Այն, ինչ տեղի է ունենում Կարակասում, նման է ժողովրդավարական հեղափոխության՝ ընդդեմ սննկացած ձախ դիկտատուրայի։ Այն բոլոր դեմոկրատական բողոքի ցույցերը, որոնք հայտվում են համաշխարհային մամուլի առաջին էջերին նմանվում են թավշյա հեղափոխություններին, որոնց նմանությամբ և մարդիկ փորձում են բացատրել դրանք։ Հիմա էլ, երբ տարբեր երկրներ նորից բաժանվում են ազատ կամ ռուսամետ դիկտատուրաների, այդ համեմատությունը նորից շունչ է ստանում։
2018թ.-ի մայիսին Ուգո Չավեսին հաջորդած Նիկոլաս Մադուրոն հաղթեց արտահերթ ընտրություններում։ Բայց արդյուքները տնտեսական կոլապսի պայմաններում կասկածելի էին. Մադուրոն հավաքեց ձայների 67%-ն, այն դեպքում, երբ 2012թ.-ին Չավեսը ստացել էր ձայների 55%-ը։ Մադուրոյի հաջողությունը կարելի է բացատրել նրանով, որ գլխավոր ընդդիմադիր ուժը Ժողովրդավարական միության կլոր սեղանը (MUD) բոյկոտել էր ընտրությունները։ Արևմտյան Եվրոպան, Հյուսիսային, և որոշ բացառություններով նաև Հարավային Ամերիկան չճանաչեցին ընտրությունների արդյունքները։ Ութ ամիս անց՝ 2019թ.-ի հունվարին, Վենեսուելայի խորհրդարանը, որտեղ 2015թ-ից մեծամասնությունը պատկանում է ընդդիմությանը, արտարժույթի ճգնաժամի ամենաթեժ պահին հայտարարեց խորհրդարանի նախագահ Խուան Գուաիդոյին որպես երկրի ժամանակավոր ղեկավար։ Նրան միանգամից աջակցեցին Թրամփը, Մակրոնը, Արևմտյան Եվրոպայի առաջնորդները և Լատինական Ամերիկայի մեծ մասը։ Չինաստանը, Ռուսաստանը, Թուրքիան հայտարարեցին, որ տեղի ունեցողը օտարեկրյա դավադրություն է և պետական հեղաշրջում։
Վենեսուելա Եվրոպա չէ
Եթե Վենեսուելայում հեղափոխություն տեղի ունենա, ապա դա առաջինը կլինի Լատինական Ամերիկայում, երբ ձախ դիկտատուրան անկում է ապրում ժողովրդական հուզումների արդյունքում։ Մինչ այս ցույցերի արդյունքում հեռացվել են աջ և բուրժուական վարչակարգերը, իսկ ձախերն իշխանությունը կորցրել են ռազմական հեղաշրջումների, ամերիկյան ռազմական ներխուժման և ընտրություների արդյունքում։ Չնայած խոսք է գնում ռուսամետ սոցիալիստական վարչակարգի անկման մասին, սակայն գործընացը նման չէ Արևելյան Եվրոպային, որտեղ ձախ դիկտատուրաները լքեցին իշխանությունը փողոցային շարժումների և արևմտյան ճնշման արդյունքում, այն բանից հետո, երբ աջակցություն չստացան գլխավոր դաշնակից Մոսկվայից։ Արևելյան Եվրոպայի բնակչությունը, որը դուրս էր եկել ձախ վարչակարգերի դեմ, պահանջում էր պայմանների բարելավում, քանի որ ձախերի իշխանությունը նրանք համարում էին անոմալիա, իսկ հարևան կապիտալիստական Եվրոպան նրանք ընդունում էին որպես ուղենիշ, որին պետք է ձգտել։ Լատինական Ամրիկայի դեպքում այդ նույն բաժանումը հստակ չէ, այդ պատճառով, արտաքնապես նման լինելով եվրոպական թավշյա գործընթացներին կամ ավելի կոշտ մերձավորարևելյան գործընթացներին, պարտադիր չէ մտածել, որ այն նույն սցենարը կունենա։
Նավթի գինն ազդեց ոչ միայն եվրոպական սոցիալիստական ճամբարի, այլև վենեսուելական բուրժուական դեմոկրատիայի վրա։ Դրանից հետո Վենեսուելան թևակոխեց անհանգիստ 90-ական թվականներ՝ տասնյակ տոկոսների հասնող գնաճով և 20% գործազրկությամբ։ 1988 և 1998թթ.-ի ընթացքում աշխատավարձերը կրճատվեցին երեք անգամ, աղքատության շեմը 46%-ից հասավ 68%-ի։ Սա նպաստեց Ուգո Չավեսի հաջողությանը 1999թ-ին։ Այնուամենայնիվ այդ ժամանակների իրավիճակը հեռու է այսօրվա իրավիճակից։ Վենեսուելայում առևտրային կենտրոնների կողքին աղքատների համար բացվեցին խանութներ «արդար» գներով (դրանք ղեկավարվում էին Չավեսի կողմնակիցների կողմից)։ Ամերիկյան ապրանքների գունավոր գովազդների կողքին նախագահ-կոմանդանտեի կողմնակիցները պատերին հակաամերիկյան կոչեր էին գրում։ Թանկարժեք մասնավոր հիվադանոցների կողքին արվարձաններում սկսեցին գործել Կուբայից ժամանած բժիշկներ, որոնց ուղարկել էր Կաստրոն՝ վենեսուելական նավթի փոխարեն (բժիշկների ընտանիքները մնում էին Կուբայում, որպեսզի նրանք հետ վերադառնան, սակայն շատերը միևնույն է դիմում էին ԱՄՆ դեսպանատուն)։ Չավեսը բավական շուտ գտավ ազդեցության լծակներ հեռուստատեսության վրա, բայց թերթերը և ռադիոկայանները շարունակեցին (ոմանք մինչ այսօր) նրան թշնամաբար վերաբերվել։ Ի պատասխան՝ Չավեսը ստեղծեց սեփական թերթերը և սկսեց շփվել ժողովրդի հետ ուղիղ եթերում (Alo Presidente) ամեն կիրակի՝ առավոտյան 11-ից մինչև երեկոյան 5-ը։
Չավեսի ձախակողմյան քայլերը ԱՄՀ-ն դժվար թե ընդուներ, չնայած նման քայլեր ժամանակ առ ժամանակ ներդրվում են և հաճախ նման առաջարկներ արվում են ձախ տնտեսագետ-պետական գործիչների կողմից։ Դրանցից են կառավարվող կենտրոնական բանկը, որոշակի ծավալի կենսական անհրաժեշտության ապրանքների ֆիքսված գները, աղքատներին օգնությունը, ֆիքսված արտարժույթի կուրսը (զուգահեռ առաջ եկավ արտարժույթի փոխանակման սև շուկա), բենզինի ֆիքսված գինը, ոչ բարեկամ երկրների հետ առևտրից հրաժարումը (օրինակ՝ Կոլումբիայից ավտոմեքենաներ), իսկ բերակամ երկրների հետ առևտրի խրախուսումը, անգամ եթե առևտուրը պետքական չէ։ Ազգային նավթային ընկերությունը (PDVSA) ոչ այնքան պետականացվեց (դա մինչև Չավեսն էր տեղի ունեցել), այլ ավելի սերտ սկսեց աշխատել կառավարության հետ և ավելի շատ մուտքեր ապահովել բյուջեյի համար։
Չավեսը տարածեց մանր առևտուրը՝ դարձնելով ինքնազբաղվածությունը տնտեսական զարգացման հասանելի միջոց։ Ոստիկանությունը և բյուրոկրատիան նրանցից այլևս թույլտվություն չէին պահանջում։ Այդպես Կարակասի կենտրանական հրապարակը դարձավ շուկա, որտեղ մարդիկ վաճառում էին տնային պայմաններում պատրաստած ապրանքներ։ Բոլորը գոհ մնացին և փառք տվեցին Աստծուն։ Չավեսը քաղաքականություն բերեց աղքատ և կիսագրագետ մարդկանց, որոնք կարծում էին քաղաքականությունը իրենց տեղը չէ։ Չավեսը նրանց քարշ էլ տալիս իր հանդիպումներին, աղքատ շրջաններում ստեղծում էր քաղաքական ակումբներ, սովորական մարդկանց հետ խորհրդակցում էր կարևոր քաղաքական հարցերի շուրջ։ Նրանք քվեարկում էին համազգային կամ տարածքային ընտրություններին և հանրաքվեներին, որոնք կազմակերպվում էին ընտրությունների միջակայքում՝ ի պատասխան իր հանդեպ քննադատության։ Դրանցից մեկում՝ նախագահական ժամկետի սահմանափակման վերացման մասին (2007թ.), Չավեսը անգամ պարտվեց քվեարկության արդյունքում։ Բոլիվարական հանրապետության ժամանակ տնտեսական ողբերգություն չի եղել, ինչպես կարող է թվալ։ 2004-2008թթ.-ն անգամ տնտեսական աճի տարիներ էին (ներառյալ 2004թ.-ի ռեկորդային 18% աճը)։ Չնայած աճի պատճառը հիմնականում նավթն էր, բայց դրանից ստացած փողերը բաշխվում էին այլ կերպ։ Բացի կուբացի բժիշկներին վարձելուց, նրանք աղքատության դեմ պայքարի, աշխատատեղերի ստեղծման, բանակի ու ոստիկանության սուբսիդավորման ծրագրեր մշակեցին։ Գործազրկությունը 18%-ից կրճատվեց 7.5%-ի (այժմ ավելի քան 30% է), աղքատության մակարդակը նվազեց կրկնակի՝ 60%-ից 30-%-ի, իսկ ծայրահեղ աղքատությունը՝ 30%-ից 10%-ի։ Բանակը դարձավ գրավիչ մասնագիտություն։ Չավեսի օրոք ՝ 2002-2012թթ.-ին Ջինիի գործակիցը ընկավ 0.5-ից 0.45-ի, ավելի քիչ քան Բրազիլիայում կամ Կոլումբիայում է։
Մադուրոյի բախտը երկու հարցում չբերեց. անձամբ նա ավելի պակաս խարիզմատիկ և կարող քաղաքական գործիչ է, քան Չավեսը, իսկ նրա ընտրությունից հետո մեկ ու կես տարի անց նավթի գներն անկում ապրեցին, և նրա դեմ սանկցիաներ կիրառվեցին։ Սոցիալիզմը, որը կենսունակ էր նավթի բարձր գների դեպքում, դադարեց արդյունավետ լինել գների անկումից հետո։ ԱՄՀ գնահատմամբ Վենեսուելայի ՀՆԱ-ն վերջին երեք տարիներին նվազել է տարեկան 14-16%-ով։ Այս պայմաններում ֆիքսված գները հանգեցրին շուկայի բաժանման և առաջնային ապրանքների դեֆիցիտի։ 2019թ.-ի սկզբին ինֆլյաիցիան հասավ տասնյակ և հարյուր հազարավոր տոկոսների։ 2018թ.-ի հոկտեմբերին սև շուկայում դոլարի փոխարժեքը պաշտոնականից կրկնակի անգամ տարբեր էր, իսկ դեկտեմբերին՝ հնգակի, որից հետո պաշտոնական փոխարժեքը կտրուկ մոտեցրեցին շուկայականին (600 և 800): 2005-2015թթ.-ին երկիրը լքել է 600 հազար մարդ, ինչը համեմատաբար նորմալ է (Պերույից այդ նույն ժամանակ տարեկան հեռացել է 100 հազ. մարդ), սակայն 2015-2018թթ.-ին Վենեսուելան լքել է 1.2 մլն մարդ։
Հպարտություն և բարեկեցություն
Արևելյան Եվրոպայի երկրները, որոնք տապալել են ձախ դիկտատորներին, տեղակայված են այլ աշխարհաքաղաքական միջավայրում՝ Արևմուտքի և Մոսկվայի միջև։ Նրանք կարող էին ընտրել պակաս կայսերական և առաջադեմ ուղղությունը։ Լատինական Ամերիկայի երկրները չունեն այդ ընտրության հնարավորությունը. Մոսկվան ու Պեկինը բավականին հեռու են գտնվում և հավակնություններ չեն ցուցաբերել, ինչպես Եվրոպայում կամ Ասիայում։
Ձախակողմյա առաջնորդներ Չավեսին, Մորալեսին, Մադուրոյին, Օրադորին Կրեմլի դրածո համարելը այս դեպքում չի գործում։ 1990-ականներին Ռուսաստանի հրաժարվելը Կուբային աջակցելուց փաստեց, որ Կաստրոյի ռեժիմը դա հենց Կաստրոյի ռեժիմն է։ Բացի այդ Չավեսի իշխանությունը սկսվեց հենց այն ժամանակ, երբ Ռուսաստանը փակում էր իր վերջին ռազմաբազան Կուբայում։
Ռուսաստանի հետ արտաքին առևտրի ոլորտում Վենեսուելան այս տարիների ընթացքում գնողունակ գործընկերոջից վերածվեց դոնորի (օրինակ՝ռուսական զենքի գնորդի) և սուբսիդավորող երկրի։ Չնայած կողքից թվում է, որ վենեսուելական ուղությամբ արտաքին քաղաքականությունը և տեղական սուբսիդիաների գործը գտնվում է «Ռոսնեֆթ»-ի ղեկավար Իգոր Սեչինի ձեռքում, ինքնին անցումային կամ ոչ սովորական վարչակարգերում ներդրումները միջազգային պրակտիկայում բացառություններ չեն։ Ամբողջ Լատինական Ամրիկան և Աֆրիկան (ժամանակին Արևելյան և Հարավարևելյան Ասիան նույնպես) բաղկացած էին նման երկրներից։ ԱՄՆ-ի և Եվրոպայի այսօրվա ներդրումները Ուկրաինայում, Մոլդովայում կամ Իրաքում պակաս ռիսկային չեն։ Նրանք, ովքեր 80-ականներին կումունիստական Չինաստանում ներդրումներ էին անում, նույնպես վստահ չէին, թե ինչ արդյունք կունենան։ Չավեսի հակաամերիկյան քաղաքականությունը՝ Վենեսուելայում Ռուսաստանի և Չինաստանի համար մրցակցային առավելություն տվեց, ինչից այդ երկրները փորձեցին օգտվել որքան որ կարողացան։ Ընդ որում Չինաստանը ավելի շատ ներդրումներ արեց և պատրաստ է պաշտպանել այդ ծախսերը։ Արևելյաեվրոպական ռեժիմները մինչ թավշյա հեղափոխությունները վաղուց դադարել էին ձախ լինել. նրանք դադարել էին հարուստներից վերցնել և տալ աղքատներին։ Նրանք, ըստ էության, անում էին այն, ինչ Արևտյան Եվրոպան. առանց դասակարգերի հասարակության կառուցումը։ Նրանց բնակչությունը վաղուց մոռացել էր անցյալի դասակարգային ճեղքերի մասին։ Դուրս գալով փողոցներ՝ արևելյան եվրոպացիները իրենց տեսնում էին որպես ապագա եվրոպական միջին դասի ներկայացուչիցներ։ Եթե նրանց ասվեր, որ իրենք հարստանալու են, իսկ մյուսները աղքատանան, նրանք դժվար թե լքեին Բեռլինի կամ Պրահայի փողոցները։ Նրանց համար եվրոպական անհավասարությունը և աղքատությունն ավելի գրավիչ էր, քան սոցիալիստական հավասարությունը, քանի որ դասակարգային շերտավորումից հետո իրենց կյանքը ավելի լավ կդառնա։
Բացի այդ տեղի իշխանություններն ընկալվում էին որպես օտար օկուպացիոն ուժեր։ Նրանց մեջ մարդիկ տեսնում էին ազգային արժանապատվության նվաստացում, որից պետք է հնարավորության դեպքում ազատվել։ Մինչ այսօր դժվար է չափել այդ ցույցերի բաղկացուցիչ տարրերը՝ քաղաքացիական և շուկայական ազատությունների մասին երազանքները, ազգային տրամադրությունները։
Լատինական Ամերիկան ամբողջությամբ այլ է։ Արտաքին լեգիտիմացման, ինչպես նաև պատմականորեն ազգային նվաստացման կենտրոնը ԱՄՆ-ն է։ Եվրոպացիների համար Խուան Գուաիդոն երիտասարդ և խիզախ ընդդիմադիր է, ով ձեռնոց է նետել սննկացած դիկտատուրային։ Բայց հսկայական պատմական իներցիան՝ Թրամփի կողմից երկրի ղեկավար նշանակված Գուաիդոյին դարձնում է արտաքին ուժերիի հերթական ներկայացուցիչը։ Իսկ իր աջակիցների ցույցերը, չնայած իշխանության դիկտատորական բնույթին, նման են նրան, որ սոցիալիստական Պրահայում կամ Վարշավայում ցույցեր լինեին ի պաշտպանություն խորհրդային առաջնորդներին և կոչ անեին խորհրդային տանկերի շութափույթ մուտքը երկիր։ Լատինական Ամերիկայի ընտրությունը ավելի բարդ է։ Եթե եվրոպացիների ընտրությունը քաղացիական ազատությունների և ազգային արժանապատվության տարբերակն էր, ապա այստեղ ընտրությունը քաղաքացիական ազատություն, բայց ի վնաս ազգային արժանապատվության տարբերակն է։ Արևելյան Եվրոպայում ազատասիրությունը և ազգայնականությունը համադրվեցին և արտաքին ուժից աջակցության դադարումից հետո ռեժիմը օրինաչափորեն տապալվեց։ Այստեղ այդ երկու գործոններն առանձին են և օրինաչափությունը չի աշխատում։
Բացի այդ Արևելյան Եվրոպայի բնակիչներին ճշմարտացիորեն թվում էր, որ ձախ ուժերին հեռացնելով, նրանք կվերադառնան եվրոպական համընդհանուր բարեկեցության վիճակին։ Բայց Լատինական Ամերիկայում այդպիսի ցանկալի վիճակ չկա։ Անգամ հարաբերական ընդհանուր բարեկեցություն երբեք չի եղել, և ոչ ոք այսպիսի բան խոսք չի տալիս։ Եվրոպական իմաստով ազգի սոցիալական միասնությունը այստեղ գոյություն չունի։ Լատինական Ամերիկայի ամեն երկիր բնակեցված է նվազագույնը երկու տարբեր քաղաքական ժողովուրդներով. մեկն ապրում է արևմտյան ժամանակակից պայմաններում, իսկ մյուսը երրորդ աշխարհի աղքատ պետություններին բնորոշ պայմաններում։ Քանի որ աղքատները մեծամասնություն են, բարեկեցությունը թաքնված է. մասնավոր դպրոցներ և հիվանդանոցներ, առանձին պահպանության տակ գտնվող տներ և թաղամասեր։ Եթե Կարակասի միջին խավը և հարուստ նավթային քաղաքների բնակիչները հետաքրքրված են մինչչավեսյան Վենեսուելայի վերդարձով, ապա սոցիալիզմի կողմնակցիների և աղքատների դեպքում դժվար է նույնը ասել։ Նրանց թվում է, որ իշխանության փոփոխությունից հետո նրանք ոչ միայն աղքատ են մնալու, այլև հեռացվելու են քաղաքականությունից, քանի որ ենթադրվում է քաղաքականությունը նորից էլիտար է դառնալու և զբաղվելու է առաջին հերթին հարուստների շահերը պաշտպանելով։ Խուան Գուաիդոյի ցույցերի լուսաբանման ժամանակ Կարակասը կարծես գրավիչ և ժամանակակից քաղաք լինի։ Բայց Կարակասի մեծ մասն այլ տեսք ունի. ինքնաշեն տներ՝ առանց պատուհանների, ջրի և կոյուղու։
Վենեսուելայի բաժանումը
Երկու վենեսուելաներ՝ սոցիալիստական և բուրժուադեմոկրատական, արդեն քսան տարի գոյություն ունեն իրար կողք կողքի, բայց առաջինը քաղաքական և տնտեական առումով ճնշում էր երկրորդին։ Անկախ ԶԼՄ-ները քչանում էին, բիզնեսի պայմանները վատանում, ընտրությունների որակը նվազում։ Այնուամենայնիվ առաջինը ամբողջությամբ չկլանեց երկրորդին։ Իշխանությունները պետական ծառայողներին տանում էին իրենց ցույցերին և ընտրական տեղամասեր, բայց այնտեղ, որտեղ ընդդիմությունը ուժեղ էր, նրանք վարչական ռեսուրսներ էին կիրառում։ Ավանդական թույլ կենտրոնացման պատճառով (Լատինական Ամերիկայի բոլոր երկրները նախկին կայսրություններին ենթական են եղել, որոնց մայրաքաղաքները օվկինոսից այն կողմ էր, հետևապես տեղական էլիտաները հակված չեն ենթարվել մեկը մյուսին) ավտորիտար ռեժիմները այստեղ ավելի մրցունակ են քան Ասիայում և հետխորհրդային տարածքում։ Այս երկու վենեսուելանները այսօրվա ճգնաժամի հիմնարար պատճառն են։ 2015թ.-ին միասնական ընդդիմությունը 109 մանդատ ստացավ խորհրդարանում, իսկ Մադուրոն՝ 50։ Նա թույլ տվեց ընդդիամդիր խորհրդարանը աշխատի, բայց փոխարենը նոր ժողովրդական խորհրդարանի ստեղծման մասին հայտարարեց, որտեղ կարտահայտվի ժողովրդի իրական կամքը։ Փաստորեն հենց նա սկիզբ դրեց խորհրդարանի մակարդակում երկիշխանությանը, ինչի պատճառով այսօր հին խորհրդարանի խոսնակ Խուան Գուաիդոն տնտեսական ողբերգության ֆոնին իրեն հայտարարեց երկրի նախագահ և ճանաչվեց արտաքին ուժերի կողմից։
Վենեսուելայի իշխանությունների ճակատագիրը կախված է երկու բանից։ Առաջին, թե ինչպես իրենց կդրսևորեն բանակը և ոստիկանությունը, որոնք սոցիալիստական կողմնորոշում ունեն։ Երկրորդ, արդյոք նոր այլընտրանքային իշխանությունը կկարողանա իր կողմը քաշել աղքատ ժողովրդին, որոնք աջակցում էին Չավեսին։
Տնտեսական ճգնաժամը դեռևս քաղաքական դատավճիռ չէ։ Գերինֆլյացիան, գնաճը, արտադրության անկումը բնորոշ են եղել նաև Ռուսաստանին և Արևելյան Եվրոպայի կապիտալիստական ռեժիներին։ Ավելի մեծ կորուստներ են ունեցել Զիմբավեն՝ Մուգաբեի ժամանակ, Կուբան՝ Կաստրոյի ժամանակ, բայց նրանց իշխանությունը պահպանվել է։ Դասակարգային շերտավորումը և հակամերկայնությունը այնքան ուժեղ են Լատինական Ամերկայում, որ ունակ են հանդուրժել տնտեսական խնդիրները, բայց պայմանով, որ աղքատ մեծամասնությունը կշարունակի իշխանությանը համարել իրենը, իսկ իրեն՝ իշխանության մասնակիցը, այն դեպքում, որ կիրթ և ժողովդավարական ընդդիմության մեջ նա տեսնում է օտարների։
Լատինական Ամերիկան իր պատմության ընթացքում անընդահատ ընտրում է աջ էլիտիզմի և ձախ պոպուլիզմի միջև։ Աջ պոպուլիզմը նոր երանգներ տվեց այդ երկընրանքին, բայց Վենեսուելան, ըստ երևույթին, դեռևս մնացել է նախկին երկնտրանքի առաջ։
Հոդվածի բնօրինակը Carnegie.ru կայքում։