«World Link»-ի թղթակից Սյուզան Գրինբերգի հարցազրույցը քաղաքական փիլիսոփա, Սթենֆորդի համալսարանի Միջազգային հետազոտությունների ինստիտուտի առաջատար գիտաշխատող Ֆրենսիս Ֆուկույամայի հետ՝ մշակույթի կարևորության և այն մասին, թե ինչու կարևոր լինելով հանդերձ այն գրեթե աննշան ազդեցություն է ունենում տնտեսական բարեկեցության վրա։ Հարցազրույցի առաջին մասն՝ այստեղ։
Ձեր գրքի քննարկումները կարող են իրականացվել երկու ուղղություններով։ Առաջինը վերաբերում է ամերիկյան հասարակության ներքին վտանգներին, որն արևմտյան բիզնեսի համար առաջնորդող լույս է։ Մյուսn այն հասարակությունների ոչ արևմտյան պաշտպանությունն է, որոնք ուրախանում են՝ ասելով. «Մեր գործերն ավելի լավ են, քան ձերը»։
—Այո, այստեղ սակայան պետք է վերապահում անել։ Արդարացի է այն պնդումը, որ ժողովրդավարությունը ժամանակակից հասարակության կառավարման հիանալի, ունիվերսալ համակարգ է, սակայն արդար է նաև այն, որ որոշ չափանիշներով, օրինակ սինգապուրյան հասարակությունը գերազանցում է ամերիկյանին։ Կարծում եմ՝ Սինգապուրի ղեկավար Լի Կուան Յուի մտքերը շատ վտանգավոր են, ով խոշոր պետական կառույցները կապում է սոցիալական աղքատության հետ և հայտարարում. «Ամերիկան իր քաղաքների բոլոր խնդիրների համար պարտական է որպես այդպիսին ժողովրդավարությանը, եթե ուզում եք խուսափել դրանցից, ապա ձեզ մեր նման ավտորիտար համակարգ է հարկավոր»։ Իմ կարծիքով սա անհեթեթություն է։
«Վստահություն…» գրքում հիմնական փաստարկն այն է, որ խոշոր պետական կառույցները կաշխատեն, եթե դրանք լրացվում են բարոյական շրջանակներով և առաջադեմ արժեքներով։ Ալեքսիս դը Թոքվիլը, ով հանրապետության առաջին տարիներին գրել է իր դասական աշխատանքը՝ «Ամերիկայի ժողովրդավարության մասին», շատ լավ հասկանում էր, որ չի կարելի ստեղծել կենսունակ հասարակություն հիմնված միայն շահագրգիռ անձանց փոխազդեցության վրա։ Եթե վերցնենք տնտեսական ոլորտն, ապա իմ գրքում ես ապացուցում եմ, որ շուկան չի կարող աշխատել առանց հայտնի բարոյական կառուցվածքի։ Ժամանակակից հաստատությունները պետք է համահունչ լինեն բարոյական վարքի, փոխադարձ համակրանքի, վստահության ավանդական ձևերի հետ։ Գործարարը, ով հիանում է Սինգապուրով, տեսնում է սոցիալական կարգապահությունը և ավտորիտարիզմը և ենթադրում է, որ դրանք նախապես փոխկապակցված են։ Չնայած ԱՄՆ դժվարություններից շատերը բխում են ժողովրդավարության բնույթից, դա ամենևին էլ անհրաժեշտ չէ։ Վերցրեք ԱՄՆ-ի և Եվրոպայի միջև տարբերություններն իրավունքի մեկնաբանման հարցում, և կտեսնեք մեր խնդիրներից շատերի բացատրությունը։
Յուրաքանչյուր եվրոպական ժողովրդավարություն ներառում է բազմաթիվ անհատական իրավունքներ, բայց նաև սահմանում է հասարակության նկատմամբ պարտականություններ, այսինքն ոչ մի իրավունք չի մեկնաբանվում որպես բացարձակ։ ԱՄՆ «Իրավունքների բիլլը» եզակի է այս իմաստով, որ այն չի սահմանում հասարակության հետ կապված ոչ մի սկզբունքային պարտականություն։ Սա հստակ տեսանելի է սահմանադրական իրավունքի օրինակով՝ զենքի հսկողության կամ պոռնոգրաֆիայի մասերով։ Զենք ունենալու իրավունքը բացարձակ իրավունք է։ Ում սրտին այն մոտ է, հավատում են, որ նույնիսկ ամենահամեստ սահմանափակումը կնշանակի այդ իրավունքի վերջը։ Ինչ վերաբերում է պոռնոգրաֆիային, ապա իմ կարծիքով, դրա նկատմամբ վերահսկողությունն ամբողջովին համադրվում է ժողովրդավարության հետ, չնայած արմատականները համարում են, որ նրանք, ովքեր արգելում են «Х» կատեգորիայի ֆիլմերը, կարգելեն նաև Ջեյմս Ջոյսին։
Ամերիկյան բազմաթիվ խնդիրներ կարող են և պետք է լուծվեն համաձայն մեր պատմության։ 60-ական թվականների քաղաքացիական իրավունքի շարժումը կյանքում շատ անհրաժեշտ փոփոխություններ է առաջացրել, սակայն բոլոր հետագա գործողությունների օրինակներն օգուտ չեն բերել։ ԱՄՆ-ում շարժունակությունը բարելավելու համար միշտ եղել են երկու նմուշներ (upward mobility)։ Առաջինն օգտագործվել է հրեաների և ասիացիների կողմից։ Ներկայացրել է շարժունակությունը տնտեսական համակարգի, ինքնազբաղվածության, կրթության և այլնի միջոցով։ Մյուսը՝ նախ առաջարկվել է իռլանդացիների, ապա գործարկվել է սևամորթների կողմից և ենթադրում էր իշխանության գրավում և օգտագործում առաջ շարժվելու համար։ Իռլանդացիները դա անում էին տեղական քաղաքական մեխանիզմների, իսկ սևամորթները դատարանի միջոցով, որոնք մեզ մոտ ավելի ուժեղ են, քան Եվրոպայում։ Վերջին ճանապարհը եղել է շատ հաջողակ։ Յուրքանչյուր հերթական խումբ պահանջել է առկա նմուշին նման իրավունքներ։
60-ական թվականներին քարոզարշավ է իրականացվել Tammany Halls-ի դեմ։ Փակուղին նրանում է, որ իշխանության տեղական մեխանիզմներն ոչնչացնելուց հետո նրանք, ովքեր օգտագործել են դրանք իրենց կարերիայի բարձրունքին հասնելու համար, միավորվել են դատարանների կամ էլ աղքատության դեմ պայքարի ծրագրերի միջոցով։
Այս առումով հետաքրքիր է իսպանական համայնքը։ Մշակութային առումով նրանք, ում մեզ մոտ անվանում են իսպանացիներ, չեն տարբերվում հարավային իտալացիներից, ովքեր իրենց մասին լսելի դարձրեցին անցյալ դարի կեսերին և ավելի շատ ապավինում էին իրենց ուժերին, քան դատարաններին։ Բոլոր մեքսիկացիներն, ովքեր մեզ մոտ են եկել, կարող էին հետևել այս օրինակին, եթե հաշվի չառնենք, որ իրենց քաղաքական ղեկավարներն ունեն քաղաքացիության վրա հիմնված իրավունքների ռազմավարություն։
Ձեր գիրքն ուղղված է բազմամշակութային ծայրահեղականության դեմ։ Գրում եք, որ Ամերիկան պետք է շարունակի մի շարք առանցքային արժեքներ պարտադրել, եթե դա կօգնի խուսափել կյանքի բոլոր ոլորտները օրենսդրորեն կարգավորելու պրակտիկայից։ Ինչպիսի՞ն է ձեր արձագանքն այս պնդմանը։
—Այստեղ՝ ԱՄՆ-ում, աստիճանաբար հասկանում են, որ բազմամշակութային և էթնիկ բալկանացման ճանապարհին մենք շատ հեռու ենք գնացել և պետք է առնվազն մի պահ կանգ առնենք։ Որպեսզի դա տեղի ունենար, 60-ականների մշակութային հեղափոխությանն անհրաժեշտ էր առնվազն մեկ սերունդ, և առնվազն մեկ սերունդ էլ կպահանջվի հակահեղափոխության համար, որը ծնում է բոլոր հեղափոխությունները։ Այս սերունդը չի ձգտնի ամեն ինչ վերադարձնել 1963 թվականի վիճակին։ Իմ կարծիքով փոփոխություններ են տեղի ունենում, որոնք նույն կերպ կգնան, ինչպես շարժումը, որի հետևանքով մարդիկ մտածում են իրենց ծնողների, կառավարության մասին… Իմ լավատեսության պատճառն այն է, որ ԱՄՆ-ում մեծ թվով էթնիկ խմբեր դեռևս բավականին լավ ենթարկվում են ասիմիլյացիայի։ Ասիացիներն այժմ կազմում են բնակչության 6%-ը։ Իսպանական խմբերը ցանկանում են անգլերեն սովորել և դառնալ ամերիկացիներ ավանդական պատճառներով՝ օտարերկրացիների հետ ամուսնության համար տեղական հարկի դրույքաչափն այնքան բարձր է, որ բոլոր համայնքները կարող են անհետանալ, ինչպես իրականում տեղի է ունեցել գերմանացիների և շվեդների պարագայում։ Անհանգստացնում է աֆրոամերիկյան խումբը, որի դեպքում ձուլման հույսերը չեն արդարացել և գործընթացը նախանձելի տեմպերով ստացել է ճիշտ հակառակ բնույթը։ Մնում է հուսալ, որ դա մյուս խմբերի համար նախազգուշացում կծառայի։
Ձեր գրքում դուք փորձում եք անկողմնակալ լինել, սակայն ինձ մոտ տպավորություն է ստեղծվել, որ քաղաքացիական իրավունքների վրա հարձակվող ամերիկացի ձախերի մտածելակերպին ավելի մեծ նշանակություն եք տալիս, քան ծայրահեղ աջերի նոր սպառնալիքներին։
—Կարծում եմ, որ քաղաքացիական իրավունքների համար արված հեղափոխության քննադատությունը չի սահմանափակվում միայն ձախերի քննադատությամբ։ Եկեք դիտարկենք աջ մշակույթի հետաքրքիր էվոլյուցիան, որը տեղափոխվել է ձախից աջ։ 60-ական թվականներին աջերին դուր էին գալիս իշխանությունները, ՀԴԲ-ն և Պենտագոնը, իսկ ձախերը տարված էին բոլոր հնարավոր դավադրություններով։ Հիմա աջերը գտնվում են հակադաշնային կազմակերպություններում և հանդուրժում են ՀԴԲ-ի և այլնի վերաբերյալ դավադրությունները։ Նույնիսկ արտաքին տեսքը (ականջողներ և «ձիու պոչի» նման սանրվածք) եկել է 60-ականների ձախերից և փոխանցվել է ներկայիս աջերին։ Միշտ գոյություն է ունեցել հակասական ծայրահեղականություն, որն արմատներով հասնում է երկրի հիմնադրման ժամանակները։ Որտեղ նորը՝ այնտեղ էլ դավադրություններ։
Արդյո՞ք «փոքր կառավարության» և ծայրահեղական խմբերի մեծամասնության միջև սահմանը ջնջելու պահպանողական քաղաքական գործիչների փորձը դատապարտված չէ ձախողման։ Ի վերջո, դաշնային կառավարությունը հասարակական բարիքի համար աշխատանքի մի ձև է, որը համարում եք կենսական։
— Ես համաձայն եմ, որ իրենց պետությանը դեմ լինելու գործելաոճի պատճառով մարդիկ դուրս են մնում։ Կան բաներ, որոնք մշտական են, ինչպես սեփականության իրավունքն ու անվտանգությունը։ Այսպիսի ժամանակաշրջաններ նախկինում եղել են։ Դրա վառ օրինակն է՝ «Daiwa» բանկի շուրջ սկանդալը և բանկային գործունեության կարգավորումը դադարեցնելու շուրջ հնչեցվող արմատական առաջարկները։ Պետության և քաղաքացիական հասարակության միջև հստակ սահմանների, սոցիալական բարեկեցության և դրան հասնելու տարբեր եղանակների առումով կան ավելի ծանր փաստարկներ։ Ավելի շատ ուղղափառ հանրապետականներ, ինչպես օրինակ Ներկայացուցիչների պալատի խոսնակ Նյութ Գինգրիչը կամ Վիլյամ Քրիստելը, տեսնում են սա բավականին հստակ։ Նրանք կարծում են, որ պետությունը կարող է ետ սովորացնել մարդկանց աշխատել միասին ընդհանուր նպատակների համար և ցանկանում է սահմանափակել նրա գործառույթները, բայց ոչ յուրաքանչյուր անհատի համար առավելագույն ազատության տեսանկյունից (այստեղ նրանք չեն կիսում ազատ կամքի հայեցակարգը), այլ այնպես, որ այդ անհատը կարողանա քաղաքացիական հասարակությանը հավուր պատշաճ գնահատել։ Սակայն, այստեղ կան որոշակի թերություններ։
Պետության գործառույթները կարելի է սահմանափակել, բայց ո՞վ է երաշխավորելու, որ քաղաքացիական հասարակությունն այդքան հեշտությամբ կանցնի ստվերի տակ։ Սա վկայում է սոցիալական ապահովության բարեփոխումների մասին։ Անկասկած, AFDC ծրագիրը (երեխա ունեցող ընտանիքների աջակցության ծրագիր) աղքատ ընտանիքների համար դարձել է վատ ծառայություն։ Այն մշակվել է «մեծ ճգնաժամի» ժամանակ՝ օգնելու այրիներին հաղթահարելու իրենց համար ամենադժվար շրջանը, սակայն դեռահաս երեխաների, միայնակ մայրերի համար դարձել է գոյության հիմնական աղբյուր և նպաստում է ուրիշի հաշին ապրելուն։ Կոնգրեսը կողմ քվեարկեց այս ծրագրի վերացմանը։ Բայց հազիվ թե սա օգնի վերականգնել ընտանեկան ինստիտուտը մի երկրում, որտեղ արդեն երկու սերունդ է չգիտեն, թե ինչ է «հայրը»։
Դուք ասում եք, որ շուկան համադարման չէ։ Սակայն Անգլիայում այս տեսակետը կիսողները սովորաբար ձախ հեղինակություն ունեն։ Մարգարետ Թետչերը մի անգամ ասել է, որ այնպիսի հասկացություն, ինչպիսին հասարակությունն է, գոյություն չունի։
—Կա տարբերություն արդեն իմ նշած խոսնակ Գինգրիչի և Թետչերի քաղաքական կրկնօրինակի՝ նախկին նախագահ Ռեյգանի միջև, որը երբեք չի պայքարել քաղաքացիական հասարակության համար։ Հետռեյգանյան ժամանակաշրջանի պահպանողականները անձամբ ընդունում են հասարակական շերտի առկայությունը (ընտանիքի և պետության միջև)։ Գինգրիչից բացի, Վիլյամ Բենեթը նույնպես համաձայն չէ այն մտքի հետ, որ քաղաքացիական պարտքի զգացումն անհրաժեշտ է հասարակության գործունեության համար։
Վստահության հարցի շուրջ բանավեճերը տեղափոխվել են կառավարման տեսության դաշտ նախքան ձեր գրքի հայտնվելը։ Ձեր կարծիքով, ինչի՞ հետ է դա կապված։
—Դա զվարճալի է, քանի որ կառավարման տեսաբաններն ավելի շատ են համակրել իմ գիրքը, քան տնտեսագետները։ Կոլեգիալության միջոցով ցածր վստահությամբ կազմակերպություններից մինչև բարձր վստահություն ունեցողները, հիերարխիկ կազմակերպություններից մինչև հորիզոնականները առկա է շատ լայն շարժում։ Նման գործընթացը հանգեցնում է իշխանության փոխանցմանը ստորին շարքերին, և այդ ժամանակ անհրաժեշտ է վստահել մարդկանց՝ պատասխանատվություն ստանձնելու և իրենց որոշումները կիրառելու համար։ Այս ճանապարհը ժամանակի ընթացքում փորձարկված է, երբ խոսքը վերաբերում է անորոշությանը և տեղեկատվության պակասին, որը սովորաբար գոյություն ունի ցածր մակարդակում և, որն անհետանում է, երբ պետք է վերևից ներքև երկկողմանի շարժում անի հիերարխիայում։
Այստեղ, սակայն, ամեն ինչ այնքան էլ հարթ չէ։ Ոչինչ չի ստացվի, եթե ստորին մակարդակում մարդիկ չեն կարողանում մեծ պատասխանատվություն ստանձնել։ Գերմանիայում կա այլ խնդիր՝ ինչպես երաշխավորել զբաղվածության ապահովությունը։ Այս խնդիրը կա նաև ԱՄՆ-ում։ Ճապոնիայում և Գերմանիայում գոյություն ունեն երկարաժամկետ աշխատանքի ընդունման համակարգեր, սակայն այս անվանումը բավականին պայմանական է։ Ընկերության ղեկավարներն իմանալով, որ մարդկանց չեն կարող աշխատանքից ազատել, պատասխանատվություն են վերցնում նրանց վերապատրաստման համար։
«Պատմության ավարտ» հասկացությունը լայնորեն կիրառվում է, սակայն լայնորեն էլ քննադատվում է։ Ի՞նչ եք մտածում այդ մասին։
—Ցավում եմ, որ դրանից դուրս եկավ նման համաշխարհային թյուրիմացություն։ Իմ հոդվածի մասին նման աղմուկից հետո ես որոշեցի այդ թեմայի շուրջ մի ամբողջական գիրք գրել, որպեսզի բացատրեի իմ հայեցակարգը, որն, ի դեպ, հեգելականների համար շատ ներդաշնակ է։ Սակայն, իմ գաղափարից ոչինչ դուրս չեկավ։ Ընթերցողներն այդպես էլ չկարողացան ուշքի գալ առաջին տպավորությունից։ Հետաքրքիր է, որ մարքսիստներն առավել բարեհաճորեն վերաբերվեցին իմ աշխատանքին, մասնավորապես՝ բրիտանացիները։ «New Left Review»-ում տպագրվել են մի շարք քննադատական էսսեներ, որտեղ գիրքը դրական է գնահատվել։ Նրանց հեղինակները չեն պատրաստվում դեն նետել «պատմություն» բառը։
Ձեր գրքի հիմնական վատաբանողները մարդիկ են, ովքեր ծանոթ են Արևելյան Եվրոպայի երկրների շատ դրամատիկ պատմությանը։ Սառը պատերազմի ավարտը լուծել է որոշ խնդիրներ, բայց ստեղծել է այլ, առավել բարդերը։ Դուք ուշադրություն դարձնու՞մ եք դրան։
—Արևելյան Եվրոպայում տեղի ունեցածից ոչինչ չի հակասում պատմության ավարտի հիմնական գաղափարին։ Այնտեղի բոլոր իրադարձությունները կհերքեին իմ վարկածը միայն մեկ դեպքում՝ եթե արդյունքում իսկապես ստեղծվեր նոր համակարգ, որը նախկինում երբեք գոյություն չի ունեցել։ Փոխարենը տեսնում եմ խռովված հասարակություններ հին և նոր հաստատությունների դժվարին ժամանակաշրջանում։ Սակայն այս անհանգիստ անցումային շրջանը պատմության սկիզբը չէ։