Ինչու ենք դադարել հավատալ էլիտաներին

Հարյուրավոր տարիների ընթացքում, ժամանակակից հասարակությունները կախված են եղել մի բանից, որն այնքան ակնհայտ և պարզ է, որ մենք նույնիսկ դադարել ենք նկատել այն։ Դա վստահությունն է։ Այն փաստը, որ միլիոնավոր մարդիկ ի վիճակի են ունենալ միևնույն պատկերացումն ինչ-որ բանի մասին, շոշափելի նվաճում է,  բայց այն միևնույն ժամանակ ավելի փխրուն է, քան ընդունված է համարել։

Հաճախ, երբ հանրային ինստիտուտները, ներառյալ մեդիան, պետական կառույցները և մասնագետները համատարած վստահության են արժանանում, հազվադեպ ենք հարցնում, թե ինչպես է նրանց հաջողվել հասնել այդպիսի արդյունքների։ Մինչ հիմա հաջողություններ գրանցած լիբերալ դեմոկրատիայի սրտում գոյություն ունի նշանակալի հավաքական հավատք առ այն, որ երբ պետական գործիչները, լրագրողները, վերլուծաբանները և քաղաքական գործիչները տարածում են որևէ տեղեկատվություն, ապա դա արվում է ազնվորեն։

Այն միտքը, որ հանրային գործիչները և մասնագետներն արժանի են վստահության եղել է ներկայուցչական ժողովրդավարության անբաժան մասը։ Չէ՞ որ լիբերալ դեմոկրատիայի առանցքային գաղափարն այն է, որ փոքր քանակությամբ մարդիկ՝ քաղաքական գործիչները ներկայացնում են միլիոնավոր մարդկանց։ Այս համակարգի աշխատանքը ապահովելու համար նվազագույն վստահությունն անհրաժեշտ է, որ այդ փոքր խումբը գործի մեծամասնության անունից, թեկուզ ժամանակ առ ժամանակ։ Ինչպես նախորդող տասնամյակն է ցույց տվել, ոչինչ այնքան արագորեն չի տրամադրում մարդկանց լիբերալիզմի դեմ, ինչքան կոռուպցիան. հիմնավոր կամ անհիմն կասկածը, որ քաղաքական գործիչները չարաշահում են իրենց տրված իշխանությունը՝ սեփական շահերի համար։

Սա միայն քաղաքականությանը չի վերաբերվում։ Փաստացի այն, ինչը ճիշտ ենք համարում աշխարհի մասին, հիմնականում վերցված է թերթերից, վերլուծաբաններից, պաշտոնյաներից և հեռարձակողներից։ Մինչ մեզանից յուրաքանչյուրը հաճախ սեփական աչքերով է իրադարձությունների մասին տեղեկանում կան բազմաթիվ բացահայտ ճշմարտություններ, որ մենք ընդունում ենք առանց դրանք տեսնելու։ Որպեսզի հավատանք, որ տնտեսությունն աճել է 1 տոկոսով կամ տեղեկանանք առողջապահության վերջին ձեռքբերումների մասին, հակված ենք վստահել շատ մարդկանց՝ առանց կասկածելու գիտնականների կամ լրագրողների բարոյական արժեքների վրա։

Հաճախ այն երևույթը, որը մենք կոչում ենք «ճշմարտություն», կապված է վստահոթյան հետ։ Օրինակ՝ ինչպես ենք մենք տեղեկանում կլիմայական փոփոխությունների մասին. գիտնականները մինչև փաստաթուղթ կազմելը հավաքում և վերլուծում են տվյալներ, որոնք ենթադրում են, որ դրանք ճշգրիտ են։ Համալսարանական մամուլի  բաժինների կողմից կազմված արդյունքերը փոխանցվում են լրագրողներին և այդպիսով հրապարակում այն։ Մենք ակնկալում ենք, որ արդյունքերը փոխանցվում են ազնվորեն և առանց հեռարձակողների ու թերթերի կողմից աղավաղման։ Քաղաքացիական ծառայողներն էլ որպես պատասխան կազմում են նախարարարական ելույթներ, ներառյալ մանրամասները, որոնք կառավարությունը հասցրել է դիտարկել։ Ժամանակաից լիբերալ հասարակությունը վստահության հարաբերությունների բարդ ցանց է՝ կազմված զեկույցներից, արձանագրություններից, հաշվետվություններից, խոստովանություններից։ Այսպիսի համակարգերը միշտ բախվել են քաղաքական ռիսկերին և սպառնալիքներին։

Ժամանակակից փորձագիտությունը սկիզբ է առնում 17-րդ դարի երկրորդ կեսից, երբ գիտնականները և առևտրականները առաջին անգամ ստեղծեցին փաստերը ֆիքսելու և տարածելու մեխանիզմներ։ Դրանք այնուհետև սկսեցին օգտագործվել կառավարությունների կողմից՝ հարկերի հավաքագրման և տարրական ֆինանսական գործողությունների նպատակով։  Բայց ի սկզբանե, անհրաժեշտ էր սահմանել վարքի հստակ կանոններ, որպեսզի պաշտոնյաները և մասնագետները չփորձեն սեփական շահին ծառայեցնել դրանք  և սահմանափակված լինեն այդ բարոյական նորմերով։

Անկախ նրանից, թե ինչքան ազնիվ կարող են լինել կողմերը միմյանց հետ շփվելիս, տղամարդկային այդ ցանցերի և ակումբների մշակութային նույնասեռությունը և սոցիալական մտերմությունը միշտ կասկածի տեղիք է տվել։ 17-րդ դարի կեսերին կրթական հաստատություներում հիմնականում սովորում էին սպիտակամորթ տղամարդիկ, ովքեր ապրում էին մեծ կամ համալսարանական քաղաքներում։ Դա, իհարկե, կասկածի չի ենթարկում նրանց կրթությունը, բայց հետաքրքիր է, որ այդ հոմոգենությունը դառնում է քաղաքական ինքնություն՝ ընդհանուր քաղաքական նպատակներով։ Սա այն է, ինչը ենթադրում է «էլիտա» հասկացութունը. իշխանության առանձնացված տիրույթները՝ մեդիա, բիզնես, քաղաքականություն, իրավունք, գիտություն գործում են իրար հետ համաձայնեցված։

Հետագա վտանգը գալիս է անհատներից, ովքեր օգտագործում են իրենց իշխանությունը սեփական շահի համար։ Վստահության վրա հինված համակարգերը սովորաբար դրանք շահագործողների կողմից չարաշահվելու հնարավորություններ են ստեղծում։ Ժամանակակից բյուրոկրատիայի առանցքային հատակնիշներից է այն, որ ինչ-որ բան վավերացնելու համար միշտ օգտագործվում են փաստաթղթեր, սակայն ամեն դեպքում  միշտ կլինեն մանիպուլացնելու, թաքցնելու կամ կեղծելու համար հնարավորություններ։ Այս ամենից հնարավոր չէ ամբողջությամբ խուսափել։ Սա վերաբերվում է բազմաթիվ ոլորտներին.  առանց հավատի չենք կարող վստահել այն թերթի ազնվությանը, որն օրինակ փոխանցում է ոստիկանի և վկայի խոսակցությունը։

Արևմտյան աշխարհում  վստահության նվազման միտումը նկատելի է արդեն երկար տարիներ, անգամ տասնամյակներ և այդ մասին են վկայում մեծ թվով հարցումները։ Վստահությունն ու դրա բացակայությունը 1990-ականերին և  2000-ական թթ․ սկզբներին դարձել էին քաղաքական գործիչների և գործարարների մտահոգության առիթը։ Նրանք վախենում էին, որ վստահության անկումը կհանգեցնի հանցավորության առավել բարձր տեմպերի և ավելի քիչ համախմբված հանրության, իսկ այդ հետևանքների պտուղներն էլ պետք է քաղվեին պետության կողմից։

Ոչ ոք չէր կանխատեսել, որ երբ վստահությունը սահմանված մակարդակից ավելի է նվազում, շատ մարդիկ կարող են քաղաքականության և հանրային կյանքի ողջ բեմականացումը դիտարկել որպես կեղծիք։ Սա տեղի է ունենում ոչ այն պատճառով, որ վստահությունն առհասարակ անկում է ապրում, այլ այն պատճառով, որ առանցքային հանրային դերակատարները, հատկապես քաղաքական գործիչներն ու լրագրողները, դիտարկվում են որպես անվստահելի։ Նրանք այն դերակատարներն են, որոնց վստահվել է է ներկայացնել հասարակությանը՝ կամ որպես ընտրված ներկայացուցիչներ կամ որպես պրոֆեսիոնալ լրագրողներ, և որոնք կորցրել են իրենց հանդեպ վստահությունը։

Ժամանակակից լիբերալ դեմոկրատիայի ճգնաժամը հասկանալու համար (անկախ նրանից մենք նույնականացնում ենք այն «պոպուլիզմ» թե «հետճշմարտություն/«post-truth» եզրույթների հետ թե ոչ), բավարար չէ պարզապես բողոքել հանրության աճող ցինիզմից։ Մենք պետք է նաև հաշվի առնենք այն պատճառները, թե ինչու է վստահությունը կորսվել։ Այս փաստը մասամբ խաթարվել է շուկայական մոտեցումների և տեխնոլոգիաների համադրության պատճառով, բայց մենք պետք է լրջորեն հաշվի առնենք ներկայիս իսթեբլիշմենտի դեմ պոպուլիստների ներկայացրած մեղադրանքների հիմքում ընկած ճշմարտությունը։ Շատ հաճախ, ապստամբ քաղաքական կուսակցությունների և դեմագոգների ակտիվացումն առաջին հերթին դիտարկվում է որպես լիբերալիզմի խնդիրների աղբյուր, քան որպես ախտանիշ։ Բայց կենտրոնանալով վստահության վրա և լիբերալ ինստիտուտների կողմից այն պահպանելու գործընթացը ձախողելու վրա՝ մենք կարող ենք առավել հստակ պատկերացում կազմել, թե ինչու է այդ ամենն այսօր տեղի ունենում։

Խնդիրն այսօր այն է, որ հանրային կյանքի մի շարք կարևոր ոլորտներում պոպուլիստների հիմնական կանխազգացումները բազմիցս հաստատվել են։ Սրան նպաստող հիմնական գործոններից է թվային տեխնոլոգիաների տարածումը, հանրային հայտարարություններին հակադրվելու և անգամ ամբողջական հանրային ինստիտուտները ոչնչացնելու թաքուն ներուժ պարունակող հսկայական տվյալների բազայի ստեղծումը։ Մինչդեռ անհնար է վերջնականապես ապացուցել, որ քաղաքական գործիչը բարոյապես անմեղ է կամ որ լրատվական ռեպորտաժը աղավաղված չէ, ավելի հեշտ է ցույց տալ հակառակը։ Սկանդալները, տեղեկատվական արտահոսքերը, սուլոցները և խարդախությունների բացահայտումները նպաստում են մեր վատագույն կասկածները հաստատելուն։ Վստահությունը հենվում է հավատի վրա, մինչդեռ անվստահության ձևավորման վրա ազդում է ապացույցների աճող քանակը։ Բրիտանիայում, այդ քանակն ընդլայնվում էր ավելի արագ, քան մեզանից շատերը կարող էին անգամ պատկերացնել։

Բախվելով պոպուլիստական կուսակցությունների և լիդերների թվի աճին՝ որոշ մեկնաբաններ լիբերալիզմի ներկայիս ճգնաժամը նկարագրել են մեծապես տնտեսական եզրույթներով` որպես անհավասարության և գլոբալիզացիայի պատճառով «հետևում մնացածների» ապստամբություն։ Մեկ այլ մարդկանց խումբ այն սահմանում է որպես տեսնում է որպես ինքնության և ներգաղթի հետ կապված մշակութային անհանգստություն։ Երկուսի մեջ էլ ճշմարտություն կա, բայց անշուշտ, դրանցից ոչ մեկն էլ չի արտահայտում վստահության ճգնաժամի այն բուն իմաստը, որը պոպուլիստներն այդքան շատ շահագործում են։ Հիմնական պատճառը, որ լիբերալիզմն այժմ վտանգի մեջ է, այն է, որ քաղաքական գործիչները, լրագրողները և բարձրաստիճան պաշտոնյաներն այլևս ընդունելի չեն։

Brexit-ի, Թրամփի հաջողության և այլնի մասին բազում բացատրություններ կան, բայց ոչ պատշաճ ուշադրության է արժանացվում պոպուլիստների փաստացի մեկնաբանություններին: Աջերից Նիգել Ֆարաջը մեղադրեց քաղծառայողներին Brexit-ը սաբոտաժի ենթարկելու մեջ՝ իրենց սեփական շահերից ելնելով: Ձախերից Ժերեմի Կորբինը բազմակիորեն շեշտում է բրիտանական լճացող տնտեսության գործոնը: Կոռուպցիան և մասնավոր լոբբինգի արմատախիլ անելը Թրամպի, Բոլսոնարոյի և Օրբանի նման քաղաքական ֆիգուրների ճառերի կենտրոնական դրույթներն են:

Վերջին շրջանի քաղաքական ամենամեծ հանելուկներից է էլիտաների հանդեպ նվազող վստահությունը, որն ի դեպ շահարկվում է ավելի շատ կասկածելի և ավելի շատ հարուստ ակտորների կողմից, քան որևէ տեխնոկրատի կամ քաղաքական գործչի: Փոքր ինչ տարօրինակ էր, որ նմանատիպ գործիչները խոսում են կոռուպցիայի արմատախիլ անելու մասին, բայց այս ֆիգուրների իշխանությունը ոչինչ է նրանց ստեղծած բարոյական կերպարի դիմաց:

Լիբերալներն, այդ թվում նաև նրանք, ովքեր տեղ ունեն էլիտայում, կարող են իրենք իրենց հանգստացնել այն համոզմամբ, որ այդ քարոզները վատ հիմնավորված կամ չափազանցված էին կամ էլ որ պոպուլիստերին չի հաջողվում տվյալ խնդիրների լուծումն առաջարկել: Այդուհանդերձ, Թրամփն այդպես էլ չչորացրեց վաշինգտոնյան լոբբիստների ճահիճը: Այս ամենը, սակայն, չի արտացոլում  ամենակարևոր փաստը, որն ընկած է լիբերալիզմի հիմքում, այն է՝ իշխանությունն օգտագործվում է հասարակական շահերի իրականացման համար և փաստերը, որոնք հրապարակվում են ԶԼՄ-ով իրականության իրական արտացոլումներ են:

Պոպուլիստները թիրախավորում են ուժերի տարբեր կենտրոններ, այդ թվում նաև իշխող քաղաքական կուսակցությունները, խոշոր բիզնեսը և պետական կառույցները, դատարանները: Հնչեղ լոզունգները, օրինակ՝ «մարդկության թշնամիներ» ասվածը, վերագրվում է այն հեռարձակողներին (CNN, New York Times), որոնց Թրամփը չի ընդունում: Նույն որակումները կիրառվում էր նաև Daily Mail-ի կողմից՝ որոշ դատավորների գործունեության հետ կապված: Բայց եթե ավելի խորը դիտարկենք, իրականում երկրորդական խնդիր է, որ դատական համակարգի, մեդիայի կամ քաղաքացիական ծառայության նկատմամբ հարձակումներ են լինում։ Ավելի կարևոր իրողություն կա. հանրային կյանքն առհասարակ դարձել է անազնիվ։

Ինչպե՞ս է այն աշխատում: Անազնվության ասպեկտներից մեկն այն է, որ լինի դատավոր, լրագրող կամ փորձագետ, տվյալ մարդը կարող է գործել չեզոք կամ օբյեկտիվ ձևով: Այն մարդիկ, որոնց աշխատանքը պահանջում է հանրային պարտավորության և սեփական զգացմունքների միջև տարանջատում, կարող են հարձակման ենթարկվել, եթե հրապարակվի նրանց անձնական մոտեցումները աշխատանքային հարցերի վերաբերյալ: Մեկ այլ ասպեկտ է այն, որ աստիճանաբար մշուշոտ են դառնում տարբեր տեսակի և փորձագիտական մակարդակի մասնագետների և իշխանավորների միջև տարբերությունները, քանի որ քաղաքական գործիչները, լրագրողները, դատավորները և պաշտոնյաները բոլորով աշխատում են միասին:

Շատ հեշտ է թշնամական մասնագիտություն ունեցողներին պնդել, թե իրենք ընդհանուր շատ քիչ բան ունեն և որոնք հաճախ հակասում են իրար: Այս մասնագիտական և իշխանական ուժերի բևեռները շատ հաճախ իրար հանդեպ վերահսկողական և հակակշռման ֆունկցիաներ են կատարում: 20-րդ դարի լիբերալիզմի պաշտպանները, ինչպիսին ամերիկյացի քաղաքագետ Ռոբերտ Դալն էր, ով գտնում էր, որ կապ չունի, թե ինչքան իշխանություն է կենտրոնացած անհատ իշխանավորների ձեռքում, կարևոր է այն, որ ոչ մի քաղաքական միավորում ի վիճակի չլինի մոնոպոլիզացնել իշխանությունը: Հայտնի «իշխանությունների բաժանման» լիբերալ իդեալը, որը մեծ ազդեցություն է ունեցել ԱՄՆ սահմանադրության ձևավորման վրա, կարող է դիմադրել այնքան, ինչքան հասարակության տարբեր ոլորտներ վերահսկում են մեկը մյուսին։

Մի բան, որն ընդհանուր է տարբեր մասնագետների և իշխանավորների մոտ՝ խոսքերի և սիմվոլների միջոցով առևտուր անելն է։ Հավաքելով իրար հետ լրագրողներին, փորձագետներին և քաղաքական գործիչներին մեկ ընհդանուր «լիբերալ էլիտայի» հովվանոցի ներքո՝  նրանց կարելի է ընդհանուր առմամբ «մեղադրել» ժարգոնի, քաղաքական կոռեկտության և ծայրահեղ դեպքում ստի մեջ։ Հանրային ծառայողների կարգավիճակը խարխլվում է, երբ նրանց ազնվությունը կասկածի է ենթարկվում։ Դա անելու եղանակներից մեկը նրանց անձնական կարծիքը հանրայնացնել է, ինչը սոցիալական մեդիան հեշտությամբ է անում։ Հանրային գործիչների և օրինակ BBC-ի լրագրողի միջև լարվածությունը ու հակասությունները և նրանց անձնական կարծիքներն ու զգացմունքները ավելի հեշտ է բացահայտել Թվիթերի դարաշրջանում։

Ե՛վ մեդիայում, և՛ քաղաքականության մեջ կամ գիտական դաշտում, լիբերալ մասնագիտությունները խոսցելի են, ինչն, օրինակ Թրամփի պես գործիչներին չի վերաբերվում, քանի որ նրանց պաշտոնը ենթադրում է, որ պետք է միշտ ճիշտ խոսեն։  Վերջերս ամերիկացի գիտնականներ Օլիվեր Հալի, Մինջյե Կիմի և Է. Ց. Սիվանի կողմից հրապարակված սոցիոլոգիական հետազոտությունը, որը կոչվում է  «Ստող դեմագոգի իրական  խոսքը»,  երկու տեսակի սուտ է առանձնացնում։ Առաջինը  «հատուկ մուտքի հնարավորություն ունեցող մարդկանց ստերն» են, կամ ավելի կոնկրետ՝ «ներքին ստերը»։  Սրանք այն ստերն են, որոնք ասվում են վստահություն ունեցող մարդկանց կողմից, ովքեր չարաշահում են այդ վստահությունը և թաքցնում, թե իրականում ինչ գիտեն (օրինակ Բիլլ Քլինթոնի տխրահռչակ հայտարարությունը, որ «այդ կնոջ հետ ես սեռական հարաբերություներ չեմ ունեցել»)։

Երկրորդ տեսակին են պատկանում «բոլորին հայտնի ստերը»։ Օրինակ Դոնալդ Թրամփի կողմից ասված՝ ընտրություններում հաղաթանակի ծավալը և երդմնակալության ժամանակ մարդկանց քանակը կամ Vote Leave-ի (Մեծ Բրիտանիայի՝ ԵՄ-ից դուրս գալուն աջակցող կազմակերպություն) քարոզարշավի ժամանակ արված այն սխալ պնդումը, որ «ամեն շաբաթ ԵՄ-ին 350 միլիոն եվրո է ուղարկվում»։ Այս ստերը սահմանափակված չեն բարոյական նորմերով. լսողը ինքնուրույն է կարծիք կազմում դրանց մասին։

Հետազոտությունը նաև ցույց է տալիս, երբ «ներքին» ստերի քանակը գերակշռում է քաղաքականության մեջ, ապա «հայտնի ստերի» հեղինակները ավելի դրական են դիտվում։ Թոնի Բլեերի և Բիլլ Քլինթոնի  պես հղկված և պրոֆեսիոնալ  քաղաքական գործիչների վերելքը նպաստում է այն գիտակցմանը, որ քաղաքականությունը ճշմարտության քողարկման մասին է, ինչը լավագույնս հաստատվում է Իրաքի պատերազմի օրինակով։ Թրամփը և Ֆերաժը միգուցե ունեն հեղինակություն ստեր հորինելու համար, բայց նրանք չունեն հեղինակություն (իրապես կամ սխալմամբ) թաքցնելու դրանք, ինչը նրանց հուսալի է դարձնում՝ ի տարբերոթուն տեխնոկրատների և պրոֆեսիոնալ քաղաքական գործիչների։

Միևնույն ժամանակ, երբ ընտրված ներկայացուցչիները դիտվում են որպես «ներքին ստախոսներ», պարզվում է, որ մյուս մասնագիտությունները, որոնց գործը ճշմարտությունը հայտնել է (լրագրողներ, փորձագետներ, պաշտոնյաներ) նույնպես վստահության պակասի խնդիր ունեն։ Բոլորի նկատմամբ այսպիսի անվստահությունը հնարավորություն է ստեղծում աջակողմյան պոպուլիզմի վերելքի համար։ Ըստ Էդելմանի վստահության բարոմետրի՝ Թրամփին ընտրողները կրկնակի անգամ հավանական է որ չեն վստահում մեդիային, քան 2016թ.-ին Քլինթոնին ընտրողները։ Այս բարոմետրի համաձայն «հսկայական վստահության պակաս» ունեցող երկրներն են Իտալիան, Բրազիլիան, Հարավային Աֆրիկան և ԱՄՆ-ն։

Մի բան է չափել հանրային տրամադրությունները, մեկ այլ բան՝ հասկանալ, թե ինչպես է այն ձևավորվում։ Օտարվածությունը և հիասթափությունը  ձևավորվում է դանդաղ՝ առանց որևէ աղմուկի։ Անկասկած, տնտեսական ստագնացիան և աճող անհավասարությունը իրենց դերը խաղացել են, բայց մենք չպետք է անտեսենք նաև  «լիբերալ էլիտաների» ազնվությունը և օբյեկտիվությունը վարկաբեկող սկանդալները։ Էլիտաների վատ վարքագիծը չի «ծնել» Brexit-ը, բայց ապշեցուցիչ է, թե ինչքան քիչ ուշադրություն է հատկացվել սկանդալներին և դրանց հետևանքներին՝  իշխանությունների նկատմամբ վստահության կորստի առումով։

Հոդվածի բնօրինակը «The Guardian» պարբերականում։ Մաս 1