Քարոզչությունից մինչև կեղծիքներ «ֆեյք լուրերը» կամ «ֆեյքը» դարձել են հավաքական տերմին՝ նկարագրելու քաղաքական կամ կոմերցիոն նպատակներով մշակվող կեղծ կամ մոլորության մեջ գցող տեղեկատվությունը։
Նորություն չէ, որ որոշ երկրների կառավարություններ քարոզչություն են իրականացնում՝ նպատակ ունենալով ազդել իրենց ընդդիմադիր գործընկերների հեղինակության վրա։ «BBC»-ի մոնիթորինգի բաժինը դեռևս նախորդ դարի 30-ական թվականներից մշտադիտարկման տակ է պահում ԶԼՄ-ների կողմից փաստերի խեղաթյուրումը։ Ավելացել են միայն կեղծիքների՝ ամբողջ աշխարհով արագ տարածման հնարավորությունները։ «Կեղծ նորություն» տերմինն ինքնին վիճելի է, քանի որ այն գործածվում է որոշ քաղաքական գործիչների կողմից պաշտոնական և պատասխանատու ԶԼՄ-ներին քննադատելու նպատակով ևս։ Դրանք փաստացի ճիշտ տեղեկություններ են, որոնք պարզապես այդ քաղաքական գործիչների կողմից հերքվում են։
Այս ոլորտում աշխատող հետազոտողները առաջարկում են ժամանակակից թվային աշխարհում ապատեղեկատվության խնդիրը նկարագրելու համար օգտագործել «տեղեկատվական արտահոսք, շփոթություն, ձախողում» տերմինները։ Այն վերաբերվում է ոչ միայն քաղաքական, այլ նաև մի շարք այլ խնդիրների․ բժշկական թեմաներով կասկածելի հոդվածներ, հայտնի մարդկանց մահվան մասին լուրեր, ինչպես նաև քրեական գործունեության մասին կեղծ մեղադրանքներ, որոնք կարող են ուժեղացնել միջէթնիկական բախումները և հնարավոր է նույնիսկ հանգեցնեն տարբեր համայնքների միջև բռնկումների։ Անկախ նրանից, թե ինչպես ենք որոշել անվանել այս խնդիրը այն ինքնին դառնում է ավելի ու ավելի լուրջ։
Իրականության սահմաններից դուրս կեղծ պատմությունները շատ հաճախ ազդում են մեր զգացմունքների վրա և տարածվում են ավելի արագ, քան իրական նորությունները։ Մասաչուսեթսի տեխնոլոգիապան ինստիտուտի հետազոտությունները ցույց են տվել, որ կեղծ ինֆորմացիան Twitter-ում ավելի արագ է տարածվում, և ավելի հեռուն է գնում, քան իրական ինֆորմացիան։ Հետազոտողները նաև հայտնաբերել են, որ ոչ միայն ավտոմատացված բոտերը, այլ նաև հենց իրենք՝ օգտատերերը, կիսվում են ոչ ճիշտ հոդվածներով և տարածում կեղծ տեղեկություններ։
Արհեստական ինտելեկտը միևնույն ժամանակ խաղում է իր դերը և այդ ոլորտում առաջընթացի շնորհիվ կարելի է ստեղծել ամբողջովին սինթեզավորված տեսագրություններ և ձայնագրություններ, ինչը նշանակում է, որ կարելի է կեղծ տեսանյութեր հրապարակել հասարակական գործիչների կամ հայտնի մարդկանց հետ, որտեղ նրանք ասում են կամ անում են ինչ-որ բան, ինչն իրականում երբեք չէին անի։ Նման տեսանյութերը կոչվում են «խորը կեղծիքներ» և ԶԼՄ-ներում ապատեղեկատվության տարածման և փաստերի խեղաթյուրման գործում այդ տեխնոլոգիայի ներուժը, չի կարելի թերագնահատել։ Սա ոչ միայն կեղծ նորություններ կամ պատմություններ ստեղծելու գործիք է, այլ նաև այս տեխնոլոգիան կարող է խաթարել լեգիտիմ, ճշմարիտ բովանդակություն ունեցող տեղեկատվությունը:
«BBC»-ի լսարանը միշտ հենվել է կորպորացիայի վրա՝ այդ կերպ ակնկալելով ճշգրիտ տեղեկություն։ Այն իրավիճակում, երբ մեդիա հարթակը ողողվում է կեղծիքներով, լսարանի վստահությունն ու աջակցությունը «BBC»-ի համար դառնում էր ավելի կարևոր և միևնույն ժամանակ ավելի բարդ խնդիր։ Ինչ պետք է անեն լրագրողները ստեղծված իրավիճակում․ առանձնահատուկ ուշադրություն պետք է դարձնել աշխատանքի 4 կողմերին, մասնավորապես. տեղեկության ստուգում, կեղծ տեղեկությունների զտում, թափանցիկություն, տեղեկատվական գրագիտության բարձրացում։
Տեղեկատվության ստուգում
Պաշտոնական կամ բարձր հեղինակություն ունեցող ԶԼՄ-ների վստահությունը պահպանելու համար, լրագրողներին անհրաժեշտ է կանխարգելիչ միջոցեր ձեռնարկել, որպեսզի վերջիններս չդառնան կեղծիքի և ապատեղեկատվության զոհ։ Անհրաժեշտ է ստուգել առցանց ստացված գրեթե ցանկացած բովանդակություն, եթե նրանք պատրաստվում են դա օգտագործել կամ հղում կատարել իրենց նյութերում:
«BBC»-ի բովանդակության ապահովման բաժինն (GC) օգտագործում է մի քանի մեթոդներ, որպեսզի հայտնաբերի կեղծ տեղեկությունները կամ հաստատի լուսանկարների կեղծ լինելը։ Առաջին հերթին անհրաժեշտ է գտնել տեղեկատվության աղբյուրը, տեսանյութը կամ լուսանկարը և կապ հաստատել հեղինակի կամ մարդու հետ, ով դրանք ներբեռնել է համացանց։ Աղբյուրը ստուգելուց բացի, գոյություն ունեն բովանդակության իսկությունը ստուգելու մի քանի մեթոդներ ևս։ Տեսահոլովակի կամ պատկերի մետատվյալները հաճախ տեղեկություններ են տալիս այն մասին, թե որտեղ է այն ստեղծվել, բայց զգոն եղեք, քանի որ դրանք ևս կարող են կեղծված լինել։ Պատկերի խաչաձև ստուգումը կատարվում է օրինակ, արևի լույսի անկման անկյունի համեմատությամբ կամ նկարահանման օրը դեպքի վայրում եղանակը կարող է օգնել կադրի իսկությունը վավերացնելու համար։
Այնպես որ, լայնամասշտաբ ապատեղեկատվության դեմ պայքարելու համար անհրաժեշտ է այլ լրագրողների և կամավորների հետ համագործակցություն՝ բովանդակության ստուգման համար, ինչպես նաև անհրաժեշտ է կիսվել աշխատանքի արդյունքներով։ Բաց աղբյուրների միջոցով լրագրողական հանրույթի մակարդակով համագործակցության օրինակ է «African eye» հետազոտությունը՝ Կամերունի գյուղացիների սպանությունների մասին, որոնցում կասկածվում էին զինվորականները: Օրինակ՝ սպանության վայրը բացահայտվել է համացանցում տեղադրված տեսանյութի ուսումնասիրության միջոցով։ Տեսանյութում տեղ գտած լեռնաշղթայի գտնվելու վայրը բացահայտվել է Google Earth քարտեզի օգնությամք և արդյունքում հաստատվել է, որ իրադարձությունները տեղի են ունեցել Հյուսիսային Կամերունում։ Հետագա քայլերը ձեռնարկվել են զենքի, թիմերին և առանձին անհատներին տեսանյութում հայտնաբերման համար, իսկ արբանյակային պատերներն էլ օգտագործվել են՝ տեսանյութի նկարահանման ճշգրիտ ժամանակահատվածը ֆիքսելու համար։ Այս ամենի արդյունքում հնարավոր դարձավ լուրջ քննադատության ենթարկել Կամերունի կառավարությանը, քանի որ վերջինս պնդում էր, թե սպանությունների մասին տեսանյութը պարունակել է «կեղծ լուրեր»։
Բացահայտում
Կարծիք կա, որ «BBC»- ն չպետք է զբաղվի պատմությամբ, եթե դա կեղծ է: Միևնույն ժամանակ, եթե հայտարարությունները, որոնք արված են կեղծ պատմությունների հիման վրա, տարածվում են վիրուսի նման կամ, եթե փաստերի աղավաղումը խաթարում է քաղաքական բանավեճի մակարդակը, առաջին պլան է գալիս կեղծ տեղեկատվության տարածման դեմ պայքարելու անհրաժեշտության մասին հարցը։ Նման դեպքերում անհրաժեշտ է խմագրական կազմի կողմից անցկացնել քննարկում՝ որոշելու՝ արդյոք իմաստ ունի զբաղվել կոնկրետ պատմության մերկացմամբ, արդյոք դա հետաքրքիր է լսարանի համար, ինչպես նաև կա՞ն համոզիչ ապացույցներ առ այն, որ դրանում ապատեղեկատվության տարրեր կան։
Իրականության հետ համապատասխանության ստուգում
«BBC»-ի իրականության ստուգման խմբում աշխատող լրագրողներն ուսումնասիրում են կասկածելի հայտարարությունները և ստուգում են փաստերը՝ պատասխանելով լսարանի հարցերին։ Թիմը հաճախ է ստուգում քաղաքական գործիչների հայտարարությունները՝ հատկապես նախընտրական շրջանում։ Նրանց ուսումնասիրությունները մեծ հաշվով կենտրոնացած են վիճակագրական չարաշահումների կամ «փորձագիտական կարծիքների ու խորհուրդների» վրա։
«BBC» Ռադիո 4 համաշխարհային ծառայության More or Less (Քիչ թե Շատ) ծրագիրը մշակել է հիանալի ուղեցույց կեղծ վիճակագրության բացահայտման համար։ Նրանց գլխավոր խորհուրդներն են․
- Հաշվի առեք ձեր ցանկությունները
- Ուսումնասիրեք նախապատմությունը
- Կոնկրետ հասկացեք, որն է հայտարարության էությունը
- Դիտարկեք այն համատեքստի մեջ,
- Ցուցաբերեք հետաքրքրասիրություն
Կան այլ ստուգող խմբեր ևս։ Դրանց թվին են պատկանում “Full Fact in the UK”-ը , “Africa Check”-ը։ Ֆեյքերի խնդիրը լուծելու համար կենսական կարևոր է որպեսզի փաստերի ստուգման արդյուքների փոխանակում տեղի ունենա լրագրողների միջև ինչպես, օրինակ պատկերի ստուգման դեպքում է արվում։
Թափանցիկություն
Հիմա մենք պետք է ակտիվ աշխատենք մեր լսարանի վստահության վրա՝ էմոցիոնալ և կողմնակալ շուկայում, որտեղ մրցակիցները մեր հեղինակությունն են թուլացնում և կեղծ պատմություններ են տարածում «BBC»-ի բրենդի ներքո։
Բացի դրանից, ոչ ոք ապահովագրված չէ սխալներից և շտապելուց հնարավոր է կատարել վաղ ենթադրություններ կամ ներկայացնել թիվ, որը համապատասխան ձևով չի ստուգվել։ Այստեղ թափանցիկությունը ամենակարևորն է. անհրաժեշտության դեպքում տեղեկացրեք խմբագրին և փոխեք տեքստը, որպեսի ներկայացնեք նոր տեղեկություն/տեղեկատվություն։
Սխալների ուղղումն ու հրապարակային ներողություն հայցելը անհաջողության դեպքում կօգնի փրկել «BBC»-ի հեղինակությունը։ Մեր աղբյուրների թափանցիկությունն ու ապացույցները, որոնք մենք օգտագործում ենք կոնտենտի ձևավորման ժամանակ, ևս կարևոր են և օգնում են լսարանին ավելի լավ հասկանալ, թե որտեղից է վերցվում տրամադրվող տեղեկատվությունը և կողմնորոշվել ու գնահատել որակյալ լրագրությունը։
Հրապարակման բնօրինակը BBC-ի էլեկտրոնային տարբերակում։