Լիբերալ եվրոպական իսլամ

20-րդ դարի ողջ ընթացքում բոսնիացի մահմեդական մտածողները ստեղծել են եվրոպական կյանքին համահունչ աստվածաբանական մեկնաբանություններ։  Երբ անցյալ տարվա ամռանը նախագահ Էմանուել Մակրոնը հայտարարեց, որ Ֆրանսիայի իսլամական հաստատությունների համար կստեղծի նոր «մեխանիզմներ և կանոններ» նա միայնակ չէր։ Այլ քաղաքական գործիչներ և մտածողներ նույնպես ակտիվորեն մասնակցում էին կրոնական դրսևորումների որոնմանը, որոնք հակասության մեջ չեն լինելու եվրոպական արժեքների հետ։

Բայց քչերն են նկատում, որ տոլերանտ իսլամը Եվրոպայում գոյություն ունի արդեն հարյուրամյակներ շարունակ։ Սա վերաբերում է եվրոպական մայրցամաքի հարավ-արևելյան մասին, որտեղ բոսնիացի մահմեդականները (բոսնիացիները), ալբանացիները, թուրքերը և այլ էթնիկ խմբերի ներկայացուցիչները ամբողջությամբ իրենց համարում են ինչպես մուսուլմաններ, այնպես էլ եվրոպացիներ։ Համաձայն 2013թ.-ին «Pew» հետազոտական կենտրոնի կատարած հարցման, այս մարդիկ համարվում են աշխարհի ամենալիբերալ մուսուլմաններից։ Օրինակ, հարցումներին մասնակցած բոսնիացիների միայն մի փոքր մասն է կարծում, որ անառակներին պետք է քարկոծել, իսկ հավատուրացներին՝ մահապատժի ենթարկել։ Պակիստանում և Եգիպտոսում մահմեդականների ճնշող մեծամասնությունը պաշտպանում է նման պատիժները։

Բոսնիացիներն օրինակ ցույց են տալիս, որ իսլամի հանդեպ վերաբերմունքը տարիների ընթացքում կարող է փոխվել և, որ նրա հետևորդներն առաջադեմ աստվածաբանների և մտավորականների օգնությամբ կարող են աջակցել արդիականությանը՝ միևնույն ժամանակ չհրաժարվելով իրենց կրոնական համոզմունքներից։ 20-րդ դարի ողջ ընթացքում բոսնիացի մահմեդական մտածողները ստեղծել են աստվածաբանական ստեղծագործական մեկնաբանություններ, որոնք համահունչ էին եվրոպական կյանքին։ Սակայն նրանց ներդրումն այսօր քիչ հայտնի է Արևմտյան Եվրոպայում։ Քանի դեռ պոպուլիստական հակամահմեդական քարոզչությունն իրական պարանոյա է առաջացնում մի շարք եվրոպական երկրներում, շտապ անհրաժեշ է վերականգնել իսլամի և ժամանակակից Եվրոպայի համատեղելիության վկայականը։

15-րդ դարում, երբ թուրքերն իրենց հետ Բալկաններ բերեցին իսլամը, բոսնիացիների մեծամասնությունն աստիճանաբար ընդունեց այն։ Նրանք այնտեղ էին մինչև 1878թ.-ը, որից հետո Բոսնիան զիջեցին իրենց երկարատև հակառակորդ Ավստրիա-Հունգարիային։ Բոսնիացիների մեծ մասն այդ ժամանակ դժվարանում էր իրենց նոր ղեկավարների հետ, քանի որ մուսուլմանական իրավագիտության դասական աղբյուրները արգելում էին ապրել այն տարածքներում, որտեղ ղեակավարում էին ոչ մուսուլմանները։ 1878-1918թթ.-ին մոտավորապես 150 հազար բոսնիացիներ արտագաղթեցին Թուրքիա։

Սակայն հայտնի մահմեդական մտավորականները հանդես եկան փաստարկներով, որոնք օգնեցին պահել Բոսնիայից արտագաղթի ալիքը։ Նրանց թվում էր նաև մուֆտի Մ.Տ. Ազաբագիչը (M. T. Azabagić), ով 1880-ական թթ.-ին հայտարարում է, որ մուսուլմանը կարող է երջանիկ ապրել ոչ մուսուլման պետություններում «որտեղ նրան չեն վիրավորի և ճնշի հավատի համար»։ Ի պատասխան բոսնիացիները ճանաչեցին Ավստրիա-Հունգարիայի իշխանությունը և սկսեցին կազմակերպել իրենց կրոնական կյանքն աշխարհիկ պետությունում։ 1882թ.-ին ստեղծվեց Բոսնիայի և Հերցեգովինայի պաշտոնական իսլամական համայնքը։ Այդ կազմակերպության կառուցվածքը զարգացավ՝ հարմարվելով փոփոխվող պատմական հանգամանքներին, և աստիճանաբար դարձավ այն մարմինը, որն իսլամական գործերի լուծման հարցում, ինչպիսիք են հոգևոր կրթությունն ու դաստիարակությունը, գործում էր պետությունից որոշակի աստիճանի անկախությամբ։ Աստիճանաբար այն ունեցավ ընտրված ղեկավար, ինչպես նաև սեփական կրոնական և օրենսդիր մարմիններ։ Համայնքը ֆինանսավորում էր ինքն իրեն, ընդ որում եկամուտների մեծ մասը գոյացել էր անդամավճարներից և բարերարների նվիրատվություններից։ Համայնքը զբաղվում էր մզկիթների վերանորոգմամբ, իմամների նշանակմամբ և պատրաստմամբ, ինչպես նաև տարբեր կրթական հաստատություններում աստվածաբանական ուսումնասիրությունների ղեկավարմամբ։ (Նույնիսկ հիմա այդ կազմակերպությունը գոյություն ունի և բավականին լավ աշխատում է)։

Մեկ այլ հրատապ խնդիր էր երիտասարդ բոսնիացիների զինվորագրումը ոչ մուսուլմանական բանակի մեջ։ Կարո՞ղ էին մուսուլմանները ծառայել բանակում, որտեղ հրամայում են քրիստոնյաները։ Այս հարցում լարվածությունը հաջողվեց վերացնել, երբ 1881թ.-ին մուֆտի Մուստաֆա Հիլմի Հադզիոմերովիչը թողարկեց ֆետր՝ բոսնիացիներին կոչ անելով հնազանդվել զինվորագրմանը։ Հետո նա թողարկեց մեկ այլ ֆետր՝ հայտարարելով, որ ոչ մահմեդական ղեկավարների կողմից դատավորների նշանակումը վավեր է։ Դրա շնորհիվ բոսնիական կրոնական ղեկավարությունը համաձայնեց շարիաթի դատարանների արդիականացմանը և նրանց աստիճանական ներգրավվածությանը Հաբսբուրգյան կայսրության իրավասության մեջ։ Ուշագրավ է, որ սա կատարվել է փոխզիջումների միջոցով։ Հաբսբուրգները բավարար ճկունություն ցուցաբերեցին և թույլատրեցին շարիաթի նորմերը քաղաքացիական իրավունքի ոլորտում իրենց ղեկավարության ներքո։ (Շարիաթի դատարանները վերացան 1946թ.-ին, երբ առաջացավ սոցիալիստական Հարավսլավիան)։

Բոսնիացիները նույնպես բանավիճում էի մուսուլման կանանց խնդիրների համար նիկաբ կրելու հետ կապված։ Այս թեմայի շուրջ ամենահայտնի բանավեճերը տեղի ունեցան 1928թ.-ին։ Դրանք սկսեցին այնտեղից, որ բոսնիացիների համայնքի մեծագույն մուֆտին և կրոնական կարևոր ռեֆորմատորը Մեհմեդ Ջեմալուդին Չաուշևիչը հայտարարեց, որ դեմքը ծածկող գլխաշորը պատմական ավանդույթների արդյունք է, այլ ոչ թե կրոնի, հետևաբար նիկաբը կրելու չափանիշները կարելի է փոխել առանց խախտելու իսլամի օրենքները։ Կրոնական պահպանողականները, որոնք համարում էին, որ կնոջ համար կրոնական պարտականություն է իր դեմքը ծածկելը, շատ կտրուկ կերպով արձագանքեցին դրան։  Սակայն երկարատև վեճերի արդյունքում Չաուշևիչը աստիճանաբար ձեռք բերեց մտավորականության հայտնի ներկայացուցիչների աջակցությունը, որոնցից մի քանիսը շուտով դարձան ձևավորված առաջադեմ շարժման առաջնորդներ։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո, երբ Հարավսլավիայում իշխանության եկան կոմունիստները, նրանք ավտորիտար մեթոդներով  իրականացրեցին մուսուլման կանանց «ազատագրում»։ Դեմքը ծածկող գլխաշորը հայտարարեցին հետամնացության նշան, ինչը խանգարում է կանանց մասնակցելու նոր սոցիալիստական երկրի կառուցմանը։ 1947-1950թթ.-ին պետական ֆինանսավորվող Կանանց հակաֆաշիստական ճակատը Հարավսլավիայում իրականացրեց արշավներ՝ ուղղված մահմեդական կանանց դեմքերը բացելուն։ Հասարակական արարողությունների ժամանակ կանայք բեմ դուրս եկան և մասսայական հանեցին իրենց սև զգեստները հիշեցնող նիկաբը։

Այս պետական արշավն, ի վերջո, հանգեցրեց նրան, որ 1950թ.-ին ընդունվեց օրենք, որը արգելում էր ծածկոցներով և գլխաշորերով փակել դեմքները։ Այս օրենքը ներկայացվեց հանրությանը որպես պետական արձագանք մահմեդական կանանց բազմաթիվ դիմումների։ Որոշ կանայք իսկապես ողջունեցին այդ արգելքը, բայց շատերը հայտվեցին ավելի շատ մեկուսացման մեջ։ Նրանք չէին ցանկանում դուրս գալ տանից, որովհետև չէին կարող փողոց դուրս գալ չծածկված գլխով։ Կան փաստաթղթեր և գրառումներ, որոնք վկայում են, թե ինչպիսի դժվարությունների են բախվել մահմեդական կանայք։  Բոսինայի բարձրագույն պաշտոնական մահմեդական մարմինը՝ մտահոգվելով հասարակության մեջ կանանց կարգավիճակով, այդ ժամանակ աջակում է հագուստի մերժման գաղափարին։ 1947թ.-ին նա մի քանի հայտարարություններ է անում, պնդելով, որ կրոնական օրենքները չեն պահանջում կնոջից փակել իր դեմքը և ձեռքերը՝ մինչև ափը։ Մուֆտի Իբրահիմ Ֆեջիցը, որն այդ ժամանակ ղեկավարում էր Բոսնիայի և Հերցեգովինայի իսլամական համայնքը, հայտարարում է, որ իսլամը կնոջից պահանջում է հագուստի մեջ համեստություն, սակայն չի պնդում, որ նա ծածկի դեմքը և հեռանա հասարակությունից։ Նա ավելացրեց «Իսլամի մեջ մեղք է քեզ թուլ տալ այն, ինչը կրոնը արգելում է։ Բայց հավասարապես մեղք է քեզ արգելել այն, ինչը կրոնը թույլ է տալիս»։

Այսօր բոսնիական իսլամի պատմությունը և պրակտիկան մի շարք կարևոր դասեր են տալիս նրանց, ովքեր ձգտում են Եվրոպայում ձևավորել լիերալ իսլամ։ Հնարավոր է բոսնիական օրինակի մեխանիկական տեղայնացումն այլ երկրներում դժվար լինի։ Բոսնիական իսլամական կրոնական գործերի կազմակերպությունը տարբերվում է պետությունից իր անկախությամբ  և նրանով, որ իր մեջ ներառում է ներկայացուցչական ժողովրդավարության տարրեր։ Սակայն, ամեն դեպքում, այն կարող է օգտակար օրինակ ծառայել Եվրոպայի մնացած երկրների համար։ Իսլամական համայնքը «ժամանակի պահանջ» է կոչում (ասվում է Բոսնիայի գլխավոր մահմեդական իրավագետի խոսքերով) այն սկզբունքներից մեկը, որը խթանում է նրա կրոնական մեկնաբանություններին։ Իսլամական մտածլակերպը կարող է և պետք է անընդհատ մուսուլմաններին տա այն հարցերի պատասխանները թե ինչպես դավանել իսլամ։ Արդյունքում հաստատությունները ունենում են ճկունության տարր, չնայած միաժամանակ նրանք  պահպանում են իսլամի՝ ժամանակի իշխանությանը չենթարկվելը։ Այսօր այս նույն իսլամական համայնքը մահմեդական այլ համայնքների և ԵՄ մարմինների հետ որպես կառուցվածքային գործընկերոջ օրինակ է ծառայում։

Երկրորդ, բռնի աշխարհիկացումը, այդ թվում՝ գլխաշորերի արգելքը, կարող է դառնալ անարդյունավետ և չբերել ցանկալի արդյունք։ Հարավսլավիայի մահմեդական կանանց ցուցմունքների համաձայն նման տեսակի սահմանափակումները կարող են ունենալ ծայրահեղ բացասական հետևանքներ, ներառյալ ծածկված դեմքով կանանց հասցեին վիրավորանքները և հարձակումները։ Օրինակ, Բոսնիայի ղեկավարությունը տրամդրվելով բարեփոխումներին պնդում էր, որ իսլամը կանանց և տղամարդկանց տալիս է իրավունքներ և պարտականություններ, իսկ ծածկված դեմքից հրաժարվելը համապատասխանում է իսլամի նորմերին և կանանց հնարավորություն է տալիս իրականցնել իրենց իրավունքները։ Օրինական արգելքներ ներմուծելու և հագնվելու ձև պարտադրելու փոխարեն Արևմտյան երկրներն ավելի լավ է աջակցեն մուսուլման կանանց ընտրության ազատությանը։

Եվ վերջապես, 19-րդ դարում ծնված իսլամական մոդեռնիզմը փորձել մեկնաբանել նորովի, ազատական ոգով ավելի արդյունավետ է, քան թվում է որոշ հոռետեսական մեկնաբանների։ Այսօրվա Բոսնիայում իսլամը ներսից բազմազան է։ Շատ մուսուլմաններ նրանում տեսնում են իրենց մշակութային ժառանուգության մասը, մյուսները շեշտում են ամենօրյա կրոնական ծեսերի կարևորությունը։ Մեր մոդեռնիստական իսլամական ավանդույթը պաշտպանված չէ գլոբալ միտումներից, այդ թվում՝ սալաֆիզմի հոսանքներից։ Այնուամենայնիվ, Բոսնիայի մտավոր ժառանգությունը ներկայացնում է բազմաթիվ ապացույցներ, որ Եվրոպան և իսլամը միանգամայն համահունչ են միմյանց։ Իրականում նրանք սերտորեն միահյուսված և փոխկապակցված են դարերի ընթացքում։

Հոդվածի բնօրինակը The Atlantic պարբերականում։