ԱՄՆ նախագահական ընտրությունների մրցավազքը ցույց տվեց, որ ամերիկյան ժողովրդավարությունը լավագույն վիճակում է, քան կարելի էր սպասել: Ընտրողները համերաշխորեն ընտրատեղամասեր են եկել՝ քաղաքական վերահսկողությունը օլիգարխների և կազմակերպված շահերի խմբերի ձեռքից խլելու համար: Այս մասին հայտնի քաղաքագետ Ֆրենսիս Ֆուկույաման գրում է «Foreign Affairs» պարբերականում հրապարակված իր հոդվածում, որը թարգմանաբար ներկայացվում է ստորև:
***
Երկու տարի առաջ ես ապացուցեցի, թե ինչպես է Ամերիկան տառապում քաղաքական նեխվածությունից: Կուսակցական բևեռացվածության և լավ կազմակերպված ֆինանսական ու շահերի խմբերի ի հայտ գալուն համընթաց՝ զսպումների և հակակշիռների սահմանադրական մեխանիզմը վերածվել է այնպիսի երևույթի, որը ես անվանում եմ «վետոկրատիա»: Դա այնպիսի վիճակ է, երբ ավելի հեշտ է կառավարությանը թույլ չտալ ինչ-որ բան անել, քան այնուամենայնիվ թույլ տալ անել և այն օգտագործել հանուն համընդհանուր բարիքի: Կրկնվող բյուջետային ճգնաժամերը, բյուրոկրատիան և քաղաքական նորարարությունների բացակայությունը վատառողջ քաղաքական մոդելի ախտանիշներ են:
Առաջին հայացքից 2016 թվականի նախագահական կամպանիան փաստում է նման վերլուծության հիմնավորվածությունը: Երբեմնի ազդեցիկ Հանրապետական կուսակցությունը, որն հիմա տառապում է ներքին հակասություններից, կորցրեց թեկնածուներ առաջադրելու հնարավորությունը՝ տեղ տալով ագրեսիվ տրամադրված Դոնալդ Թրամփին: Դեմոկրատների մոտ էլ ուլտրաինսայդեր Հիլարի Քլինթոնը բախվեց 74-ամյա ինքնաառաջադրված դեմոկրատ-սոցիալիստ Բերնի Սանդերսի մրցակցությանը: Ցանկացած հարցով՝ սկսած ներգաղթից մինչև ֆինանսական բարեփոխումներ, առևտրից մինչև եկամուտների լճացում, քաղաքական սպեկտրի երկու կողմերում էլ ընտրողների մեծամասնությունը դեմ կանգնեցին այն փաստին, որ իրենց առաջարկվում է կոռումպացված ու շահամոլ իսթէբլիշմենտ և կապիտալ փոփոխությունների ակնկալիքով խաղադրույքներ դրեցին ռադիկալ աութսայդերների վրա:
Իրականում, սակայն այս անհանգիստ նախընտրական մրցավազքը ցույց տվեց, որ ինչ-որ առումով ամերիկյան ժողովրդավարությունը գտնվում է լավագույն վիճակում, քան կարելի էր սպասել: Ինչպես էլ որ գնահատենք ընտրողների ընտրությունը, նրանք համերաշխորեն ներկայացել են ընտրական տեղամասեր, որպեսզի խլեն օլիգարխների և կազմակերպված շահերի խմբերի ձեռքից քաղաքական գործընթացների նկատմամբ վերահսկողությունը: Ջեբ Բուշը՝ նախագահների տղան ու եղբայրը, ով թվում էր, թե դառնալու է Հանրապետականների թեկնածուն, փետրվարին անփառունակ ձևով դուրս մնաց ընտրական մրացավազքից՝ քամուն տալով 130 մլն դոլար: Այդ նույն ժամանակ, Սանդերսը, ով բավարարվում էր սահմանափակ հանգանակություններով ու ընտրողներին խոստանում իշխանության ղեկից հեռացնել ֆինանսական էլիտային, ի դեպ, որն իրեն էր աջակցում, նույնիսկ ավելի շատ միջոցներ էր հավաքել, քան Բուշը և հետապնդում էր Քլինթոնին մրցավազքի ողջ ընթացքում:
Կրկնվող բյուջետային ճգնաժամերը, բյուրոկրատիան և քաղաքական նորարարությունների բացակայությունը վատառողջ քաղաքական մոդելի ախտանիշներ են:
Այս ամենի իմաստը նրանում է, որ տասնամյակներ անց ամերիկյան ժողովրդավարությունը, վերջապես արձագանքում է անհավասարության խորացմանն ու տնտեսական աճի կանգին. երևույթներ, որոնց հետ առնչվում է ամերիկյան հասարակության մեծամասնությունը: Մարդկանց սոցիալական դրությունը նորից ամերիկյան քաղաքականության կենտրոնական թեման է և այն հիմա ավելի կարևոր է, քան այնպիսի ջրբաժաններ, ինչպիսիք են ռասայական-էթնիկական, գենդերային հավասարության, սեռական կողմնորոշման, աշխարհագրության, որոնք տարիներ շարունակ դոմինանտ կատեգորիաներ են եղել:
Արդեն երկու տասնամյակ է, ինչ էլիտաների և հասարակության եկամուտների միջև բևեռացվածությունը խորանում է, բայց միայն հիմա է, այն դարձել ազգային քաղաքականության կենտրոնական թեման: Կարիք չկա բացատրելու, թե ինչու պոպուլիստները կարողացան իրենց համար այդքան օգւոտներ գրանցել ներկա ընտրական ցիկլում, միայն թե տարօրինակ է, որ ընտրողների ուղեղներին տեր դառնալու համար նրանց այդքան ժամանակ պահանջվեց: Իհարկե լավ է, որ ամերիկյան քաղաքական համակարգը այն աստիճանի չէ կախված ֆինանսական էլիտաներից, որքան կարելի էր սպասել, բայց այն դեղատոմսերը, որ պոպուլիստներն են առաջարկում, հետագայում ոչ թե մեղմացնելու, այլ ավելի են խորացնելու խնդիրը: Այդ պատճառով էլ, երբ հիմա էլիտարները ցնցում ապրեցին ու զրկվեցին ինքնավստահությունից, եկել է ժամանակը մտածելու խնդիրներին ավելի գործնական լուծումներ տալու, որ նրանք չկարողանան անտեսել կամ ժխտել:
Պոպուլիզմի սոցիալական հենքը
Վերջին տարիներին ավելի դժվար է դարձել ամերիկյան հասարակության եկամուտների չավելանալու փաստը ժխտելը, հատկապես այն դեպքում, երբ էլիտաներն ավելի լավ են ապրում, քան երբևէ. անհավասարաությունն ամերիկյան հասարակության մեջ աճում է: Որոշ գործոններ, ինչպես օրինակ այն, որ ազգային հարստության առյուծի բաժինը ամերիկյան հասարակության ընդամենը 0.1 տոկոսի գրպանում է, այլևս ժխտել հնարավոր չէ: Չարլզ Մյուրեի վերջին «Ինքնազսպման կորուստը» և Ռոբերտ Պուտնամի «Մեր երեխաները» աշխատանքներում ներկայացված է նոր սոցիալական իրականությունն իր ողջ մտահոգիչ դրսևորումներով: Մյուրեն ու Պուտնամը գտնվում են քաղաքական սպեկտրի հակադիր ծայրերում՝ մեկը պահպանողական լիբերտարիստ է, իսկ մյուսը տիպիկ լիբերալ: Սակայն տվյալները, որոնք նրանք ներկայացնում են գրեթե նույնական են: Վերջին սերնդի օրոք աշխատավոր խավի եկամուտները նվազել են՝ դա հատկապես սուր է բարձրագույն կրթություն չունեցող սպիտակամորթ տղամարդկանց շրջանում: Այս խմբի համար Թրամփի՝ «Ամերիկային վերադարձնենք իր հզորությունը» կարգախոսը իրական է թվում: Սակայն պաթոլոգիաները, որոնցից նրանք տառապում են արմատներով ավելի խորն են և արտահայտվում են հանցավորության, թմրանյութերի չարաշահման և ոչ ամբողջական ընտանիքներ ունենալու ցուցիչներում:
1980-ականներին լայն քննարկումներ էին ընթանում նոր աֆրոամերիկյան ենթախավի ի հայտ գալու շուրջ, այսինքն դրանք կրություն ու աշխատանք չունեցող զանգվածներ էին, որոնց մոտ աղքատությունը վերարտադրվում էր, քանզի բերում էր ընտանիքների բաժանվածության, որն անհնար էր դարձնում սերունդներին փոխանցել այն սոցիալական նորմերն ու վարքը, որոնք նրանց շուկայում աշխատանքի համար մրցունակ պետք է դարձնեին: Հիմա սպիտակամորթ տղամարդկանց խավը գտնվում է նույն վիճակում:
Երեխաների մասին հոգ տանող ծնողներն ավելի խնդրահարույց են, քան անծնող մանկության խնդիրը:
Փրայմերիզների նախօրեին Նյու Հեմփշիրում, շատ ամերիկացիներ զարմանալիորեն իմացան, որ ընտրողներին ամենաշատն անհանգստացնում է հերոինի նկատմամբ հակվածությունը: Մետաամիֆտամինի և օփիումային միջոցների նկատմամբ կախվածությունը էպիդեմիկ բնույթ ունի նաև Ինդիանա և Քենթուքի նահանգների գյուղական համայնքներում: Վերջերս տնտեսագետներ Աննա Քեյսը և Անգուս Դեյթոնը ապացուցեցին, որ 1999-2013թթ-ին ոչ լատինական ծագմամբ սպիտակամորթ մարդկանց շրջանում մահացության ցուցանիշն աճել է, այն դեպքում, երբ բնակչության մյուս շերտերի, ինչպես նաև այլ հարուստ երկրներում այդ ցուցանիշները նվազել են: Այդ շերտի մոտ նկատելիորեն աճել է նաև հանցավորության մակարդակը:
Այս տխուր իրականությունը որևէ կերպ չի ազդել ամերիկյան էլիտաների կյանքի վրա, քանի որ նրանց մոտ ամեն ինչ նորմալ է ընթացել: Այս մարդիկ, ովքեր առնվազն քոլեջի կրթություն ունեն իրենց կարողություններն ավելացրել են վերջին տասնամյակում: Այս խավի մոտ նկատվել է նաև ամուսնալուծությունների, ինչպես նաև ոչ ամբողջական ընտանիքների թվի նվազում, այս մարդկանցով հագեցած կոմպակտ շրջաններում նվազել է նաև հանցավորության մակարդակը: Քաղաքներն ակտիվորեն լցվում են ուրբանիզացված երիտասարդությամբ, իսկ համացանցի, սոցիալական մեդիայի նման տեխնոլոգիաներն էլ սնում են հասարակության մեջ վստահություն և առաջացնում փոխգործակցության նոր ձևեր: Այս խավի համար, երեխաների մասին հոգ տանող ծնողներն ավելի խնդրահարույց են, քան անծնող մանկության խնդիրը:
Քաղաքականության տապալումը
Վերջին տարիներին տեղի ունեցող հսկայական սոցիալական շարժերով պայմանավորված հարցն այսօր այն չէ, թե ինչու ԱՄՆ-ն բախվեց պոպուլիզմի, այլ նրանում է, թե ինչու դա ավելի շուտ տեղի չէր ունեցել: Եվ այստեղ ի հայտ է գալիս ամերիկյան ինստիտուտներում ներկայացուցչականության խնդիրը, քաղաքական կուսակցություններից որևէ մեկը հավատով ու ճշտով այդպես էլ չծառայեց բնակչության այն խմբին, որն անկում էր ապրում:
Վերջին տասնամյակում Հանրապետական կուսակցությունն իրենից ներկայացրել է գործարար էլիտաների ու սոցիալական կոնսերվատորների բարդ կոալիցիա, որտեղ առաջինները տալիս են փողը, իսկ երկրորդը ընտրություններում ձայներ է ապահովում: Գործարար էլիտաները, որոնք ներկայացված են The Wall Street Journal-ում, միշտ սկզբունքորեն տնտեսական լիբերալիզմի կողմնակից են եղել: Հենց Հանրապետականներն են իրենց ձայներով մի կերպ անցկացրել առևտրային օրենսդրությունը, ինչպես օրինակ ազատ առևտրի մասին Հյուսիսամերիկյան պայմանագիրը կամ առևտրի պաշտպանության համար մեխանիզմների ներդրումը: Այս օրակարգը ուղիղ հակադրության մեջ է աշխատող խավերի շահերի հետ: Այդպես էլ չի կարելի ժխտել, որ դեպի շուկա ուղղվածությամբ այս մոդելը, բերել է նաև աշխատողների եկամուտների նվազմանը: Սա աշխատողներին նետեց տեխնոլոգիական և գլոբալ մրցակցության անողոք ոլորտ՝ միաժամանակ նրանց զրկելով սոցիալական բարիքի ու պաշտպանության բազմաթիվ մեխանիզմներից, որոնք հետևանք էին Ռուզվելտի «Նոր կուրսին» (Գերմանիայի ու Հոլանդիայի նման երկրները, որոնք կարողացան ավելին անել աշխատավորների շահերի պաշտպանության համար՝ խուսափեցին եկամուտների հարցում սոցիալական անհավասարությունից): Հետևաբար պետք չէ զարմանալ, որ ամենազգացմունքային ու ուժեղ պայքարն այս տարի ծավալվեց հենց Հանրապետականների շարքերում, քանի որ նրանց աշխատավոր դասակարգի ներկայացուցիչները նախապատվությունը տալիս են տնտեսության մեջ ազգայնական մոտեցումներին:
Ըստ ավանդույթի էլ Դեմոկրատները իրենց տեսնում են որպես սովորական մարդու պաշտպան և նախկինի նման էլ կարող են իրենց հույսը դնել արհմիությունների անդամների նվազող աջակցության վրա: Բայց Դեմոկրատները նույնպես այս խմբերի հույսերը չեն արդարացրել: Բիլ Քլինթոնի «Երրորդ ուղղու» հայտնվելուց հետո Դեմոկրատական կուսակցությունում էլիտաները կոնսենսուսի եկան ազատ առևտրի և ներգաղթի շահեկանության հարցում: Նրանք դարձան 1990-ականներին բանկային գործունեության կարգավորման ապամոնտաժման գործում մասնակիցներ և փորձեցին ավելի շուտ գումար տալով ազատվել աշխատավորական շարժումից, քան աջակցել վերջիններիս՝ ազատ առևտրի շուրջ համաձայնության դեմ գործում:
Բայց դեմոկրատների համար ավելի մեծ խնդիր դարձավ իրենց իսկ կողմից որպես գլխավոր արժեք նույնականացվող քաղաքական գործիչների ընտրությունը: Կուսակցությունը վերջին ընտրություններում հաղթանակ տարավ՝ ստեղծելով այնպիսի սոցիալական խմբերից կոալիցիաներ, ինչպիսիք են կանայք, աֆրոամերիկացիները, քաղաքային երիտասարդությունը, «կանաչները» և սեռական փոքրամասնությունների ներկայացուցիչները: Միակ շերտը, որի հետ Դեմոկրատներն ամբողջությամբ կապը կորցրեցին սպիտակ աշխատավոր դասն է, որն ժամանակին դարձել էր Ռուզվելտի «Նոր կուրսի» հիմնաքարը»: 1980-ականներին սպիտակ աշխատավորների դասը սկսեց քվերակել Հանրապետականների օգտին մշակութային խնդիրների պատճառով, ինչպես օրինակ հայրենասիրությունը, զենք կրելու իրավունքը, աբորտներն ու կրոնը: 1990-ականներին Քլինթոնը այս շերտի ընտրողներից զգալի մասի վստահությունը շահեց, բայց այդ ժամանակներից ի վեր նրանք ավելի հուսալի էլեկտորատ են եղել հենց Հանրապետականների համար, չնայած այն հանգամանքին, որ Հանրապետականների տնտեսական քաղաքականությունը իրենց շահերին դեմ է: Ահա թե ինչու Քվիննիպեկսկոյի համալսարանի հետազոտության տվյալներով Թրամփի կողմնակիցների 80 տոկոսը նշել են, որ «կառավարությունը չափանզանց հեռուն է գնացել՝ փոքրամասնություններին օգնելով», իսկ 85 տոկոսն էլ համաձայնել են, որ Ամերիկան կորցրել է իր ինքնությունը:
Ինքնության թեմաներին վրա Դեմոկրատների կողմից ուշադրության սևեռումը բացատրում է ամերիկյան ժամանակակից քաղաքականության մեծագույն գաղտնիքներից մեկը. ինչու ահմանափակ սոցիալական ապահովվածությամբ հարավային նահանգների սպիտակամորթ գյուղատնտես-արտադրողները դարձան Հանրապետականների խորհրդանիշ, չնայած այն հանգամանքին, որ հանդես էին գալիս, որպես այն ծրագրերի գլխավոր շահառու, որոնք Հանրապետականների սկզբունքների դեմ էին իրականացվում: Այդպիսի ծրագրերից մեկն էլ Օբամայի բժշկական ծառայությունների մատուցման մասին ծրագիրն էր: Պատճառն այն էր, որ նրանք կարծում էին՝ օրենքն ընդունվել է ոչ ի շահ իրենց, իսկ մյուս կողմից էլ պատճառն այն էր, որ Դեմոկրատները կորցրել էին այս շերտի հետ խոսելու ունակությունը: Ներկա իրավիճակն հակադրության մեջ է 1930-ականների հետ, երբ սպիտակամորթ աշխատողները Դեմոկրատների աջակիցներն էին:
Դարաշրջանի ավա՞րտ
Թրամփի հայտարարությունները խառնաշփոթ ու հակասականություն են առաջացնում, քանի որ դրանց հեղինակը ԶԼՄ-ների մանիպուլյատորն է, ով չունի ծրագիր կամ գաղափարախոսություն: Բայց ընդհանուր թեման, որը Թրամփին գրավիչ է դարձնում հանրապետական-ընտրողների շրջանում, այն դիրքորոշումն է, որ նա կիսում է Սանդերսի հետ՝ տնտեսության մեջ ազգայնական մոտեցումներ, որոնք կոչված են պաշտպանել ու վերականգնել ամերիկացիների համար աշխատատեղեր: Սրանով է բացատրվում նաև նրա հայտարարությունները ներգաղթի վերաբերյալ՝ այդ թվում նաև հատուկ վիզաներով ժամանող որակավորված ներգաղթյալ կադրերի հանդեպ: Այստեղից է նաև նրա՝ ամերիկյան կազմակերպություններին քննադատելու հայտարարություններն այն մասին, որ իրենց արտադրական հզորությունները տեղափոխում են արտասահման՝ էժան աշխատուժ ունենալու նպատակով պայմանավորված: Նա քննադատում է ոչ միայն Չինաստանին արժույթի մանիպուլյացիաների համար, այլ նաև ԱՄՆ բարեկամ այնպիսի երկրների, ինչպիսիք են Ճապոնիան կամ Հարավային Կորեան, որոնք, ըստ Թրամփի, կազմալուծում եմ ԱՄՆ արտադրական հնարավորությունները: Եվ վերջապես նա անհաշտ քննադատ է տնտեսության հետագա ազատականացման այնպիսի գործիքների միջոցով, ինչպիսիք են Ասիայում անդրխաղաղօվկիանոսյան համագործակցությունը և տրանսատլանտյան առևտրային ու ներդրումային տարածքը Եվրոպայում:
Բնականաբար առևտրային հարաբերությունների տեսության մասին ամբողջական կուրսեր անցած մարդկանց համար այս քննադատությունները հերետիկոսություն են: Վերջին երկու սերունդների ընթացքում մենք իսկապես տեսել ենք համաշխարհային արտադրության և սպառման ոլորտներում պայթյուն: 1997-2008թթ-ի ընթացքում համաշխարհային արտադրանքը աճել է չորս անգամ: Գլոբալիզացիան այնպիսի երկրներում, ինչպիսիք են Հնդկաստանը և Չինաստանը, մարդկանց ազատել է նվաստացուցիչ աղքատությունից հնարավորություն է ընձեռել անկասելի չափով հարստություն կուտակել Միացյալ Նահանգներում: Այս ամենի հետ մեկտեղ, սակայն ազատական տնտեսության օգտակարության հետ կապված կոնսենսուսի հարցը քննադատությունների է ենթարկվում: Առևտրի գոյություն ունեցող բոլոր մոդելները բերում են այն եզրահանգմանը, որ չնայած ազատականացումը թեև բերում է համապարփակ եկամուտի աճին, սակայն հղի է լրջագույն խոչընդոտներով կապված բարիքի անհավասարաչափ բաշխման հետ: Ասել կուզի, մեկը շահում է, իսկ մյուսները կորցնում են: Վերջերս արված հետազոտության տվյալներով, 1999-2011թթ-ին Չինաստանից ներմուծումների պատճառով ԱՄՆ-ն կորցրել է 2-2.4մլն աշխատատեղ:
Տնտեսագետների կողմից տրվող հիմնական պատասխանն այն է, որ առևտուրը այնքան եկամուտներ է բերում, որը բավական է հնարավոր կորուստները փոխհատուցելու համար: Սակայն պրակտիկ դաշտում ոչ միշտ է հնարավոր այդ ամենն իրականացնել: ԱՄՆ կառավարությունն աշխատատեղերը պահելու համար իրար հետ կաչ չունեցող 47 ծրագիր է իրականացրել, ինչպես նաև անթիվ նախաձեռնություններ նահանգային մակարդակում: Բայց այդ բոլորը չեն լուծել առաջադրված խնդիրը, իսկ աշխատողների մեծ մասն էլ չի ստացել որակավյալ աշխատանք: Ինչ-որ առումով սա իրականացման ձախողում լինելով հանդերձ նաև ինքնին մոդելի ձախողում է. Անհասականալի է, թե ինչպես և ինչու ողջ կյանքը հոսքագծի վրա աշխատած 55-ամյա մարդուն պետք է սովորեցնել ծրագրավորող կամ վեբ-դիզայներ դառնա: Առևտրի ստանդարտ տեսությունը նաև չի ներառում ներդրումների քաղաքատնտեսական բաղադրիչը: Կապիտալը միշտ ի հաշիվ կոլեկտիվ գործողությունների առավելություն է ունեցել աշխատանքի նկատմամբ, որովհետև այն ավելի կենտրոնացված է և հեշտ կառավարելի: Սա էր նաև արհմիությունների շարժման հիմնական կռվաններից մեկը ԱՄՆ-ում սկսած 1980-ականներից, երբ շարժումը նկատելիորեն աճում էր:
Աշխատուժի գնի մասով ԱՄՆ-ի և մի շարք զարգացող երկրների միջև տարբերությունն այնքան մեծ է, որ դժվար է պատկերացնելը, թե որ քաղաքականությունը կարող էր պաշտպանել աշխատատեղերը, որոնք բարձր մասնագիտական որակներ չեն պահանջում: Հավանաբար նույնիսկ Թրամփը չի հավատում, որ կոշիկները և վերնաշապիկները պետք է ԱՄՆ-ում արտադրվեն: Արտադրական զարգացած կարողություններով ցանկացած գերտերություն (օրինակ Ճապոնիան կամ Գերմանիան) տասնամյակների ընթացքում զգում են ՀՆԱ-ում արտադրության չափաբաժնի հարաբերական անկում: Նույնիսկ Չինաստանն է սկսել աշխատատեղերի կորուստ ունենալ ի հաշիվ ավտոմատիզացիայի և Վիետնամի ու Բանգլադեշի նման երկրներում ցածր ինքնարժեքով ապրանքների արտադրության կազմակերպման:
Այս ամենի հետ մեկտեղ, գերմանական փորձը ցույց է տալիս, որ ԱՄՆ ընտրած ուղին անխուսափելի էր: Գերմանական բիզնես էլիտաները երբեք չեն փորձել ճեղքել արհմիությունների ուժն ու ազդեցությունը: Արդյունքում Գերմանիայում աշխատուժի գինը 25 տոկոսով բարձր է ԱՄՆ-ից: Դրանով հանդերձ Գերմանիան արտահանման ծավալներով շարունակում է երրորդը մնալ աշխարհում և արտադրական սեկտորում զբաղվածության չափաբաժինն էլ, թեև նվազում է մյուս ոլորտների հետ համեմատած, բայց ԱՄՆ-ից բարձր է: Ի տարբերություն իտալացիների և ֆրանսիացիների, գերմանացիները չեն փորձել աշխատատեղերը պահպանել աշխատանքային նորմերի կամ օրենքների միջոցով, օրինակ Գերհարդ Շրյոդերի ժամանակ 2010թվականին բերեփում իրականացվեց, որն հեշտացրեց ավելորդ աշխատուժին աշխատանքից հեռացնելու գործընթացը: Բայց երկիրը հսկայական ֆինանսական միջոցներ ներդրեց աշխատատեղերի որակավորման բարձրացման գործում, ինչպես նաև ձեռնարկեց աշխատաշուկային միջամտելու ակտիվ քայլեր: Գերմանացիները նաև շեշտը դրեցին փոքր ու միջին բիզնեսի և խոշոր գործատուների միջև ամուր կապեր հաստատելու վրա:
Եթե էլիտաները իսկապես մտահոգ են խորացող անհավասարությամբ և աշխատավոր դասակարգի իրավիճակի վատթարացմամբ, ապա նրանք պետք է վերանայեն ներգաղթի, առևտրի ու ներդրումների մասին գոյություն ունեցող պատկերացումները:
Ի տարբերություն գերմանացի տնտեսագետների, վերջիններս ԱՄՆ-ում շեշտը դրեցին հետինդուստրիալ տնտեսության անցման վրա, որն հիմնաված էր որպես անխուսափելի համարվող ծառայությունների ոլորտի վրա: Ավելին, նրանք կոչ էին անում ողջունել նոր դարաշարջանը և արագ անցնել հետինդուստրիալ տնտեսության կյանքի կոչմանը: Ենթադրվում էր, որ մարդիկ, ովքեր օրինակ զբաղված էին մեքենաների համար ալեհավաքներ արտադրելով, նոր իրողության պայմաներում վերապատրաստում անցնելուց հետո կարողանան նոր տնտեսական մոդելում գտնել աշխատանք, որն արդեն հիմված է լինելու աութսորսինգի և ոչ ամբողջական զբաղվածության վրա: Սակայն, չնայած առանձին մեխանիզմներ ներդրաման, քաղաքական կուսակցությունների և ոչ մեկը աշխատողների վերապատրաստումը նոր իրողություններին համապատասխանելու համար, չդարձրեց հիմնաքարային: Նրանք, նաև ներդրումներ չարեցին սոցիալական նշանակության ծրագրերում: Արդյունքում ինչպես սպիտակամորթ աշխատողներն, այնպես էլ նրանց սևամորթ եղբայրները հայտնվեցին իրենք իրենց հետ միայնակի կարգավիճակում:
21-րդ դարի առաջին տասնամյակում ամեն ինչ կարող էր և այլ կերպ դասավորվել: Այսօր չինացիները արտահանմանն աջակցելու համար արժութային մանիպուլյացիաներ չեն անում: Ավելի շուտ հակառակը, նրանք արժույթը կայուն են պահում կապիտալի արտահոսքից խուսափելու համար: Բայց 1997-98թթ-ի ասիական ճգնաժամից և 2000-2001 թթ-ին դոթքոմյան փուչիկի պայթելուց հետո նրանք իհարկե մանուպուլացնում էին արժույթը: Այդ ժամանակ ԱՄՆ-ն հնարավորություն ուներ սահմանելու ամբարտակի դեր կատարող մաքսատուրքեր չինական ապրանքների հանդեպ՝ որպես պատասխան ռեակցիա: Սա բերելու էր նրան, որ չինացիները դադարելու էին գնել ամերիկյան պարտատոմսեր և այդ ժամանակ սպառողական գները, իսկ դրանց հետ էլ տոկոսադրույքները աճելու էին: Սակայն ԱՄՆ-ում էլիտաները լուրջ չվերաբերեցին դրան՝ մտավախություն ունենալով, որ այդ ճանապարահը երկիրը տանելու է դեպի պրոտեկցիոնիզմ: Արդյունքում արդեն հաջորդ տասնամյակի ընթացքում կորսվեց ավելի քան 2 մլն աշխատատեղ:
Առաջընթացի ուղի՞
Հնարավոր է Թրամփը զգացել է իրական խնդիրը, բայց բարեփոխումեր անելու համար նա առաջարկել է հազվագույտ ոչ համապատասխան գործիքակազմ, որի անհրաժեշտությունը նկատվել է այս ընտրական ցիկլում: Չի կարելի հետ շրջել ազատական առևտրի 50-ամյա պատմությունը՝ միակողմանի մաքսատուրքեր սահմանելով և աութսորսինգ իրականացնող բազմազ ամերիկյան կազմակերպություններին դատարաններում դատի տալով: Այս փուլում ամերիկյան տնտեսությունն այնքան է խորն է համակցված մնացյալ աշխարհի հետ, որ պրոտեկցիոնիզմին տանող համաշխարհային ռիսկերը ամբողջովին իրականանալի են: Օբամայի կողմից բժշկական ապահովագրության ծարագիրը փոխելու Թրամթի հայտարարությունների արդյունքում միլիոնավոր աշխատավորներ կարող են մնալ առանց բժշկական ապահովագրության: Իսկ հարկերը նվազեցնելու առաջարկն էլ հաջորդ տասնամյակի համար ավելացնելու է բյուջեի դեֆիցիտը 10 տրիլիոն դոլարով, և դա այն դեպքում, երբ հնարավոր օգուտները միայն ստանալու են հարուստները: Երկիրն իրապես ուժեղ առաջնորդի կարիք ունի, բայց նա պետք է նախևառաջ լինի ինստիտուցիոնալ բարեփոխիչ, ով կկարողանա կառավարությանը իսկապես դարձնել ընդունակ, այլ ոչ թե պետք է ինքնասիրահարված ամբոխավար, ով պատրաստ է ուղղակի փոխել իրերի ներկա դրությունը: Եթե էլիտաները իսկապես մտահոգ են խորացող անհավասարությամբ և աշխատավոր դասակարգի իրավիճակի վատթարացմամբ, ապա նրանք պետք է վերանայեն ներգաղթի, առևտրի ու ներդրումների մասին գոյություն ունեցող պատկերացումները: Ինտելեկտուալ մարտահրավերը հանգում է նրան, թե արդյոք հանրավոր է երկրի ներսում եկամուտների անհավասարության խնդիրը լուծել՝ հետքայլ կատարելով գլոբալիզացիայից, բայց այնպես որ չխախտվի ոչ ազգային և ոչ էլ համաշխարհային տնտեսությունը:
Հասկանալի է, որ մի քանի փոփոխություններ ավելի իրականանալի են թովում, քան մյուսները: Տեսականորեն ենթադրելի բարեփոխումների շարքում առաջին տեղում ներգաղթի հետ կապված խնդիրներն են: Այս ոլորտում համընդհանուր բարեփոխումն արդեն իսկ մի տասնամյակ է ինչ մշակվում է, բայց այն իրականություն չի դարձել երկու պատճառով: Առաջին՝ այդ գաղափարի ընդդիմախոսները դեմ են հանդես գալիս «ամնիստիային»՝ այսինքն փաստաթղթեր չունեցող ներկա ներգաղթյալներին ԱՄՆ քաղաքացիություն ձեռք բերելու հնարավորություն տալ: Հաջորդ խնդիրը իրավական հարթությունում է, քննադատները նշում են, որ գործո օրենքները չեն աշխատում, իսկ դրանց հետևելու նախկինում տրված խոստումներն էլ չեն պահվում:
Երկրից մոտ 11 մլն մարդու, ովքեր արդեն իսկ ունեն ԱՄՆ-ում ծնված ու քաղաքացիություն ձեռք բերած երեխաներ, արտաքսելու գաղափարը ֆանտաստիկ է թվում, այդ իսկ պատճառով էլ ուզած, թե չուզած ամնիստիան պետք է իրականացվի: Բայց միաժամանակ, միգրացիոն օրենսդրության քննադատները ճիշտ են առ այն, որ ԱՄՆ չի ձգտում այդ օրենքների կիրարկմանը: Միգրացիոն հոսքերի կառավարման համար պետք են ոչ թե կառուցված պատեր, այլ պետք է մշակել ազգային կենսաչափական քարտի մոդելով մի բան, հնարավորինս շատ միջոցներ ներդնել դատական և ոստիկանական համակարգերում: Բայց առաջին հերթին պետք է քաղաքական կամք ցուցաբերել ու պատժել գործատուներին, ովքեր օրենքներ են խախտում: Օրինական ներգաղթի ոլորտում ավելի խիստ կաննոների անցումը և ամնիստիայի իրականացումը տնտեսական ճգնաժամի չի բերելու, քանի որ երբ երկիրը նման մեթոդների կիրառմանն էր ձգտում 1924 թվականին, դա լավ հիմք հանդիսացավ ամերիկյան հավասարության ոսկեդարի համար՝ 1940-և 1950-ականն թթ-ին:
Ավելի դժվար է հասկանալ, թե ինչպես առաջընթացի հասնել առևտրի ու ներդրումների ոլորտում առանց կիրարկելու արդեն գոյություն ունեցող պայմանավորվածությունները, ինչպես օրինակ տրանսխաղաղօվկիանոսյան գործընկերությունը: Դա չափազանց ռիսկային ուղի կլինի: Աշխարհում բազմաթիվ տնտեսական ազգայնականներ կան և եթե ԱՄՆ-ն շեղվի իր ուղուց, հնարավոր է դրան հետևի պատասխան ռեպրեսիոն քայլեր: Ամենայն հավանականությամբ սկզբի համար պետք է մտածել, թե ինչպես բազմաազգ ամերիկյան կորպորացիաներին, որոնք շուրջ 2 տրիլիոն գումար են կուտակել երկրից դուրս, համոզել հետ բերել այդ գումարներն ու ներդնել Ամերիկայում: Ամերիկյան խոշոր ընկերությունների հարկային դրույքաչափը Տնտեսական գործակցության և զարգացման կազմակերպությունում ամենաբարձրն է, հետևաբար այդ դրույքաչափերի կտրուկ նվազեցումը և մի շարք հարկային արտոնությունների չեղարկումը, որոնց շուրջ ընկերությունները ժամանակին բանակցել են, իվիճակի են երկու կուսակցություններն էլ իրականացնել:
ԱՄՆ քաղաքական համակարգն իրականում անկում է ապրում և իրերի դրությունը չի շտկվելու:
Մեկ այլ քայլ կարող է լինել ամերիկյան ենթակառուցվածքների թարմացմանն ուղղված խոշորամասշտաբ ծրագրի իրականացումը: Ըստ գնահատականների, այդ ամենը մինչև 2020 թվականը սահուն իրականացնելու համար պետք է լինելու 3.6 տրիլիոն դոլար: ԱՄՆ-ն կարող է 1 տրիլիոն պարտք վերցնել, քանի դեռ տոկոսադրույքը քիչ է և ներդնել ենթակառուցվածքների թարմացման գործում: Սա կստեղծի հսկայական քանակությամբ աշխատատեղեր և կբարարձանի աշխատանքի արտադրողականությունը երկարաժամկետ կտրվածքով: Քլինթոնն առաջարկել է այս նպատակի համար օգտագործել 275 մլրդ դոլար, բայց դա շատ փոքր գումար է:
Սակայն, միաժամանակ պետք է նշել, որ թվարկված քայլերից որևէ մեկի իրականացումը բախվելու է թերի քաղաքական համակարգի հետ, որտեղ վետոկրատիան թույլ չի տալիս հարկային բարեփոխումներ իրականացնել և ներգրավել ներդրումներ ենթակառուցվածքների ոլորտ: Այդ իսկ պատճառով էլ նման նախաձեռնությունների տանող քաղաքական որոշումներն արգելափակող մեխանիզմները պետք է վերանայել և դա դարձնել ամերիկյան ներքին քաղաքականության կարևոր մասը: Պետք է ձերբազատվել Սենատում հակակշիռների մեխանիզմի նախադեպից, ինչպես նաև բյուջեի և օրենքների մշակմանն գործում ներգրավվել ավելի շատ թվով փորձագետներ, որոնք իրենց մշակումներն արդեն կարող են ներկայացնել Կոնգրեսին՝ որպես հիմնավորումներ:
Ահա, թե ինչու է Թրամփի ու Սանդերսի՝ քաղաքական Օլիմպոսում ի հայտ գալը խոսում է մեծ հնարավորությունների մասին: Չնայած իր տարօրինակություններին, Թրամփը կապը խազել է Հանրապետական օրթոդոքսների հետ, որոնք հարկային տոկսոսադրույքների նվազեցում էին պահանջում ավելի շատ ոչ թե կորպորացիաների աշխատողների, այլ հենց կորպորացիաների համար:
«Ամբոխավարությունը պիտակ է, որը էլիտաները փաթաթում են քաղաքականությանը, այն դուրեկան է սովորական քաղաքացիների համար, բայց տհաճ իսթեբլիշմենտի համար: Իհարկե հիմքեր չկան սպասելու, որ դեմոկրատ ընտրողները միշտ իմաստուն ընտրություն կանեն, հատկապես մեր օրերում, երբ գլոբալիզացիան քաղաքականության մեջ հնարավոր տարբերակները այդչափ խուճուճ է դարձրել: Բայց և էլիտաներն էլ իրենց կողմից չեն ընդունում համապատասխան որոշումներ, իսկ ժողովրդի ձայներին տիրանալու նրանց միտումն էլ հաճախ է ցույց տալիս, որ «թագավորը մերկ է»: Ժողովրդական զանգվածների մոբիլիզացիան ինքն իրենով ոչ լավ է և ոչ էլ վատ: Այն կարող է մեծագույն ձեռքբերումների հասցնել, ինչպես որ Պրոգրեսսիզմի դարաշրջանում և Ռուզվելտի «Նոր կուրսի» ժամանակ էր, բայց և կարող է բերել սարսափելի ֆիասկոների, ինչպես որ 1930-ականներին եղավ Եվրոպայում: ԱՄՆ քաղաքական համակարգն իրականում անկում է ապրում և իրերի դրությունը չի շտկվելու, եթե ժողովրդական ցասումը չտարրալուծվի իմաստուն ղեկավարների և լավ քաղաքականության հետ: Դեռ ուշ չէ: