Լինկոլնշիրում տեղակայված Գրանթեմի տեղական իշխանությունները որոշեցին տեղադրել Մարգարետ Թետչերի մեծ արձանը։ Գրանթեմը փոքր քաղաք է, որտեղ ապրում է ընդամենը 30 հազար մարդ, սակայն այն կարող է պարծենալ երկու նշանավոր բնիկներով՝ Իսահակ Նյուտոն և Մարգարետ Թետչեր։ Խնդիրը կայանում է նրանում, որ Թետչերի արձանը՝ նույն ինքը «երկաթե տիկինն», առաջացնում է բրիտանացիների ամենահակասական զգացմունքները։ Սկզբում նախատեսված էր այն տեղադրել Լոնդոնի խորհրդարանի մոտակայքում։ Սակայն, կային բազմաթիվ առարկություններ և, ի վերջո, տեղական խորհուրդը մոռացության տվեց այդ գաղափարը։ Գրանթեմը երկրորդ ակնհայտ վայրն էր, սակայն այստեղ էլ առանձնապես համաձայնություն չկար։
Տեղական խորհրդի զեկույցում ասվում է հետևյալը. «Մարգարետ Թետչերի քաղաքական կարիերայի և ժառանգության հակասական բնույթը նշանակում է, որ արձանը կարող է վանդալիզմի զոհ դառնալ»։ Արդյունքում, որոշում կայացվեց չորս մետրանոց գրանիտե պատվանդանի վրա տեղադրել երեք մետրանոց արձան, որպեսզի պոտենցիալ ավազակների համար դժվար լինի դրան հասնելը։ Մարգարետ Թետչերը մահացել է ավելի քան 5 տարի առաջ, իսկ իր քաղաքական կարիերան ավարտել է մոտավորապես 30 տարի առաջ։ Ինչու՞ է նրա անձը և ժառանգությունը մինչ օրս առաջացնում նման հակասական արձագանք։
Մահացածների մասին միայն լավը
Բարոնուհի Թետչերը մահացել է 2013 թվականին 87 տարեկան հասակում։ Իր վարչապետությունից անցել է 23 տարի։ Կյանքի վերջին տարիներին նա տառապում էր դեմենցիայով։ Ստիպված էին նրան ամեն օր հիշեցնել, որ նրա ամուսինն արդեն մահացել է։ Ինչու՞ տարեց կնոջ մահը որոշ բրիտանացիների հուզեց այն աստիճան, որ նրանք հրաժարվելով մահացածների մասին վատը չխոսելու դարերով եկած սկզբունքից սկսեցին ուրախանալ։ Ճիշտ է, նրանք, ովքեր բացահայտ արտահայտեցին իրենց ատելությունը նախկին վարչապետի նկատմամբ, այնքան էլ շատ չէին, սակայն նրանց ձայնը շատ-շատ բարձր էր։
Իրենց հայրենիքում չկա մարգարե
Ժամանակին Թետչերն ասել է. «Ինձ դուր է գալիս Պարոն Գորբաչովը։ Ես կարծում եմ, որ մենք կարող ենք միասին աշխատել»։ Սակայն ինչպես ռուսներից շատերը կարծում են, որ վերջին խորհրդային գլխավոր քարտուղարը մեղավոր է գերտերության ոչնչացման համար, այնպես էլ մեծ թվով բրիտանացիներ մեղադրում են Թետչերին հանրային բարիքի նկատմամբ լիարժեք արհամարհանքի, ինչպես նաև անխիղճ կապիտալիզմի հիմնական շարժիչ ուժը լինելու համար։ Միևնույն ժամանակ հետաքրքիր է, որ հազիվ թե կարողանանք գտնել մարդկանց, ովքեր անտարբեր կլինեն նրա նկատմամբ։ Թետչերն առաջացնում է ինչպես ուժեղ սեր, այնպես էլ ատելություն։ Իզուր չէ, որ BBC–ում տեղադրված Գրանթեմ քաղաքում գտնվող արձանի մասին հոդվածի մեկնաբանություններում ցավում են, որ այժմ բրիտանական քաղաքականության մեջ նոր Թետչեր չկա։ Հակառակ դեպքում նա յունկերներին (Եվրահանձնաժողովի ղեկավար Ժան Կլոդ Յունկեր) և բարնիեներին (Brexit-ի հարցով ԵՄ գլխավոր բանակցող Միշել Բարնիե) ցույց կտար, թե որտեղ են ձմեռում խեցգետիններն ու Մեծ Բրիտանիան ԵՄ-ի կազմից դուրս կբերեր շեֆորների ազդեցության տակ՝ գլուխները բարձր կեցվածքով։ Այս կարծիքին է մարդկանց զգալի մասը։ Մյուս կեսն ասում է, որ արձանի մոտ կարելի էր բերել թոռներին, որպեսզի ցույց տան նրանց, թե ինչիսին է եղել այն կինը, ով ոչնչացրել է բրիտանական ավանդական ապրելակերպը։
Հանքափորներ, մետաղագործներ և արհմիություններ
Վարչապետերը գալիս և գնում են, սակայն եզակիներն են մնում ժողովրդական և քաղաքական հիշողության մեջ ընդմիշտ։ Ուինսթոն Չերչիլը երկիրը ղեկավարեց պատերազմի միջով, իսկ Մարգարետ Թետչերը կարողացավ ընդմիշտ փոխել բրիտանական կյանքի տնտեսական կառուցվածքը։ Երբ 1979 թվականին Թետչերը դարձավ վարչապետ, նա խախտեց այդ ժամանակի քաղաքական կյանքի գլխավոր տաբուներից մեկը։ Նա արդյունաբերության վնասաբեր ճյուղերում գումարներ չներդրեց միայն նրա համար, որպեսզի կանխի գործազրկության աճը։
Նրա վարչապետության առաջին հինգ տարիներին գործազուրկների թիվը մեկուկեսից հասավ մինչև երեք միլիոնի։ Քաղաքներն ու շրջանները, որոնց բարեկեցությունը հիմնված էր ծանր արդյունաբերության կամ հումքի արդյունահանման վրա, ըստ էության, վերածվեցին տնտեսապես մեռած գոտիների։ Թետչերը հաստատ համոզված էր, որ կառավարության պատասխանատվության մեջ չի մտնում եկամուտներ չբերող ընկերություններին կանխիկ աջակցություն տալ։ Նրա տնտեսական բարեփոխումներն անցնելով արդյունաբերական գոտիներով՝ հանգեցրին գործազրկության կտրուկ թռիչքի և բնակչության եկամուտների կտրուկ անկման։ Թետչերի ղեկավարության տակ գտնվող տրանսպորտի և ենթակառուցվածքների ոլորտով զբաղվող ընկերությունը հանգեցրեց գների կտրուկ աճի։
Նրան համարում էի տնտեսության սյուների հիմնական կործանողը, որի վրա դրված էր բրիտանական աշխատավոր դասի բարեկեցությունը՝ ծանր արդյունաբերությունը, արհմիությունները, սոցիալական ապահովագրությունը։ Արդյունքում, Թետչերին մեղադրեցին բոլոր դժբախտություններում։ Չկա՞ աշխատանք։ Թետչերը փակել է ձեռնարկությունը։ Չկա՞ անվճար բնակարան։ Թետչերը վաճառել է այն։ Դպրոցներում չկա՞ անվճար կաթ։ Թետչերը վերցրել է այն երեխաներից։
Թագավորը ածու՞խ է։ Թագավորը մահացել է։
Ամենից շատ Թետչերին մինչ օրս կշտամբում են, քանի որ հենց վերջինիս բարեփոխումներն են հագեցրել հանքահորի աշխատանքների ամբողջական կամ գրեթ ամբողջական դադարեցման։ Ահա մի քանի վիճակագրական տվյալներ։ Մեծ Բրիտանիայում «երկաթե տիկնոջ» վարչապետության սկզբում աշխատում էր 230 հազար ածխահոր, իսկ վերջում մնաց ընդամենը 57 հազար։ Հիմա ածխահորերը վեցից պակաս են։ Իրականում Թետչերը պարզապես վերջ տվեց գործընթացին, որն արդեն սկսվել էր 1920-ական թվականներից։ 1920-1980-ականներին բրիտանական ածխահանության արդյունաբերության ոլորտում աշխատողների թիվը նվազել է մեկ միլիոնով։
Ոչ միանշանակ ժառանգություն
Մարգարետ Թետչերը հայտնի էր աշխատանքի իր ավտորիտար ոճով։ 1980-ական թվականներին հայտնի դարձած «Ճշմարիտ նմանություն» երգիծական հեռուստատեսային շոուն ընդգծեց նրա բնավորության այդ գիծը հետևյալ ռեպրիզում։
Մարգարետ Թետչերն իր անձնակազմի հետ գալիս է ռեստորան։ Մատուցողը հարցնում է թե ինչ է նա ուտելու։
-Միս,- ասում է վարչապետը։
-Իսկ բանջարեղեն,- հարցնում է մատուցողը։
Թետչերը նայում է իր աշխատակազմին։
-Բանջարեղենները նույնպես միս կուտեն։
Բանաստեղծ և հրապարակախոս Ֆիլիպ Լարկինը մի անգամ ասել է նրա մասին. «Թետչերի հսկայական ներդրումը կայանում է նրանում, որ նա չէր վախենում ասել, որ երկու անգամ երկու հավասար է չորսի»։ «Երկաթե տիկնոջ» հեղինակությունն ամրապնդվեց Ֆոլկլենդյան պատերազմի ժամանակ, երբ նա չտրվելով Ռոնալդ Ռեյգանի «Արգենտինան չնվաստացնե՛լ» հորդորներին, որոշեց ռազմական ուժով ոչնչացնել Ֆոլկլենդյան կղզիները։
«Երբ իմ քաղաքական կյանքի կեսը ծախսվում է ամեն տեսակ անհեթեթություննրի վրա՝ ինչպիսիք են շրջակա միջավայրի պաշտպանությունը, պարզապես հիանալի է վերջապես զբաղվել իրական ճգնաժամով»,- ասել է նա այդ հակամարտության առնչությամբ։ «Բրյուժի ելույթում» արտահայտված նրա վերաբերմունքը Եվրամիության վերաբերյալ մինչ օրս ընդունվում է «կոշտ բրեքսիթի» կողմնակիցների կողմից։ Բայց այս ամենի հետ մեկտեղ մոռանում են, որ Թետչերը համաեվրոպական շուկայի կողմնակիցն էր։
«Ազգային զգացմունքները ճնշելու և իշխանությունը եվրոպական կոնգլոմերատի կենտրոնում կենտրոնացնելու փորձերը մեր նպատակների համար չափազանց վնասակար կլինեն։ Եվրոպան ավելի հզոր կլինի հենց այն պատճառով, որ Ֆրանսիան շարունակում է մնալ Ֆրանսիա, Իսպանիան՝ Իսպանիա, իսկ Մեծ Բրիտանիան՝ Մեծ Բրիտանիա իր ավանդույթներով, սովորույթներով և ազգային ինքնությամբ։ Նրանց բոլորին եվրոպական որևէ սխեմայի մեջ մտցնելու փորձերը կլինեն մեծագույն հիմարություն»։
Քիչ քաղաքական գործիչներ են վայելում հայրենակիցների այդքան հակասական զգացմունքերը իրենց կառավարման ավարտից շատ տարիներ անց։ Այնուամենայնիվ, ինչպես ասում էին նրան իմացողները, նա շատ քիչ ուշադրություն էր դարձնում հասարակական կարծիքի վրա, հետևաբար հիմա այս ամբողջ աղմուկը ամենևին սարսափելի չէ։
Հրապարակման բնօրինակը BBC—ի կայքում։