Այսօր արդեն հայտնի է, որ մինչև պատրազմի ավարտը ԽՍՀՄ-ն ու Գերմանիան բազմաթիվ փորձեր են արել խաղաղ համաձայնության գալու։ Սակայն, նախ Հիտլերի համառությունը թույլ չտվեց հասնել համաձայնության, իսկ դրանից հետո արդեն Ստալինը ցանկություն չուներ։
Պատերազմի նախաբանը
Խորհրդային միության և Գերմանիայի միջև բանակցությունները երկար են ընթացել մինչև Մեծ Հայրենական պատերազմը։ Կա վարկած, որ 1938 թվականին եղել է հանդիպում ՆԳԺԿ-ի և Գեստապոյի ներկայացուցիչների միջև։ Այսպես, Կռայովի բանակի նախկին հրամանատար Թադեուշ Բուր-Կոմորովսկին ասում էր, որ խորհրդային-գերմանական կոնֆերանսներում քննարկվել է համատեղ ուժերով Լեհաստանն օկուպացնելը, մասնավորապես, լեհական դիմադրության դեմ պայքարելը։ ՆԳԺԿ-ի և Գեստապոյի միջև կապերի մասին գրել է Խրյուշովը՝ նշելով, որ նրանց շփման պատճառը եղել է փորձի փոխանակումը։
1939 թվականի օգոստոսի 23-ին տեղի ունեցավ հատկանշական իրադարձություն՝ դառնալով խորհրդային-գերմանական բանակցությունների արդյունքը. Վյաչեսլավ Մոլոտովն ու Իոախիմ ֆոն Ռիբբենտրոպը ստորագրեցին պակտ՝ ըստ որի 10 տարի ժամկետով ԽՍՀՄ-ն ու Գերմանիան միմյանց վրա չէին հարձակվելու։ Խորհրդային իշխանությանն այդ քայլին դրդեց անգլիացիների և ֆրանսիացիների իներտությունը։ Վերջիններս, մասնակից լինելով նախկինում ընթացած բանակցություններին, մեծ ցանկություն չէին հայտնել աջակցել ԽՍՀՄ-ին գերմանական հնարավոր ագրեսիայի դրսևորման պարագայում։
ԽՍՀՄ-ի և Գերմանիայի ղեկավարությունների կապերը շարունակվեցին անգամ Արևելյան Եվրոպայի երկրներում Գերմանիայի հաղթական ընթացքի մեկնարկից հետո։ 1940 թվականի նոյեմբերին Հիտլերը Մոլոտովին հղած նամակում վստահություն էր հայտնել, որ երկու երկրներում էլ այնպիսի համակարգ կհաստատվի «որը պատերազմ չի հրահրի և որին անհրաժեշտ է խաղաղություն՝ ներքին զարգացման համար»։ Մոլոտովը փոխադարձ համաձայնություն հայտնեց՝ գտնելով նմանություն ԽՍՀՄ-ի և Գերմանիայի միջև. «երկու կուսակցություններն ու երկու պետություններն աշխարհում նոր են իրենց տեսակով»։
Նոյեմբերի 12-13-ին Բեռլինում կայացան հերթական խորհրդային-գերմանական բանակցությունները, որտեղ խորհրդային կողմը ներկայացնում էր Մոլոտովը, գերմանական կողմը՝ ինքը՝ Հիտլերը։ Որոշ պատմաբաններ այդ բանակցությունները համարում են կատակերգություն, որը փշրեց ռեյխկանցլերը, որպեսզի թմրեցնի Ստալինի զգոնությունը։
Հիտլերի կողմից առաջարկված տարբերակը հետևյալն էր․ Գերմանիան, ԽՍՀՄ-ը, Իտալիան և Ճապոնիան՝ որպես ամենաազդեցիկ երկրներ կմասնակցեն աշխարհի բաժանմանը, միևնույն ժամանակ Խորհրդային միությունը հնարավորություն կունենա անընդմեջ ընդլայնվել դեպի հարավ՝ Իրան, Իրաք, Աֆղանիստան, Հնդկաստան։ Մոլոտովը դիվանագիտորեն շրջանցեց ասվածն անսպասելի առաջակով՝ ասելով, որ սկզբից անհրաժեշտ է լուծել Եվրոպայի խնդիրները. Ռումինիայի և Ֆինլանդիայի տարածքներից հանել ռեյխի զորքերը, ինչպես նաև ավելացնել ԽՍՀՄ ազդեցությունը Թուրքիայում և Բուլղարիայում։
Կողմերին այդպես էլ չհաջողվեց որևէ ընդհանուր հայտարարի գալ, չափազանց տարբեր էին իրենց առաջ դրված նպատակները։ Առավել ևս բանակցություննենրի ժամանակ գերմանական գլխավոր շտաբը արդեն պլանավորել էր հարձակում ԽՍՀՄ-ի վրա, իր հերթին էլ խորհդային կառավարությունը զուգահեռ սկսել էր մոբիլիզացման գործընթացը։ Պատահական չէ, որ պատմաբանները 1940 թվականի նոյեմբերյան բանակցությունները համարում են խորհրդային-գերմանական պատերազմի նախաբանը։
Զուր փորձեր
Գերմանիայի՝ ԽՍՀՄ-ի վրա հարձակումից հետո 1941 թվականի հուլիսին, Ստալինը Վերներ ֆոն Շուլենբուգի միջոցով դիմեց Հիտլերին՝ խաղաղություն կնքելու առաջարկով։ Դրան զուգահեռ ՆԳԺԿ հատուկ խմբի ղեկավար Պավել Սուդոպլատովը Մոլոտովի համաձայնությամբ փորձեց կապի դուրս գալ գերմանական կառավարության հետ՝ Մոսկվայում բուլղարացի դեսպանի միջոցով, ով պետք է փոխանցեր, որ դեռ ուշ չէ կոնֆլիկտը խաղաղ ճանապարհով լուծելու համար։ Ավաղ, Իվան Ստամենովը խնդրանքը չկատարեց։
1941 թվականի հոկտեմբերին Ստալինը Բերիայի միջոցով փորձեց կապի դուրս գալ գերմանական կառավարության հետ. ԽՍՀՄ առաջնորդը դեռ դիտարկում էր գերմանացիների հետ խաղաղություն կնքելու հնարավորությունը։ Այդ որոշումը սատարում էին մարշալ Ժուկովը, Ստալինի թարգմանիչ Վալենտին Բերեժկովը, որին 1953-ին մեղադրեցին այդ բանակցությունների համար։
Բերեժկովի տվյալներով առաջարկություն է եղել Գերմանիային՝ խաղաղություն կնքելու՝ ինչպիսին Բրեստի հաշտության պայմանագիրն է, որի կետերի մեջ ներառված էր Արևմտյան Ուկրաինայի, Արևմտյան Բելոռուսիայի, Բեսսարաբիայի, Մերձբալթիկայի փոխանցումը, ինչպես նաև գերմանական զորքերի ազատ տարանցումը խորհրդային տարածքով, Մերձավոր Արևելքով Պարսից ծոց։ Սակայն Հիտլերը բոլոր խաղաղ նախաձեռնությունները արհամարհեց։ Ֆյուրերի մոտ չափից մեծ էր հեշտ հաղթանակներով պայմանավորված էյֆորիան։
Հետաքրքրական է, որ ոչ միայն ԽՍՀՄ-ը, նաև Գերմանիայի դաշտնակից Ճապոնիան էր ցանկանում հասնել խորհդային-գերմանական խաղաղություն կնքելուն։ Դա տեղի ունեցավ արդեն 1943 թվականին Անկարայում ընթացող կոնֆերանսի ժամանակ, ճապոնական հետազոտական եվրոպական բաժնի ղեկավարների կողմից։ Այնտեղ կայացվեց որոշում՝ համաձայն որի՝ ճապոնական ինֆորմացիոն բյուրոյի հիմնական առաջադրանքն էր աջակցել խորհդրային-գերմանական պատերազմի ավարտին` այդ երկրների միջև շփումների հաստատման ճանապարհով:
Ո՞րն էր ճապոնացիների մտադրությունը։ Եթե նրանք կարողանային համոզել Մոսկվային բանակցել, նույնիսկ արդյունքների բացակայության դեպքում, այդ փաստը կարող էր անվստահություն ներարկել ԽՍՀՄ դաշնակիցների շարքերում` Բրիտանիայի, Միացյալ Նահանգների, և հետագայում տարաձայնություններ կառաջացներ, որոնք շահեկան էին ինչպես Ճապոնիայի, այնպես էլ Գերմանիայի համար: Սակայն, 1943 թ. Սեպտեմբերի 10-ին Մոլոտովի հետ զրույցում ճապոնացի դեսպան Նատոկե Սատոյի փորձը՝ ճապոնացիներին խորհրդային-գերմանական բանակցություններում միջնորդ դարձնել, ֆիասկո ապրեց:
Վիճահարույց փաստաթուղթ
«Գեներալիսիմուս» գրքի երկրորդ հատվածում Վլադիմիր Կարպովը մեջբերում է վարկած, որը պատմաբանների շրջանում հակասություններ է առաջացնում։ Հեղինակը գրում է, որ 1942 թվականի փետրվարին, սովետական հետախույզները կազմակերպել են հանդիպում գերմանացի հետախույզների հետ, որի ժամանակ քննարկել են խորհրդային-գերմանական զինադադարին առնչվող հարցեր։ Այնտեղ նաև եղել է առաջարկ Ստալինի և Հիտլերի համար։ Կարպովը հրապարակում է այդ փաստաթուղթը, որը գտել է Ստալինի արխիվից։ Փաստաթուղթը խորհրդային լիդերի նախաձեռնությունների մասին է, ինչպես 1942 թվականի մայիսի 5-ից մինչև օգոստոսի 1-ը զինադադար կնքելու, այնպես էլ ենթադրվող սխեմայով սահմանված ԽՍՀՄ և Գերմանիայի նոր սահմաններ գծելու մասին։ Փոխարենը Ստալինը խոստանում է վերադասավորել զինված ուժերն այնպես, որ նրանք պատրաստ լինեն Գերմանիայի հետ համատեղ գործել Անգլիայի և ԱՄՆ-ի դեմ։
Կարպովին հաճախ չէ, որ հարցրեր են ուղղել, թե արդյոք Ստալինը պատրա՞ստ էր այդ ամենին, եթե իր և դաշնակիցների միջև եղել էր նախնական համաձայնություններ «չգնալ բանակցությունների հիտլերյան կառավարության հետ»։ Հեղինակը դա բացատրում է Գեներալիսիմուսի կողմից բլեֆով՝ մարտավարական քայլ՝ ժամանակ շահելու նպատակով։ Պատմաբանները, եթե անգամ համաձայնում են նման փաստաթղթի գոյությանը, ապա այն համարում են կեղծ։
Դատապարտված պարտության
1942 թվականի օգոստոսից որոշ գերմանացի քաղաաքական գործիչներ սկսեցին հասկանալ իրավիճակը։ Առաջին հերթին դա վերաբերում էր ներքին հետախուզության ղեկավար Շելլենբերգին և ռեյխսֆրյուեր Հիմմլերին, որոնք գնահատեցին հակահիտլերյան կոալիցիայի պոտենցիալը և եկան եզրակացության, քանի դեռ Գերմանիան պահում է հաղթանակը, շահավետ է կնքել խաղաղություն հենց այդ պահին։
Սակայն, որպեսզի դրանում համոզվեր Հիտլերը, իրենց անհրաժեշտ էր նրա աչքին վարկաբեկել բոլոր բանակցություններին հակադրվող Ռիբբենտրոպին։ Շելլենբերգին հաջողվեց կապ հաստատել անգլո-ամերիկյան կողմի հետ, որին նա խոստացավ կազմակերպել արտաքին գործերի նախարարի հրաժարականը և փոխել երկրի ներքաղաքական ուղղությունը։ Բայց պարզվեց, որ ներքին հետախուզության ղեկավարի հնարավորությունները սահմանափակ էին։ Ռիբբենտրոպը դիմադրեց, իսկ Շելլենբերգի հեղինակությունը ստվերվեց։ Լոնդոնում և Վաշինգթոնում որոշեցին, որ գերմանական կողմի առաջարկը պրովոկացիա է՝ նպատակով վատթարացնել Անգլիայի և ԱՄՆ-ի հարաբերությունները ԽՍՀՄ-ի հետ։
1942 թվականի դեկտեմբերին, Հյուսիսային Աֆրիկայի դաշնակիցների անկումից հետո Մուսսոլինին անսպասելի դիվանագիտական ակտիվություն ցուցաբերեց՝ առաջարկելով խաղաղություն կնքել ռուսների հետ և միասնական պատերազմ հայտարարել Անգլիային և ՄԱՆ-ին։ Իսկ Ստալինգրադի ճակատամարտում Վրեմբաթի ջախջախիչ պարտությունից հետո, արթնացավ նաև Ռիբենտրոնը, որի հրանհանգով Գերմանիայի ԱԳՆ ներկայացուցիչ Պիտեր Քլեյնթը Ստոկհոլմում փորձեց բանակցել խորհրդային գործակալների հետ: Սակայն այս նախաձեռնությունը ևս մնաց անպտուղ:
Հավանաբար վերջին իրական փորձը՝ համոզել Ստալինին սկսել բանակցություններ Հիտլերի հետ, ձեռնարկվեց ճապոնացիների կողմից։ 1945 թվականի փետրվարի 15-ին Ճապոնիայում Հարբինում գլխավոր հյուպատոսն Միակավան այցելեց Խորհրդային Միության դեսպան Յակով Մալիկին և նրա միջոցով խորհրդային կառավարությանն առաջարկեց ստանձնել խաղաղապահի դեր։
«Եթե Ստալինը նման առաջարկ աներ, ապա Հիտլերը կդադարեցներ պատերազմը, իսկ Ռուզվելտը Չերչիլի հետ միասին չէին համարձակվի դեմ գնալ խորհրդային առաջնորդի նման առաջարկին»․ հայտարարեց Միակավան խորհրդային դիվանագետին։ Սակայն այդ ժամանակ քայլերը էին ձեռնարկվում՝ ազատագրել Եվրոպան սովետական զորքերով, խոսքը կարող էր գնալ միայն Գերմանիայի ամբողջական կապիտուլյացիայի մասին։
Գեբելսի օրագրից մենք իմանում ենք, որ Հիտլերը ևս պատերազմի վերջում դեմ չի եղել Մոսկվայի հետ գնալ խաղաղ համաձայնության։ 1945 թվականի մայիսի 5ին նա գրել է․ «Ֆյուրերը մտածում է գտնել հնարավորություն պայմանավորվել Խորհրդային Միության հետ, հետո ամենաբիրտ էներգիայով շարունակել պատերազմն Անգլիայի հետ․ Քանզի Անգլիան միշտ եղել է Եվրոպայի անդորրը խախտողը». ընդ որում Հիտլերն արդեն չէր հավատում նման սցենարի իրականանալու հնարավորությանը։
Հրապարակման բնօրինակը russian7.ru կայքում։