձնեն մարդկանց արժանապատվությունը։ Դրանք կամ դաժանորեն ճնշվել են կամ դարձել են գլոբալ քաղաքականության առարկա։ Այժմ, նորից միլինոնավոր մարդիկ աշխարհով մեկ ցույցեր են անում։ Բայց տրամադրությունը և հաղորդագրությունները փոխվել են։  Այս անգամ նրանք պահանջում են հարգել իրենց «ճշմարտությունները» և տարբեր քաղաքական նախընտրությունները։ Արժանապատվության համար պայքարը փոխարինվել է ազգի կամ «ժողովրդի» որոշակի տարբերակի հպարտության մասին ագրեսիվ հայտարարություներով։

«Արժանապատվության» և «հպարտության» միջև մեծ տարբերություններ կան և այդ տարբերություները կազմում են այն գլոբալ քաղաքական և բարոյական շփոթը, որի հետ բախվել ենք այսօր։ Արժանապատվության կարիքը բնորոշ է մարդուն և կապված է մարդու նկատմաբ մեր սիրո հետ։ Բայց հպարտությունն արտաքին մաս է, որը ձգտում է բացառիկ ճանաչման և մարդկանց միչև գերակայության։ Սա բաժանարար բնույթ ունի։ Բայց երբ ամբոխը բավական հուսահատ է, քաղաքական դերակատարաների համար հեշտ է իջեցնել մարդկային արժանապատվությունը՝ հպարտության մասին վրեժով լի գոչյունների մակարդակի։ Եվ դա այն է, ինչ աջ պոպուլիզմն անում է։

Շատ վտանգավոր է, երբ այդ մեծ հանրային զայրույթը կազմակարպվում և մոբիլիզացվում է  այնպիսի աջակողմյան պոպուլիստների և դաժան ավտոկրատների կողմից, ինչպիսիք են Դոնալդ Թրամփը, Վիկտոր Օրբանը, Ռեջեբ Թայիբ Էրդողանը և Ժաիր Բալսանարուն (Բրազիլիայի նախագահ)։ Մատնացույց անելով զրագրողներին, գիտանականներին և քաղաքական վերնախավին՝ նրանք ասում են՝ ահա թե ովքեր են խաղում մարդկանց արժանապատվության հետ։ Այս առաջնորդները սովորապաբար դուրս են գալիս արտոնյալ խավերից, բայց մարդկանց ստիպում են հավատալ, որ իրենք էլիտաներին ծնկի կբերեն և մարդկանց կվերադարձնեն իրենց արժանապատվությունը։ Այս պատճառով Թրամփի հանրահավաքներին և Brexit-ի ցույցերին մենք տեսնում ենք գոյության համար կռվող դեմքեր՝ լի նոր էներգիայով։ Նրանք հոգիներ են, որոնք վերագտել են «ոչ» ասելու կարողությունն այն աշխարհին, որը ենթարկեցրել է աշխարհը՝ կապիտալիստական «այլընտրանք չկա» կարգախոսով։

Չնայած այն գերակա տնտեսական մտածողությանը, որ մարդը լավագույնս գործում է, երբ նյութական կորստի վախ ունի կամ ցանկանում է միշտ ավելին, գոյություն ունի մարդկային հոգի (ամենատարօրինակ բանն է երկրագնդի վրա), որը նույնպես կարիք ունի որևէ իմաստի կամ նպատակի, որի վրա կհենվի։ Մինչ այժմ, անգամ կապիտալիզմի ամենանվիրված նվիրյալը գիտի (այդպես ցույց տվեց Դավոսը), որ նեոլիբերալիզմի տնտեսական մեխանիզմները չեն աշխատում, հիմնական նարատիվն անկում է ապրում, իսկ անկում ապրող պատմվածքը չի կարող նոր հերոսներ ծնել։ Միևնույն ժամանակ մարդիկ աշխարհով մեկ զգում են իրենց արժանապատվության կորուստի ցավը և զայրացած են, որ խաբված են եղել։ Այս պատճառով նրանք ցանկանում են բուժվել այնպիսի դեղերով, որոնք շատ պարզ են, որպեսզի ճշմարիտ լինեն կամ ցանկանում են գտնել երևացող թիրախներ, որպեսզի արտահայտեն իրենց զայրույթը և ամենակարևորը ցանկանում են սկսել սխալ հույսեր տածել։  Նրանք կարողանում են դա անել  և պատրաստ են հետևել նոր հերոսներին, ովքեր նրանց հզորություն են  խոստանում։

Հերոսին հետևելը, ով հիշեցնում է իրեցն մարդկային ուժի մասին այնպիսի քաղցր հաճույք է պատճառում, որ նրանք պատրաստ են անգամ զիջել ամեն ինչ դրա համար։ Սա կապված է մարդկային հոգու մի այնպիսի բաղադրիչի հետ, որն անտեսված էր գերիշխող տնտեսական համակարգի կողմից և այժմ այդ մադկանց կարիքը սպառնում է այդ նույն համակարգին, որը ձևավորել է այն. Brexit-ը սպառնում է ազատ առևտրին, Թրամփի պրոտեկցիոնիզմը խախտում է նեոլիբերալ տնտեսության ամենաառաջին պատվիրանը՝ պետության միջամտության բացակայությունը։ Քիչ առաջնորդներ կան, ովքեր բացահայտ բախվել են ազգայնականության և նատիվիզմի (սեփական ժողովրդին պաշտպանող և միգրանտերի դեմ պայքարող քաղաքականություն) հետ։ Քչերն են պատրաստ խոսել ավելի լավ աշխարհ ստեղծելու հնարավորությոնների մասին, այլ կերպ ասած՝ խոսել այլընտրանքի մասին, որը կառուցված չէ վրեժխնդիր հպարտության վրա, այլ խաղաղ մարդկային արժանապատության։

Այս պատճառով մեծ հետաքրքրություն կա Ալեքսանդրիա Օկասիո-Կորտեսի շուրջ, ով ԱՄՆ քաղաքականության ձախակողմյան նոր աստղն է և երբևէ ընտրված ամենաերիտասարդ կոնգրեսականը։ Նա եզակիներից է, ով գիտի որ պայքարը միայն նյութական անհավասարության մասին չէ։ Մինչ նրա ելույթներից մեկը նայելը, ես թերթում էի վերջերս հրապարակված Եվրոպական նոր կուրսը (European New Deal), որը մինչև այժմ միակ ծանրակշիռ այլընտրանքն է հին մայրցամաքի նոր տնտեսական մոդելի վերաբերյալ։ Հույն ֆինանսների նախարար Յանիս Վարուֆակիսի «Ժողովրդավարությունը Եվրոպայում» շարժման կողմից հավաքված մանիսֆեստների այս ցուցակը բաղկացած է ժողովրդավարության, թափանցիկության, պլյուրալիզմի ևշատ այլ բաներից, որոնց նորմալ մարդը չի ընդդիմանա։ Բայց այդտեղ նշված չէ մարդու հուգու և արժանապատվության մասին։ Այստեղ խոսվում է ընդդիմությունը միջազգայնացնելու և ԱՄՆ սենատոր Բարնի Սանդերսի հետ ուս ուսի պայքարելու մասին՝ հիշեցնելով մեզ, որ «Այլընտրանք չկա»-ն հորինված պատրանք է։ Սակայն ինձ՝ որպես այդ շարժման աջակցի, հետաքրքիր է, որտեղ են այն բառերը, որոնք կլուսավորեն մարդկանց՝ գոյության համար պայքարի դուրս եկած դեմքերը։

Ինչպես մենք տեսանք Թուրքայում, ԱՄՆ-ում և մասամբ Եվրոպայում, աջ պոպուլիստները քանդում են մարդկանց ռացիոնալ մտածողությունը և ակտիվացնում են մարդկանց՝ իրենց ցանկալի շարժումները ստեղծելով։ Նրանք դաժան առաջնորդների մասին կատակներ են անում, քայքայում են ինստիտուտները և ի վերջո ձևափոխում են իրենց պետությունները, որ կարողանան լողալ քաղաքական խելագարության ալիքների վրա։ Ընդ որում սա համաշխարհային խնդիր է, որը պետք է լուծվի հենց այդ մակարդակում։ Մարդկային արժանապատվությունը պոպուլիսնտերի հպարտության պահանջից ու հպարտ քաղաքացիների մասին կոչերից  պաշտպանելն ու գերշխող տնտեսական համակարգն իր ուսերին վերցնելը պահանջում է հսկայական չափերի միասնություն։

Հոդվածի բնօրինակը՝ The Guardian պարբերականում։