Երկար տարիներ ամուսնացած զույգերի պես՝ Մոսկվան և Մինսկը սիրում են իրար հիշեցնել կուտակված դժգոհությունները։ Այս անգամ՝ նավթի հարկային մանևրի և Բելառուսին փոխհատուցման վեճի ժամանակ, Ռուսաստանը հիշեցրեց 1999թ.-ի Միութենական պետության մասին համաձայնագիրը։
Ռուսաստանն ասաց, եթե ուզում եք աջակցություն, ապա ավելի խորը պետք է ինտեգրվել։ Սակայն այս պահանջը նոր պայմաններում տեղի ունեցավ. Կրեմլի վարկանիշն անկում է ապրում, փորձագետները քննարկում են 2024թ.-ին իշխանության փոխանցման ուղիները, իսկ Ռուսաստանին այլևս դադարել են համարել մի երկիր, ում հետաքրքիր է հարևան երկրների ինքնիշխանությունը։ Այս ամենը տեղեկատվական ալիք առաջացրեց. անանուն տեղեկություններ, պաշտոնական հայտարարույթուններ, նոր հոդվածներ Արևմուտքի, Ռուսաստանի և Բելառուսի լրատվականներում, որոնք նշում են, թե որքանով է անխուսափելի Ռուսաստանի կողմից Բելառուսի կլանումը։
2014թ.-ից հետո դժվար է այս կանխատեսումների վրա զարմանալը։ Ցակացած ոք կարող է արդարացիորեն ասել, որ ոչ ոք չէր կանխատեսել Ղրիմի և Դոնբասի դեպքերը։ Կամ էլ լինում են իրավիճակներ, երբ առաջնորդներն անբացատրելի որոշումներ են կայացնում, քանի որ իրենց նախապաշարմունքներով, վախերով, պատմական առաքելության զգացմամբ և հասանելի տեղեկատվության պայմաններում որոշել են, որ այլընտրանքն ավելի վատ կլինի։
Այդ իսկ պատճառով ցանկացած վերլուծություն պետք է սկսվի այն վերապահմամբ, որ իրականում ամեն ինչ հնարավոր է, և ցանկացած կանխատեսում, որոշ առումով, պատրաստություն է նախորդ պատերազմին։ Զարգացումների հավանականությունը մենք կարող ենք գնահատել միայն այսօրվա հանգամանքների ներքո և ցույց տալ Բելառուսի և Ռուսաստանի հետ նրա հարաբերությունների մասին միֆերը, որոնք զարմանալիորեն տարածված են այն մարդկանց շրջանակներում, ովքեր կանխատեսում են երկու երկների միացումը։
Սիրել հեռավորության վրա
Ռուսաստանում տարածված է այն մոլորությունը, որ միայն Լուկաշենկոն է պատճառը, որ Բելառուսը՝ «ամենախորհրդային» երկիրը ԽՍՀՄ հանրապետությունների մեջ, չի հայտվի Ռուսաստանի կազմում՝ Ղրիմի ճանապարհով։ Իրականում Բելառուսի նորագույն պատմության մեջ դժվար թե գտնվի ավելի հաստատուն միտում հասարակական կարծիքում, քան անկախության կողմնակիցների շատացումը։ 28 տարի առանձին պետության մեջ ապրելն իր բոլոր իրավական և քաղաքական ատրիբուտներով, գումարած անկախ երկրում մեծացած նոր սերունդն իր հետքը թողել են ազգի կոլեկտիվ ինքնության վրա։
Այն, որ բելառուսների մեծ մասն աջակցում է Ռուսաստանի հետ միությանը, դեռևս չի նշանակում, որ նրանք ցանկանում են տեսնել երկու երկրների միացումը։ Երբ հարցումների ժամանակ առաջարկվում է գնահատել Ռուսաստանի հետ այսօրվա ինտեգրացիան կամ իրենց աջակցությունը Ռուսաստանին՝ Ղրիմի նկատմամբ իրավունքի առումով, ապա, կախված հարցի ձևակերպումից և պատասխանների տեսակներից, հարցվածների 55-ից 75%-ը մշտապես դրական է արտահայտվում այդ երկուսին։ Բայց երբ հարցումների ժամանակ Ռուսաստանի հետ միացումը և ինքնիշխանությունը իրար հակադրվում են, ապա առաջինը գրեթե շանսեր չի ունենում հաղթելու։ Միայն 15-20%-ն է համաձայն ավելի խորը ինտեգրացիայի, իսկ Ռուսաստանի կազմում լինելուն կողմ է բնակչության 5%-ից քիչ զանգվածը (հարցումները արված են 2017թ.-ի դրությամբ)։ Ավելին, ի տարբերություն Ուկրաինայի, Մոլդովայի կամ Ղազախստանի, այդ 5%-ը կոնկրետ ինչ-որ տարածքում չի կուտակված։ Գոյություն չունի բելառուսական Ղրիմ կամ Դոնբաս, որտեղ հնարավոր է անկայունության օջախներ ստեղծել։
Ռուսամետ բելառուսներն, ի տարբերություն արևմտամետների, չունեն իրենց քաղաքական ուժը և նրանք, անգամ բելռաուսական անտարբեր հասարակության չափանիշներով, մոբիլիզացված չեն։ Նրանք իրենց վրա չեն զգում լեզվական կամ մշակութային խտրականություն, որպեսզի Ղրիմի և Դոնեցկի սցենարների մասին անգամ խոսք լինի։ Մեր՝ Ռուսաստանի հետ հատուկ և մոտ ինքնությունը դուր չի գալիս միայն Մինսկի և արևմտաբելառուսկան ազգայնականներին։ Այսպիսով՝ այդ խաղաքարտը Բեռալուսի դեպքում խաղարկելը հնարավոր չէ։
Ռուսաստանի նկատմամբ արտաքին քաղաքական համակրանքը նույնպես բացարձակ չէ։ Եթե «Ռուսաստան կամ ԵՄ» հարցին ավելացնենք «միանման սերտ հարաբերություններ բոլորի հետ» կամ «չանդամակցել ոչ մի դաշինքի», ապա այսպիսի չեզոք տարբերակներին աջակցությունը հասնում է 60%-ի (հարցումը 2018թ.-ի դրությամբ)։ Այսինքն, եթե բելառուսական իշխանությունն արտաքին քաղաքականության կուրսը դարձնի չեզոք, ապա բնակչության մեծ մասը կաջակցի նրան։
Նույնիսկ ազգայնականությունից առավելագույնս հեռու «խորհրդային բելառուսների» մեջ տարածված է Ռուսաստանի՝ օլիգարխիկ, սոցիալական անհավասար, կոռուպացված և հանցավոր կերպարը։ Երբ այդ մարդիկ, որոնցից շատերը պետական աշխատող են կամ թոշակառու, կարոտով են հիշում այն մեծ պետության մասին, որին սոցիալական կարգով ավելի մոտ է Բելառուսը, քան այսօրվա Ռուսաստանը։ Բելառուսը միգուցե ռուսամետ և ռուսախոս երկիր է, բայց եթե Մոսկվան ցանկանա հենարան փնտրել բելառուսական հասարակության մեջ, ապա դա նրա մոտ չի ստացվի։
Ռուսաստանին անդամակցությունը երկար տարիներ բելառուսական քաղաքականության մեջ տաբու է եղել։ Անկախությունն աքսիոմա է նույնիսկ կոմունիստների համար, որոնք թվում է, որ պետք է կարոտեն ԽՍՀՄ-ին։ Իշխանությունը ցույց է տվել, որ պատրաստ է պատժել թույլատրելիի սահմանն անցնողներին. 2017թ.-ին երեք ռուսամետ հրապարակախոսներ ամբողջ տարին անցկացրեցին մեկուսարանում՝ ներազգային երկպառակություններ հրահրելու մեղադրանքով։
Դժվար է մոբիլիզացնել «ռուսական կուսակցությունն» առանց իրական կուսակցությունների և հասարակական կազմակերպությունների, որոնք Ռուսաստանը չունի Բելառուսում։ Սրան գումարած՝ Բելառուսն ավտորիտար պետություն է, որտեղ ցանկացած ոտնձգություն վարչակարգի կայունության վրա վայրկենական կնճնշվի։ Բելառուսական իշխանությունները գրաքննության են ենթարկում ռուսական լրատվակաները, որոնք իրեն անցանկալի տեղեկատվություն են հաղորդում։ Փորձեր են արվել նաև արգելափակել հայտնի սոցիալական կայքերը, երբ դա պետք է եղել ցույցերը ճնշելու համար և երբեք չի խորշել ընդդիմադիր ակտիվիստներին ձերբակալելուց։ Այն, որ մինչ այժմ եղել է արևմտամետ ընդդիմություն, չի նշանակում, որ համակարգն այլ կերպ կաշխատի, երբ ցույցերը լինեն ռուսամետների կողմից կազմակերպած։ Բայց պատկերացնենք՝ Բելառուսի ենթադրյալ կլանումը տեղի կունենա տանկերով և հեղաշրջմամբ, արդյո՞ք ժողովուրդն այդ դեպքում կպայքարի օկուպացիայի դեմ։ 2015թ.-ին կատարված հարցման արդյունքում 19%-ը նշել է, որ պատրաստ է ձեռքը զենք վերցնել այդ դեպքում։ Բայց հարցը շատ տեսական է, որպեսզի լրջորեն ընդունենք այդ թվերը։ Շատ բան կախված կլինի, թե միացումից առաջ կոնֆլիկտ եղել է Մոսկվայի և Մինսկի միջև թե՝ ոչ, կամ ինչպիսի դիրքորոշում կունենան բելառուսական էլիտաները և ուժայինները, ինչքանով ազատ կլինի ինտերնետը և կապի այլ միջոցները։
Կարելի է վստահորեն ասել, որ դիմադրության կոչեր անող քաղաքական գործիչները միանգամից կհայտվեն, քանի որ Բելառուսում կան մի քանի ազգային-դեմոկրատական և ազգայնական կուսակցություններ ու շարժումներ, որոնք չեն համակերպի այդպիսի իրավիճակի հետ։ Նրանք Ռուսաստանին վերաբեվում են այնպես, ինչպես ուկրարինացի ազգայնականները՝ որպես ագրեսիվ կայսրության և բելառուսական անկախության սպառնալիքի։ Այս տրամադրությունները կբորբոքվեն ռուսական կողմից գործողությունների հենց սկզբից։ Հետևապես՝ նվազագույնն առանց մեծ քաղաքներում զանգվածային ցույցերի, ռուսական գործողությունները հաջողության չեն հասնի։
Բայց մեր վերլուծության համար էական չէ այն, որ մենք հարյուր տոկոսով վստահ չենք, որ դիմադրություն կլինի։ Կարևորը, որ ոչ ոք, անգամ Մոսկվան, չի կարող վստահ լինել, որ այդպիսի դիմադրություն չի լինի։ Այդ ռիսկը հնարավոր չէ հաշվել։ Հետևաբար, նման գործողություններ պլանավորելիս, պետք է պատրաստ լինել ճնշել պարտիզանական դիմադրության օջախները։ Սա պետք է հաշվի առնել Ռուսաստանի հետագա քայլերը կանխատեսելիս։
Երբ կա կորցնելու բան
Ցանկացած տեսակի ինտեգրացիայի ժամանակ Բելառուսի հիմնական խոչընդոտն իր քաղաքական ռեժիմն է։ Ավտոկրատները չեն կարողանում կիսել իրենց իշխանությունը թե երկրի ներսում, թե՝ դրսում։ Երբ կամաց կամաց նշմարվում էր Ելցինի հեռացումն իշխանությունից, Լուկաշենկոն այդ ժամանակ բազմաթիվ դաշնակցային համաձայնագրեր էր կնքում Ռուսաստանի հետ։ Բայց, երբ նոր նախագահը եկավ, Մինսկում՝ Մոսկվային միանալու ցանկությունը վերացավ։ Եթե հաշվի չառնենք անձնական խիստ սպառնալիքները, ապա դժվար է պատկերացնել, թե ինչ կարող է Մոսկվան առաջարկել Լուկաշենկոյին իր իշխանության դիմաց։ Փողը, զբոսանավը կամ առանձնատունը Սոչիում անհամեմատելի են այն կարգավիճակին և հնարավորություններին, որն ունի միջին եվրոպական չափերով երկրի տիրակալը։ Մնում է բելառուսական էլիտայի բաժանման և ռուսամետ խմբերի փնտրտուքի ու ստեղծման տարբերակը։
Բելառուսի իշխող դասակարգն իր հայացքներով միանման չէ։ Կան փոքր ինչ եվրոպամետ դիվանագետներ, ազատ շուկային կողմնակից տեխնոկրատներ, պահպանողական ուժայիններ և պարզապես կառուցվածքային նոմենկլատուրայի ներկայացուցիչներ։ Բայց այդ տարբերությունները հարթվում են Լուկաշենկոյի նկատմամբ հավատարմության ֆոնին, ինչը նրանք երկար տարիներ ցույց են տվել։ Արտաքին քաղաքականության և Ռուսաստանի հետ ինտեգրացիայի թեմաները Բելառուսի նախագահի մենաշնորհն են։ Չինովնիկներից ոչ ոքին չի թույլատրվում դուրս գալ նախագահի հայտնած դիրքորոշումից և այլ կարծիք հնչեցնել՝ ներառյալ Մոսկվայի հետ ավելի խորը հարաբերություններ հաստատելու վերաբերյալ։
Բարձրագույն ղեկավարության մեծ մասը, եթե ոչ բոլորն, օգուտներ են ստացել ինքնիշխանությունից։ Այդ թվում՝ բարեկեցիկ կյանք և պետական ծառայությունից հետո սեփական կապերով սեփական բիզնեսի ստեղծում, մի երկրում, որը բաժանված չէ օլիգարխների միջև։ Երկու երկրների միացումից հետո ռուսական մեծ կապիտալի մուտքը նրանց կարող է զրկել ոչ միայն իրենց ունեցած դիրքից, այլև խաղաղ ապագայի երաշխիքներից։ Եթե նույնիսկ պատկերացնենք, որ նոմենկլատուրայի մեջ կան թաքնված ռուսամետներ, ապա ղեկավարությանը դավաճանելը բավական ռիսկային կարող է լինել։ Բելառուսական ցանկացած չինովնիկի համար Մոսկվայի հետ կամ նույնիսկ իր կոլեգաների հետ առանձին բանակցությունների գնալը նշանակում է վտանգել այն ամենը ինչը նա ունի՝ նեռայալ ազատությունը։ Սա հատկապես բնորոշ է մի համակարգի, որտեղ կա հիմնավոր վախ, որ հատուկ ծառայություններն ուշադիր հետևում են չինովնիկներին։
Կա հայտնի տեսակետ, հատկապես արևմտյան մամուլում, որ բելառուսական ուժային կառույցներում շատ են Մոսկվայի ազդեցությամբ գործող մարդիկ, քանի որ գեներալների մեծ մասը երիտասարդ տարքիում ավարտել են ռուսական ռազմական ուսումնարաններ։ Դժվար է գնահատել, թե ինչքանով են այդ կապերն ամուր, կամ ինչքանով է էական Ռուսաստանում անցկացրած մի քանի տարին՝ ի տարբերություն անկախ երկրում տասնամյակների ծառայությունը։
Ամեն դեպքում, հրամաններով ապրող զինվորականների համար սեփական երդմանը դավաճանելը լուրջ քայլ է, անգամ, եթե ձեռքում պահած նոր դրոշը կավելացնի աշխատավարձը։ Դեռևս հիմքեր չկան կարծելու, որ բելառուսական ուժայինները, որոնք նույնպես իրար վերահսկում են, ցանկություն կունենան հանձնել ինքնիշխանությունը։ Նրանց համար անձնական ռիսկերն ավելի շատ են անհաջողության դեպքում, քան քաղաքացիականների դեպքում։
Բացի այդ, շատերը մոռանում են, որ Մոսկվան աֆղանական պատերազմից հետո հաջողված պետական հեղաշրջում չի կազմակերպել այլ երկրներում։ Մի փոքր տարածք վերցնելը, որը առանց այդ էլ խնդիրներ ուներ կենտրոնական իշխանությունների հետ ավելի հեշտ է, քան իշխանությանը փոխելը, որն ամուր կանգնած է իր դիրքում։
Այդ իսկ պատճառով, եթե Ռուսաստանը իրոք ցանկանա կլանել Բելառուսը, նրան մնում է միայն ուժի սպառնալիքով կամ դրա կիրառմամբ անել դա։ Չմոռանալով իհարկե այդ դեպքում ժողովրդական դիմադրությունը ճնշելու պատրաստության մասին։
Ամենածախսատար տարբերակը
Այժմ մենք մոտեցանք ամենակարևոր հարցին. արժե՞ այդպիսի գին վճարել այս ամենի համար։ Եթե Բելառուսն ինքն ուզենար անդամակցել Ռուսաստանին, դժվար թե Մոսկվան ընդդիմանար դրան։ Բայց քանի որ այս սցենարը չի դիտարկվում, մնում է միայն ուժային լուծումները՝ իրենց բոլոր ծախսերով։
Ծախսերը ներառելու են ոչ միայն բուն գործողությունները, այլև նոր՝ 10 մլն. բնակչությամբ տարածք, ինչը Արևմուտքի կողմից հավանաբար կիզոլացվի սանկցիաներով՝ չճանաչելով միացումը Ռուսաստանին։ Բացի այդ, նոր սանկցիաներ կարող են կիրառվել նաև Ռուսաստանի նկատմաբ։
Իսկ ո՞րն է այն նպատակը, որը կարող է արդարացնել այս ռիսկերը։
Եթե Ռուսաստանը պարզապես վերցներ և միացներ իր հարևան տարածքները, ապա դա կաներ նաև Հարավային Օսեթիայի հետ։ Քանի որ մինչև այսօր դա տեղի չի ունեցել, ապա Արևմուտքի հետ հարաբերությունների վատթարացման նոր ռիսկն, ակնհայտ է, որ նշանակություն ունի Մոսկվայի համար։ Եթե Վլադիմիր Պուտինն այդքան մտահոգ է իր վարկանիշով, որ պատրաստ է միայն դրա համար նոր պետություններ գրավել, ապա այդ դեպքում ինչո՞ւ նա բարձրացրեց կենսաթոշակային տարիքի շեմը։ Այս խնդիրը կարող էր նա թողնել հաջորդներին՝ պահպանելով ժողովրդական սերը։
Սոցիոլոգներն արդեն երկար ամսիներ արձանագրել են ռուս հասարակության մեջ մեծացող պահանջը՝ տեսնել արտաքին խաղաղ քաղաքականություն և իշխանությունների կենտրոնացում ներքին գործերին։ Իհարկե Կրեմլում գիտեն այս մասին։ Հետևապես, Բելառուսի միացմամբ վարկանիշ մեծացնելը կարող է հակառակ ազդեցություն ունենալ։ Հատկապես, եթե դրան հաջորդեն նոր սանկցիաները և ֆինանսական ծախսերը։
Այլ կերպ ասած՝ 2024թ.-ի խնդիրը լուծել Բելառուսի միացմամբ, նոր կոնֆլիկտի սադրանք է դեռևս դաշնակից պետության դեմ։ Այն լի է անկանխատեսելի ռիսկերով և ծախսերով, որոնք անգամ չեն երաշխավորում վարկանիշի բարձրացում։ Եթե Պուտինը ցանկանա մնալ իշխանության, այդ խնդիրի լուծման ավելի հեշտ տարբերակ կա. սահմանադրության մեջ փոփոխություններ մտցնել։
Շատ բան պետք է փոխվի, որ կշեռքի նժարները թեքվեն հակառակ կողմ։ Իսկ մինչ այդ Միսնկին տրված ինտեգրացիոն պահանջն ավելի շատ նման է ցանկության՝ տնտեսելու ցանկալի արդյունք չտվող ծրագրի վրա, քան այդ ծրագիրն ուժով հասցնել ավարտին։
Հոդվածի բնօրինակը՝ carnegie.ru կայքում։